Kraina Kanału Oberlandzkiego

Wstęp odredakcyjny

    We wrześniu 2021 r. został opublikowany na tej stronie artykuł ostródzianina Ryszarda Kowalskiego pt. „Berliński Architekt – Johann Friedrich August Severin”.

    Trudno jednoznacznie ocenić, jaki wpływ miał Johann F.A. Severin na ostateczny kształt Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego, zwanego dziś Kanałem Elbląskim. Sądzić należy, że nie był to wpływ bezpośredni, ale raczej pośredni, choć bez wątpienia znaczący…

    Severin przez wiele lat był członkiem ciał doradczych i opiniodawczych, a ponadto pełnił rolę swoistego „wizytatora”, a nawet „kontrolera inspekcyjnego” m.in. prac Georga Jacoba Steenke.

List przewodni do ekscelencji ministra von der Heydt (w podpisie Severin, Hagen i Umpfenbach) oraz początek instrukcji dla Ober-Bau-Inspektora Steenke dotyczącej pozyskania wiedzy na temat urządzeń hydrotechnicznych na Kanale Morris w Ameryce Północnej (źródło: archiwum Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz)

     Postać Severina pojawia się i pełni ważną rolę w momentach przełomowych zawodowej kariery Georga Jacoba Steenke. Jest członkiem Oberbaudeputation i ponoć nawet projektantem, kiedy Steenke buduje swoje pierwsze dzieło – Kanał Seckenburski, a także kiedy Steenkemu zostaje powierzona (1837) misja projektowania Kanału Oberlandzkiego.

     Severin jest w końcu dyrektorem Oberbaudeputation (1849-1851), kiedy Steenke odbywa podróż studyjną na Morris Canal w USA oraz do Anglii i Szkocji. Mało tego, to Severin przygotowuje dla niego projekt ministerialnej instrukcji postępowania i składania szczegółowych raportów na temat amerykańskich budowli hydrotechnicznych. Skądinąd wiemy, że Severin odwiedził Steenke w Czulpie bezpośrednio przed wyjazdem za ocean, instruując go również osobiście. Podobnie kilka lat wcześniej, bo w 1846 r. Severin miał mieć udział w podróży służbowej Steenke do Bawarii, Belgii i Holandii.

Temat Severina kontynuuje Ryszard Kowalski w kolejnym artykule,

niedawno opublikowanym w „Zapiskach Zalewskich” Nr 58/2023.

Relief z cokołu pomnika Petera Beutha z 1861 r., upamiętniający osoby związane z berlińskim Instytutem Przemysłowym. Drugi od prawej, siedzący za stołem – J.F.A. Severin (źródło: www.gipsformerei-katalog.de)

Architekt Severin

   Niemiecki architekt, pruski urzędnik („inspektor nadzoru” budowy Kanału Elbląskiego) i nauczyciel akademicki Severin, mimo niewątpliwych zasług na niwie państwowej Królestwa Pruskiego, jest postacią mało znaną.

     Do niedawna miał tylko trzyzdaniową notkę w niemieckiej Wikipedii i nosił jedno imię „Wilhelm”. Natomiast w berlińskiej książce adresowej z 1856 roku, oprócz tytułu „Geh. Ober-Baurath” (tajny nadradca budowlany) i funkcji – członek „Ober-Baudeputation”, czyli Głównej Deputacji Budowlanej oraz adresu (Unterwasserstr. 8) przy nazwisku Severina są inicjały „J.F.A.”, które na podstawie danych z inwentarza Tajnego Archiwum Państwowego Pruskiego Dziedzictwa w Berlinie rozwinąć możemy jako „Johann Friedrich August” (…)

Strona tytułowa księgi adresowej Berlina, jego okolic oraz Charlottenburga z 1856 r.; wycinek z berlińskiej księgi adresowej z 1856 r. tyczący się nazwiska Severin oraz Johann F.A. Severin – fragment dolnego reliefu z cokołu

pomnika Petera Beutha z 1861 r. (źródło: Zentral-und Landesbibliotek Berlin oraz statues.vanderkrogt.net)

Koligacje rodzinne Severina

     Według Catalogus Professorum (https://cp.tu-berlin.de) J.F.A. Severin przyszedł na świat 1 stycznia 1781 roku, zaś Wikipedia podaje datę urodzin – 23 października 1780 roku, a w innych źródłach są tylko daty roczne: 1780/1782. Jego ojciec Friedrich Ludewig (Ludwig, Louis) wywodził się z Danii i był nauczycielem języka francuskiego w gimnazjum pedagogicznym w Sulechowie (obecnie woj. Lubuskie). Matka Susanne Magdalene z domu Geisler pochodziła z Legnicy.

    Dzięki Larsowi A. Severinowi, współautorowi pracy o Severinie z Kopenhagi i jego rodzinie pruskich urzędników i pastorów na Śląsku, w Brandenburgii i Pomorzu (L.A. Sewerin, P. Bahl, Severin aus Kopenhagen (Dänemark). Eine preußische Beamten- und Pastorenfamilie in Schlesien, Brandenburg und Pommern [w:] „Archiv ostdeutscher Familienforscher”, Band 28, Herne 2020), oraz źródłom elektronicznym (głównie Wikipedii) możemy dowiedzieć się więcej o parantelach berlińskiego nadradcy budowlanego.

Projekt szpitala garnizonowego w Kołobrzegu autorstwa Severina

(źródło: www.smb-digital.de)

     Otóż miał on dwóch młodszych braci, a mianowicie Karla Ludwiga (1785-1851), pruskiego nauczyciela i pisarza oraz Heinricha Ferdinanda (1788-1850), zastępcę superintendenta w Freienwalde (Chociwel, pow. Stargard) i ostatecznie pastora w Wolkwitz (Meklemburgia-Pomorze Przednie).

     W 1810 r. J.F.A. Severin poślubił Ernestine Beate Tschimer, pochodzącą z Zaboru (niem. Saabor) w pow. zielonogórskim. Z tego małżeństwa przyszło na świat pięcioro dzieci: trzy córki i dwóch synów – prawników.

     Starszy syn Ludwig Friedrich Severin (1813-1863) był radcą sądu powiatowego w Świnoujściu. Warto dodać, że w 1853 roku tajny nadradca budowlany Severin wraz z rodziną (4 osoby) został odnotowany na liście nr 25 dotyczącej m.in. przyjezdnych do Świnoujścia w dniach 24-25 czerwca. Jako miejsce pobytu wskazano mieszkanie radcy sądu powiatowego – Severina.

     Nasuwa się pytanie: czy przyjazd miał charakter prywatny, czy też służbowy – w związku z przyszłą budową latarni morskiej? Powstała ona bowiem w Świnoujściu, według planów nadradcy, w latach 1854-57. A może chodziło o jedno i drugie?

Latarnia morska w Świnoujściu na przełomie XIX i XX w. – wybudowana wg planów Severina

(źródło: fotopolska.eu)

    Młodszy syn Ernst Wilhelm August Severin (1811-1888) pełnił m. in. funkcję przewodniczącego sądu okręgowego w Głogowie. W 1851 r. w Magdeburgu zawarł związek małżeński z Clarą Elisabeth Theodorą Landsman, która urodziła mu troje dzieci, w tym córkę Margarethe (21.11.1855-12.03.1923).

    Ta wyszła za mąż za płk. Horsta von Niebelschütza. Z ich związku 27 czerwca 1882 r. w Sprottau (Szprotawa) urodził się Günther v. Niebelschütz, prawnuk berlińskiego architekta.

Pocztówkowe pozdrowienia z Szyldaka – lata 30. XX w.

(źródło: www.bildarchiv-ostpreusse.de)

Dobra w Szyldaku koło Ostródy

     Majątek rycerski w Szyldaku powstał już w pierwszej połowie XIV wieku. Jako lenno otrzymał go Johannes Otatz. W następnych stuleciach dochodziło do częstych zmian właścicieli. Kolejny z nich Schierstedt, jak podaje Johannes Müller, autor monografii Ostródy z 1905 roku (w innych źródłach: Jan von Schirstädt), ufundował na początku XVIII w. kościół, ale wierni nadal chodzili do Ostrowina…

     W XIX w. i do lat 20. XX w. majątek należał do rodu Hardtów. W początkach XX w. wzniesiono eklektyczny dwór. Nawiązywał on do popularnej w drugiej połowie XX w. architektury francuskiej. Dnia 4 października 1919 r. Elisabeth (Lisa) Hardt (1879-1966), spadkobierczyni dóbr w Szyldaku poślubiła przyszłego generała Günthera v. Niebelschütza.

Dwór w Szyldaku. Po lewej – ok. 1905 r. Po prawej – na przełomie lat 20. i 30. XX w.

(źródło: www.bildarchiv-ostpreusse.de)

Jak zginął generał?

    Kariera Günthera v. Niebelschütza potoczyła się w sposób typowy dla przedstawiciela śląskiej szlachty, wybrał on bowiem służbę wojskową. Patent oficerski otrzymał w 1901 r. Gdy wybuchła I wojna światowa, jako kapitan pełnił funkcję adiutanta przy 40. brygadzie piechoty. Został odznaczony Krzyżem Żelaznym I i II klasy.

     Po wojnie służył w reichswerze i w 1923 r. awansował na majora. Pięć lat później pełnił funkcję dowódcy 3. pułku piechoty w Ostródzie i otrzymał szlify podpułkownika. Pełnym pułkownikiem został w 1931 r.

    Awans na generała brygady otrzymał 1 grudnia 1933 r., a dwa lata później na generała dywizji. Był pierwszym dowódcą 11. Wschodniopruskiej Dywizji Piechoty, której sztab stacjonował w Olsztynie. W 1937 służył już w Naczelnym Dowództwie Wojsk Lądowych w Berlinie i pełnił funkcję inspektora szkół wojennych. Został zwolniony z tego stanowiska z początkiem lutego 1938 r. Następnie przeszedł w stan spoczynku i osiadł w Szyldaku.

Morliny k. Ostródy. Stoją od lewej: Günther v. Niebelschütz (w mundurze), Franz Müller

(z lornetką, dzierżawca majątku w Morlinach), Paul v. Hindenburg i Gustav Adametz

(w cylindrze, ostródzki landrat do 1919 r.) na archiwalnej fotografii z ok. 1925 r. Po prawej –

herb rodu von Niebelschütz (źródło: archiwum autora oraz de.wikipedia.org)

     Na początku II wojny światowej został zmobilizowany i powierzono mu dowództwo straży granicznej w południowo-wschodnich Prusach. W kwietniu 1941 r. został mianowany dowódcą obszaru tyłowego wehrmachtu w północnej Rosji. Ostatecznie został zwolniony z czynnej służby w 1943 roku.

     Jak powiadają, generał był antynazistą i dlatego nie opuścił włości w Szyldaku, gdy zbliżała się Armia Czerwona. Rosjanie mieli go nawet objąć ochroną. Günther v. Niebelschütz pokazał jednak zdobywcom piwnicę z winem. 26 stycznia 1945 r. czerwonoarmiści upiwszy się zastrzelili ostatniego niemieckiego właściciela majątku Szyldak.

      Gdy wieść o tym dotarła do radzieckiej komendantury, podobno rozstrzelano żołnierzy winnych mordu …

     Ryszard Kowalski (Ostróda)

Galeria zdjęć