Kraina Kanału Oberlandzkiego

     Trzeba przyznać, że kiedy były pisane artykuły o akweduktach na Kanale Elbląskim, tj. o akwedukcie Karnity (Tajemnicze jezioro Abiskar… oraz Odcinek akweduktowi-syfonowy na Kanale Elbląskim), następnie o akwedukcie Krasin (Akwedukt Krasin – drugi na Kanale Elbląskim) oraz o „akwedukcie” Oleśnica (Tunel i akwedukt Oleśnica) – sądziło się, że temat został wyczerpany, gdyż opisane zostały wszystkie tego rodzaju budowle. Nieprawda…

Akwedukt Krasin. Widok wlotu tunelu pod akweduktem od strony wschodniej dolinki. W prześwicie dostrzec można wylot cieku do zachodniej dolinki (autor: C. Wawrzyński)

   Niejakim usprawiedliwieniem „przeoczenia” tej budowli niech będzie fakt, że nie była ona (nadal nie jest) wymieniana w tzw. „informatorach żeglugowych” administracji rządowej zarządzającej szlakiem kanałowym, praktycznie od powojennego uruchomienia kanału po dziś… Z kolei ukształtowanie terenu oraz bieg cieków wodnych odwzorowany na mapach może w pierwszej chwili sugerować, że mamy do czynienia jedynie z tamtejszym upustem wód kanałowych (rzeki Klepina?). Jak zwykle bywa, pobieżne studiowanie map jednak nie wystarcza…

Po lewej i pośrodku - upust wód kanałowych (Klepiny) widziany od strony zachodniej. Po prawej - ten sam upust widziany od strony wschodniej (autor: C. Wawrzyński)

Kolejny akwedukt - Kąty

    Budowla, o której mowa w niniejszym artykule, znajduje się w odległości około 540 m na południe (licząc torem kanałowym) od filara koła kierunkowego na górnym stanowisku pochylni Kąty oraz około 950 m na północ od filara koła kierunkowego dolnego stanowiska pochylni Buczyniec. Jest ona zatem integralnym elementem odcinka pochylniowego Kanału Elbląskiego. Od leżącego bardziej na północ akweduktu Krasin dzieli go odległość około 1.300 m.

Plan sytuacyjny na zdjęciu satelitarnym. Okolice na północ i południe od pochylni Kąty. Czerwoną kreską

oznaczono miejsce akweduktu Krasin. Pomarańczową kreską oznaczono miejsce akweduktu Kąty

(źródło: GoogleMaps)

     Posiłkując się dawnym „Informatorem dróg wodnych śródlądowych żeglownych”, pochodzącym z 1961 r. oraz aktualnie obowiązującym wydawnictwem „Informator nawigacyjny Dróg Wodnych Śródlądowych Regionu Dolnej Wisły (z wyłączeniem Wisły)”, pochodzącym z 2017 r. i opracowanym przez Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Gdańsku, można twierdzić, że akwedukt (choć tamże nie został wymieniony!), jest usytuowany pomiędzy starym mostem drogowym Kąty (38,132 km szlaku) oraz jazem zasuwowym i wypływem rzeki Klepiny z kanału (38,208 km szlaku), a więc znajduje się na (plus/minus) 38,175 km - licząc od początku kilometrażu kanałowego, to jest od głowy górnej śluzy Miłomłyn.

Informatory żeglugowe z 1961 r. i 2017 r. - m.in. z obiektami i budowlami wodnymi na szlaku kanałowym w okolicach pochylni Kąty i Oleśnica (źródło: Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Gdańsku)

    Podobnie jak w przypadku akweduktu w Krasinie, budowniczowie kanału, wytyczając i realizując przyszły szlak kanałowy pomiędzy pochylniami Buczyniec i Kąty, napotkali dolinę z niewielkim ciekiem wodnym. W miejscu nieuniknionego skrzyżowania ciek płynął ze wschodu na zachód, w poprzek tworzonego szlaku, choć swoje źródła miał całkiem niedaleko na południe, żłobiąc w terenie łuk o długości około 450 m.

Mapa topograficzna z okresu PRL. Po stronie wschodniej widoczny początek i łuk cieku wodnego.

Mapa sugeruje, że ciek znajduje ujście w kanale od strony wschodniej, a następnie wody kanałowe

i wody tego cieku znajdują ujście po zachodniej stronie kanału (źródło: System Informacji

Przestrzennej Województwa Warmińsko-Mazurskiego)

     Po przepłynięciu pod torem wodnym kanału (pod akweduktem), wody cieku niemal natychmiast (gdyż po około 50 m) mieszają się z wodami kanałowymi (rzekomej Klepiny – patrz artykuł: Kanałowa rzeka Klepina – w poszukiwaniu źródeł i biegu), które wypływają upustem pobudowanym około 33 m na północ, w kierunku mostu drogowego i pochylni Kąty.

Mapa hipsometryczna. Widok faktycznego przebiegu cieków wodnych. Ten idący od wschodu, przechodzi pod kanałem, a następnie łączy się z ciekiem wypływającym z kanału upustem (źródło: System Informacji Przestrzennej WW-M)

     Należało tę przeszkodę terenową i wodną (dolinkę z ciekiem) pokonać - a że (jak widać) zastosowane rozwiązanie służy i sprawdza się do dzisiaj - uczyniono to (równie jak w Krasinie) skutecznie.

Kilka chwil, kiedy statek pasażerski płynie kanałowym akweduktem opodal Kątów (autor: C. Wawrzyński)

    W efekcie zastosowanych rozwiązań mamy więc do czynienia ze skrzyżowaniem wodnym, które jest niewątpliwie akweduktem, a na dodatek – w porównaniu z akweduktem karnickim – będącym akweduktem „właściwym”, to jest funkcjonującym bez wykorzystywania rur oraz zasady syfonu i różnicy ciśnień. Strumyk płynie tak, jak płynął przed budową kanału, choć się z nim krzyżuje…

Płynący ciek i wlot do przepustu widziany od strony wschodniej (autor: C. Wawrzyński)

    Poziom lustra wody kanałowej w miejscu skrzyżowania z ciekiem wodnym znajduje się na poziomie zbliżonym do 79 m n.p.m., a więc dno kanału powinno znajdować się w tym punkcie na wysokości około 77,5 m n.p.m. (przyjmując 1,5 m jako głębokość kanału). Dno dolinki przy wlocie cieku od strony wschodniej ma się znajdować na poziomie zbliżonym do 76,5 m n.p.m., natomiast korony wałów kanałowych około 80,5 m n.p.m.

Widok ogólny akweduktu Kąty od strony wschodniej (autor: C. Wawrzyński)

     To pozwala na stwierdzenie, że budując kanał, inżynier G.J. Steenke usypał w tym miejscu dwa równoległe wały o wysokości około 3,5÷4,0 m (na łączną szerokość konstrukcji u jej podstawy blisko 33 m), prowadząc pomiędzy nimi tor wodny kanału oraz jednocześnie sprawiając, że górna woda kanałowa znajduje się ponad wodami, płynącego względem szlaku kanałowego prostopadle, cieku wodnego.

     Innymi słowy, akwedukt kęcki jest bliźniaczy z krasińskim, ale od tego drugiego jest budowlą nieznacznie niższą.

Dwa „bliźniacze” akwedukty. Po lewej - wschodni wlot przepustu pod akweduktem Krasin. Po prawej - wschodni wlot przepustu pod akweduktem Kąty (autor: C. Wawrzyński)

Kwestia nazewnictwa i datowania

    W przypadku przynależności administracyjnej, akwedukt Kąty jest niewątpliwie posadowiony na terenie gminy Pasłęk. Najbliższe zabudowania znajdują się od wschodu (Kąty 6) oznacza to, że powinno się go nazywać akweduktem Kąty, albo akweduktem kąteckim. Ponadto w tym miejscu cały kanał (a więc i akwedukt) znajduje się w obrębie geodezyjnym Kąty.

Widok akweduktu kąteckiego od strony zachodniej (autor: C. Wawrzyński)

     Sądzić wypada, że opisywany akwedukt jest niejako „bliźniaczą” budowlą akweduktu Krasin, a więc że były one budowane w tym samym okresie. Oba akwedukty należy nadto uważać chronologicznie za drugi i trzeci jednocześnie.

     Przypomnijmy, że nasyp i akwedukt na Jeziorze Karnickim był tworzony w czasie pierwszego etapu budowy kanału, to jest około lat 1845-1847. Z kolei współczesny nam odcinek pochylniowy kanału był fizycznie realizowany w trakcie drugiego etapu budowy, w latach 1854-1860. To zaś oznacza, że miejscowy odcinek kanałowy oraz akwedukty krasiński oraz kątecki byłyby od akweduktu karnickiego jakieś 10 lat młodsze...

Niewielki akwedukt w pobliżu Bloomfield na trasie amerykańskiego Morris Canal, jeden z wielu

widzianych przez Steenke podczas wizyty studyjnej w 1850 r. (źródło: Library of Congress)

     Skoro zaś tunel (przepust) Klepiny na dolnym stanowisku pochylni Oleśnica, z tamtejszym nieżeglownym akweduktem i kanałem roboczym, był zbudowany w 1857 r., można taką właśnie datę przyjąć za rok budowy wspomnianych akweduktów.

Widok cieku wodnego tuż po przepłynięciu pod torem wodnym kanału, po zachodniej stronie akweduktu kąteckiego (autor: C. Wawrzyński)

Upust rzeki Klepina?

     Jak wspomniano, tuż obok akweduktu (niemalże w tym samym miejscu) znajduje się upust rzeki Klepina. W rzeczywistości jest to upust nadmiaru wód kanałowych (lub wymieszanych wód kanałowych z wodami rzeki Klepiny, jeśli jej źródeł szukać przy pochylni Buczyniec). Po zachodniej stronie kanału oba cieki (z kanału i spod akweduktu) łączą się i płyną w kierunku cieku mogącego być rzeką Klepiną.

Widok na akwedukt (przy znaku) i upust kanałowy, m.in. ze starego mostu na wysokości Kątów

(autor: C. Wawrzyński)

     W każdym bądź razie budowla ta jest rodzajem jazu. W „Informatorze żeglugowym” z 1961 r. jest to „jaz zasuwowy z wypływem rzeki Klepiny”. Z kolei w „Informatorze żeglugowym” z 2017 r. zamieszczono informację, że budowla znajduje się dokładnie 38,208 km od śluzy Miłomłyn, ale ma to być „jaz na dopływie”. Sądzić wypada, że w opisie popełniono błąd, gdyż nie jest to żaden dopływ, ale bez wątpienia odpływ…

Kilka chwil, kiedy jacht płynie kanałowym akweduktem opodal Kątów, mijając następnie upust wód kanałowych

(autor: C. Wawrzyński)

Podsumowanie

   Według aktualnego stanu wiedzy autora, na Kanale Elbląskim wzniesiono, godne odnotowania (poza pochylniami, śluzami, jazami i wrotami bezpieczeństwa) następujące budowle hydrotechniczne:

• akwedukt Karnity (żeglowny), na odcinku J. Karnickie – j. Jeziorak,

• akwedukt Kąty (żeglowny), na odcinku pochylniowym,

• akwedukt Krasin (żeglowny), na odcinku pochylniowym,

• akwedukt Oleśnica (nieżeglowny), na odcinku pochylniowym,

• syfon Dębinka Zachód (przepust) , na odcinku Miłomłyn – J. Karnickie,

• syfon Dębinka Wschód (przepust) , na odcinku Miłomłyn – J. Karnickie,

• syfon Kamieńczyk (przepust) , na odcinku Miłomłyn – J. Karnickie,

• syfon Miłomłyn (przepust), na odcinku Miłomłyn – j. Liwski Staw,

• tunel Oleśnica (nieżeglowny), na odcinku pochylniowym,

• tunel Stare Jabłonki (żeglowny), na odcinku j. Szeląg Wielki – j. Szeląg Mały.

      Kto jednak wie, czy ciąg dalszy opowieści nie nastąpi...?

Cezary Wawrzyński

Ostróda, czerwiec 2022 r.

Galeria zdjęć