Kraina Kanału Oberlandzkiego

Logo 160. rocznicy otwarcia Kanału Elbląskiego
Akwedukt między Kątami i Krasinem na Kanale Elbląskim
25 lipca 2021

Akwedukt Krasin - drugi na Kanale Elbląskim

    Przypomnijmy, że na tej stronie opisany już został nasyp i akwedukt karnicki (Tajemnicze jezioro Abiskar...) oraz syfony kanałowe pomiędzy Miłomłynem i Jeziorem Karnickim (Odcinek akweduktowo-syfonowy na Kanale Elbląskim).

     Ponownie zatem podkreślmy, że są to wyjątkowe w naszym kraju i w tej części Europy budowle wodne.

 

Nasyp kanałowy i akwedukt karnicki na Kanale Elbląskim, pomiędzy Jeziorakim i Miłomłynem

Kanałowy akwedukt na Jeziorze Karnickim. Po lewej - wał kanałowy i głowica wlotowa syfonu od strony północnej części jeziora. Po prawej - widok wałów kanałowych i północnej części jeziora w kierunku miejscowości Ligi (autor: C. Wawrzyński)

 

Syfony lub akwedukty

     Przypomnijmy też za profesorem Tadeuszem Bednarczykiem (Budownictwo wodno-melioracyjne. Syfony. Podstawy projektowania. Wykłady. Akademia Rolnicza w Krakowie, Kraków 1987), że „W praktyce inżynierskiej często trasa projektowanego kanału przecina rzekę, dolinę, drogę lub inną przeszkodę. Zachodzi konieczność ich przekroczenia przy pomocy specjalnych budowli. W przypadku skrzyżowania dwu cieków można wybrać jedno z trzech możliwych rozwiązań:

a) wykonanie syfonu, to znaczy przeprowadzenie jednego cieku pod drugim,

b) wykonanie akweduktu, przeprowadzenie wody górą,

c) wykonanie skrzyżowania w poziomie polegające na wprowadzeniu jednego z cieków do drugiego, a następnie wyprowadzenie go.

 

Dolne stanowisko pochylni Kąty i kaskada roboczego kanału obiegowego

Kaskada wodna roboczego kanału obiegowego i dolne stanowisko pochylni Kąty (autor: C. Wawrzyński)

 

      O wyborze danego rozwiązania decyduje szereg względów, między innymi różnica poziomów wody w cieku przekraczanym i przekraczającym, względy ekonomiczne. Obecnie najczęściej stosowane są syfony - głównie z uwagi na niższe koszty.

   Jednakże syfony powodują znaczną stratę spadu niezbędnego dla pokonania oporów ruchu wody. W przypadku braku dużego spadu oraz, gdy różnica między poziomami wód w obu ciekach jest duża, bardziej celowe może być zastosowanie akweduktu, zwłaszcza gdy przekraczamy dolinę wąską i okresowo zalewaną.       Skrzyżowanie w poziomie (węzeł wodny) stosowane jest stosunkowo rzadko.”.

 

Dolne stanowisko pochylni Kąty. Upust kanału roboczego do kanału żeglownego

Po lewej - ujście kanału roboczego do kanału żeglownego na dolnym stanowisku pochylni Kąty. Po prawej - widok toru wodnego kanału od strony pochylni Kąty w kierunku pochylni Oleśnica. Tuż za kanałowym zakrętem znajduje się akwedukt (autor: C. Wawrzyński)

 

   Summa summarum, w drugiej połowie lat 40. XIX wieku, na odcinku długości około 7,5 km - od wrót bezpieczeństwa w Miłomłynie po zachodni brzeg Jeziora Karnickiego - budowniczowie kanału stworzyli wyjątkowe i rzadko spotykane na obecnych ziemiach polskich budowle hydrotechniczne: cztery syfony oraz jeden (syfonowy) akwedukt, będący długim na ponad 480 m nasypem w poprzek jeziora z torem wodnym kanału i przepustem wodnym, prostopadłym do szlaku kanałowego.

 

Skrzyżowanie wodne na Kanale Elbląskim - akwedukt krasiński

Kanałowy akwedukt przy pochylni Kąty na mapie hipsometrycznej. Pod torem wodnym kanału przepływa ciek wodny - od prawej (wschód, północny wschód) do lewej (zachód). Ciek ten ostatecznie wpada do widocznej rzeki Klepina, która płynie na północ, do pochylni Oleśnica (źródło: System Informacji Przestrzennej Województwa Warmińsko-Mazurskiego)

 

Kolejny akwedukt

    Budowla, o której mowa w tym artykule, znajduje się w odległości ledwie 285 m na północ (licząc torem kanałowym) od filarów koła kierunkowego dolnego stanowiska pochylni Kąty oraz około 2.000 m na południe od filarów koła kierunkowego górnego stanowiska pochylni Oleśnica. Jest ona zatem integralnym elementem odcinka pochylniowego Kanału Elbląskiego.

 

Odcinek kanałowy pomiędzy pochylniami Kąty i Oleśnica na niemieckiej mapie z 1944 r.

Plan sytuacyjny na niemieckiej mapie „Pr. Holland” (Deutsche Heereskarte) z 1944 r. U samego dołu - dolne stanowisko pochylni Kąty. Na samej górze - górne stanowisko pochylni Oleśnica. Widoczny, krzyżujący się z kanałem, ciek wodny - od samych źródeł do ujścia w Klepinie (źródło: mapy.amzp.pl)

 

  Budowniczowie kanału, wytyczając i realizując przyszły szlak kanałowy pomiędzy wspomnianymi pochylniami, napotkali dolinę z niewielkim ciekiem wodnym, który płynął w poprzek tworzonego szlaku (ze wschodu na zachód) i ostatecznie wpadał do pobliskiej rzeczki Klepina. Ta z kolei struga płynie co do zasady z południa na północ w kierunku Druzna (wzdłuż odcinka pochylniowego) i miała pierwotnie zasilać w wodę projektowane śluzy. Należało tę przeszkodę terenową i wodną pokonać - a że (jak widać) zastosowane rozwiązanie służy i sprawdza się do dzisiaj - uczyniono to skutecznie.

 

Statki pasażerskie na kanałowym akwedukcie krasińskim

Kilka chwil, kiedy statki pasażerskie płyną kanałowym akweduktem (autor: C. Wawrzyński)

 

     Korzystając z usług strony geoportal.vov.pl możemy zakładać, że poziom lustra wody kanałowej w miejscu skrzyżowania z ciekiem wodnym znajduje się na poziomie zbliżonym do 59 m n.p.m., a więc że dno kanału znajdować się będzie w tym miejscu na wysokości około 57,5 m n.p.m. (przyjmując 1,5 m jako głębokość kanału).

 

Wlot tunelu akweduktu od strony wschodniej. Kanał Elbląski i akwedukt krasiński

Widok nasypu kanałowego i wlotu do tunelu cieku wodnego od strony wschodniej dolinki (autor: C. Wawrzyński)

 

     Dolinka przy wlocie cieku od strony wschodniej ma się znajdować na poziomie 54,5 m n.p.m., a dolinka przy zachodnim wylocie na wysokości 54,3 m n.p.m., natomiast korony wałów kanałowych około 60,5 m n.p.m.

 

Tunel akweduktu od strony wschodniej. Kanał Elbląski przy pochylni Kąty

Widok wlotu tunelu pod akweduktem od strony wschodniej dolinki. W prześwicie dostrzec można wylot cieku do zachodniej dolinki (autor: C. Wawrzyński)

 

     To pozwala na stwierdzenie, że budując kanał, inżynier G.J. Steenke usypał w tym miejscu dwa równoległe wały o wysokości około 6 m (na łączną szerokość konstrukcji u jej podstawy ponad 35 m), prowadząc pomiędzy nimi tor wodny kanału oraz jednocześnie sprawiając, że górna woda kanałowa znajduje się około 3 m ponad wodami, płynącego względem szlaku kanałowego prostopadle, cieku wodnego.

 

Kanał Elbląski przy pochylni Kąty. Dolinka po wschodniej stronie akweduktu

Widok wlotu tunelu pod akweduktem oraz dopływającego cieku od strony wschodniej (autor: C. Wawrzyński)

 

Kwestia nazewnictwa

   W efekcie zastosowanych rozwiązań mamy więc do czynienia ze skrzyżowaniem wodnym, które jest niewątpliwie akweduktem, a na dodatek – w porównaniu z akweduktem karnickim – będącym akweduktem „właściwym”, to jest funkcjonującym bez wykorzystywania rur oraz zasady syfonu i różnicy ciśnień.

    Ciek wodny płynie tu zgodnie z grawitacją swoim naturalnym biegiem, znajdując ujście w niedalekiej Klepinie. Od swoich źródeł po stronie wschodniej kanału do przecięcia się z trasą kanału ciek ten liczy około 2,2 km długości, natomiast po stronie zachodniej jeszcze 350 m – czyli łącznie niewiele ponad 2,5 km.

 

Akwedukt Kanału Elbląskiego na mapie topograficznej. Kolonia Krasin i pochylnia Kąty

Plan sytuacyjny akweduktu z ciekiem wodnym na polskiej mapie topograficznej (źródło: www.geoportal.gov.pl)

 

    W przypadku przynależności administracyjnej, akwedukt jest niewątpliwie posadowiony na terenie gminy Pasłęk. Najbliższe zabudowania znajdują się od południa. Ponieważ te usytuowane po wschodniej stronie kanału (Kąty-Osada Nr 2) stoją w linii prostej blisko 185 m od akweduktu, a najbliższe zabudowania znajdujące się po zachodniej stronie kanału (Krasin Nr 28) stoją w odległości około 110 m – oznacza to, że powinno się go nazywać akweduktem Krasin, albo akweduktem krasińskim.

      Ponadto w tym miejscu cały kanały (a więc i akwedukt) znajduje się w obrębie geodezyjnym Krasin.

 

Ortofotomapa. Okolice dolnego stanowiska pochylni Kąty na Kanale Elbląskim

Zadrzewiona dolinka z akweduktem i zabudowania sąsiadujące z nim od południa na ortofotomapie (źródło: System Informacji Przestrzennej Województwa Warmińsko-Mazurskiego)

 

    Sprawia to też, że mielibyśmy dwie nie tylko podobne funkcją, ale i podobnie brzmiące budowle wodne na kanale Elbląskim: akwedukt karnicki i akwedukt krasiński.

      Kto wie jednak, czy to wszystkie tego typu konstrukcje...?

 

Krasny, czyli piękny

     Nawiasem mówiąc, nazywając tak tę budowlę hydrotechniczną oraz utrwalając tę nazwę w świadomości czytelników oraz miłośników naszego kanału, dokonywałaby się specyficzna „sprawiedliwość dziejowa”.

     Otóż do końca II wojny światowej niemiecka nazwa pobliskiej pochylni kanałowej brzmiała Schönfeld – od niedalekiej wsi o takiej samej nazwie. W wolnym tłumaczeniu byłoby to Piękne Pole. Po wojnie miejscowość tę nazwano Krasin, co sugeruje specyficzną kalkę językową (krasny-piękny). Jednak samej pochylni już tak nie nazwano, przemianowując ją na Oleśnica.

    Tymczasem sąsiednia wieś Canthen została nazwana Kąty, a dotychczasowa pochylnia Canthen została przemianowana na Kąty. Jeśli więc nie ma pochylni Krasin, to niech przynajmniej istnieje „akwedukt Krasin”.

 

Kanał Elbląski. Most i akwedukt przy Krasinie

Widok w kierunku akweduktu od strony Krasina i pochylni Oleśnica (autor: C. Wawrzyński)

 

      Akwedukt krasiński należy nadto uważać chronologicznie za drugi (jeśli w okolicy nie pobudowano również podobnych obiektów). Otóż nasyp i akwedukt na Jeziorze Karnickim był tworzony w czasie pierwszego etapu budowy kanału, to jest około lat 1845-1847.

     Z kolei współczesny nam odcinek pochylniowy kanału był fizycznie realizowany w trakcie drugiego etapu budowy, w latach 1854-1860. To zaś oznacza, że miejscowy łącznik międzypochylniowy i sam akwedukt krasiński byłby od akweduktu karnickiego jakieś 10 lat młodszy...

 

Niezauważalne trwanie...

   Wydaje się, że pomimo pełnienia ważnej funkcji, wręcz warunkującej istnienie w tym miejscu kanału, budowla ta niestety nie jest (zapewne od wielu lat) obiektem zainteresowań służb związanych z żeglugą śródlądową i utrzymaniem urządzeń kanałowych.

 

Kanał Elbląski. Dolinka po zachodniej stronie akweduktu, opodal pochylni Kąty

Po lewej - zasłonięty chaszczami widok wylotu tunelu pod akweduktem. Po prawej - widok wypływającego cieku po stronie zachodniej nasypu kanałowego (autor: C. Wawrzyński)

 

     Przykładowo akweduktu w ogóle nie wymieniał ani „Informator dróg wodnych śródlądowych żeglownych”, pochodzący z 1961 r., ani też aktualnie obowiązujący „Informator nawigacyjny Dróg Wodnych Śródlądowych Regionu Dolnej Wisły (z wyłączeniem Wisły)”, pochodzący z 2017 r. i wydany przez Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Gdańsku.

 

Informatory żeglugowo-nawigacyjne z 1961 r. oraz z 2017 r. Pochylnia Kąty i Oleśnica

Informatory żeglugowe z 1961 r. i 2017 r. - m.in. z obiektami i budowlami wodnymi na szlaku kanałowym

w okolicach pochylni Kąty i Oleśnica (źródło: Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Gdańsku)

 

   Posiłkując się tym ostatnim wydawnictwem, można twierdzić, że akwedukt, usytuowany pomiędzy napowietrzną linią energetyczną (39,342 km szlaku) oraz mostem (39,750 km szlaku) – znajdował się w 2017 r. na (plus/minus) 39,480 km, licząc od początku kilometrażu kanałowego, to jest od głowy górnej śluzy Miłomłyn.

 

Akwedukt Krasin na przedwojennych rysunkach technicznych

Niemieckie rysunki przekrojów podłużnych i poprzecznych przepustu pomiędzy pochylniami Kąty i Oleśnica

(źródło: archiwum S. Januszewskiego)

 

     Budowla (póki co) popada nie tylko w zapomnienie, ale co gorsza ulega też stopniowo fizycznej degradacji. Pozwolono na to, że na zewnętrznych skarpach urosły drzewa, które „mozolnie" rozsadzają kamienno-murowane elementy konstrukcji.

 

Kanał Elbląski opodal pochylni Kąty. Wylot tunelu pod akweduktem

Trudno widoczny wylot tunelu pod akweduktem po stronie zachodniej nasypu kanałowego (autor: C. Wawrzyński)

 

    W czasie robienia zdjęć (lipiec 2021 r.), od strony wschodniego wlotu cieku pod akweduktem, w jego prześwicie leżał kamień, który odpadł od ściany południowej. Runięcie kolejnych kamieni jest zapewne jedynie kwestią czasu... Po drugiej, zachodniej stronie murowany wylot cieku jest zarośnięty zakrzaczeniami i zadrzewieniami, choć sam ciek nadal znajduje sobie drogę i niezmiennie przepływa pod torem wodnym kanału.

 

Murowany z kamienia tunel akweduktu krasińskiego. Kanał Elbląski opodal pochylni Kąty

Zbliżenie wlotu do tunelu pod akweduktem od strony wschodniej (autor: C. Wawrzyński)

 

Kanałowe analogie

     Jeśli w ogóle szukać porównań akweduktu krasińskiego do innych tego typu budowli w Polsce, to można tak czynić choćby względem krzyżackiego akweduktu (z przełomu XIII i XIV wieku) na Malborskiej Młynówce (zwanej potocznie Kanałem Juranda), przy osadzie Jurkowice Pierwsze, w gminie Stary Targ (powiat sztumski, województwo pomorskie).

     Co ciekawe, akwedukt ten, zwany potocznie Jurkowickim Sklepieniem, choć będący o wiele, wiele starszym, może być paradoksalnie uważany za rówieśnika akweduktu krasińskiego, ponieważ został on gruntownie wyremontowany w tym samym czasie, co tenże wybudowany, a konkretnie w 1858 roku.

 

Akwedukt JURKOWICKIE SKLEPIENIE na kanale Małborska Młynówka

Akwedukt i tunel pod akweduktem na kanale Malborska Młynówka (autor: C. Wawrzyński)

 

    Post scriptum. Jesienią 1850 roku Georg Jacob Steenke odbył zamorską podróż studyjną m.in. do amerykańskiego stanu New Jersey, gdzie zlustrował tamtejszy Morris Canal. Zwiedził i zapoznał się z funkcjonowaniem w praktyce tamtejszych 23 pochylni kanałowych.

 

Jeden z akweduktów na Morris Canal. Dolne stanowisko dawnej pochylni Nr 7 West

Bowerstown - dawny akwedukt w ciągu Morris Canal w amerykańskim stanie New Jersey, wybudowany ponad potokiem Pohatcong Creek, tuż przy dolnym stanowisku dawnej pochylni Nr 7 West (autor: C. Wawrzyński)

 

    Niejako przy okazji oglądał i poznawał istniejące tam akwedukty kanałowe. Na całym Morris Canal było takich budowli (różnych rozmiarów i konstrukcji) co najmniej kilkanaście.

 

 

Cezary Wawrzyński

Ostróda, lipiec 2021 r.

 

Galeria zdjęć