Kraina Kanału Oberlandzkiego

    W wielu opracowaniach, zwłaszcza popularnonaukowych wymienia się Severina, jako tajnego starszego radcę budowlanego z Kwidzyna (Marienwerder), któremu krótko po 1825 r. zlecono opracowanie projektu Kanału Oberlandzkiego.

    Niektórzy powołują się na Bernharda Ohlerta i przytaczają jego relację z 1863 r., z której ma wynikać, że wstępne założenia budowy kanału, które Severin otrzymał „zostały zagrzebane w stosie akt na zielonym stole”.

Rys biograficzny

      Architekt i rzeczywisty tajny nadradca budowlany Severin, mimo niewątpliwych zasług na niwie państwowej Królestwa Pruskiego, jest postacią mało znaną. Do niedawna miał trzyzdaniową notkę w niemieckiej Wikipedii i nosił jedno imię „Wilhelm”. Natomiast w berlińskiej książce adresowej z 1856 roku, oprócz tytułu „Geh. Ober-Baurath” i funkcji – członek „Ober-Baudeputation”, czyli Wyższej Deputacji (Komisji) Budowlanej, oraz adresu (Unterwasserstr. 8) przy nazwisku Severina są inicjały „J.F.A.”, które na podstawie danych z inwentarza Tajnego Archiwum Państwowego Pruskiego Dziedzictwa w Berlinie (sygn. I.HA Rep.93 B, Nr. 955) rozwinąć możemy jako „Johann Friedrich August”.

Latarnia morska w Świnoujściu na przełomie XIX i XX w. - wybudowana wg planów Severina (źródło: fotopolska.eu)

     O Severinie trojga imion piszący te słowa wzmiankował w swojej książce z 2016 r., pt. „Ostróda – Iława – Elbląg. Z dziejów żeglugi śródlądowej…” i w wydanym dwa lata później reprincie tzw. mapy Steenkego z 1862 r. W tym miejscu wypada jeszcze dodać, że ostatecznie w czerwcu 2020 r., a więc prawie dwa lata po pierwszej publikacji niniejszego artykułu pojawiła się w Wikipedii strona prawidłowo zatytułowana, to jest: „Johann Friedrich August Severin”, a na znajdującej się tam liście rektorów berlińskiej Akademii Budowlanej zastąpiono imię „Wilhelm”, przy nazwisku Severin, inicjałami „J.F.A.”.

    Johann F.A. Severin przyszedł na świat 1 stycznia 1781 r. (według Catalogus Professorum na stronie internetowej cp.tu-berlin.de, zaś inne źródła podają datę urodzin – 23 października 1780 r. albo tylko daty roczne: 1780/1782) i zapewne wywodził się z Legnicy. Ojciec Friedrich Ludewig prawdopodobnie pochodził z Danii i był nauczycielem języka francuskiego. Matką była Susanne Magdalene z domu Geisler.

Strona tytułowa księgi adresowej Berlina, jego okolic oraz Charlottenburga z 1856 r.; wycinek z berlińskiej księgi adresowej z 1856 r. tyczący się nazwiska Severin oraz Johann F.A. Severin – fragment dolnego reliefu z cokołu

pomnika Beutha (Źródło: Zentral-und Landesbibliotek Berlin oraz statues.vanderkrogt.net) 

   W 1799 r. J.F.A. Severin ukończył Królewskie Gimnazjum Pedagogiczne (Königliche Pӓdagogium) w Sulechowie (Züllichau), obecnie województwo lubuskie. Potem studiował matematykę na uniwersytecie we Frankfurcie nad Odrą. Służbę państwową rozpoczął w 1806 r., kiedy to jako niższy urzędnik budowlany (niem. Bauconducteur) pracował przy budowie latarni morskiej na Helu. 

     W tym miejscu można dodać, że kilkadziesiąt lat później był w grupie projektantów i budowniczych latarni na wyspie Greifswalder Oie (pol. hist. Św. Ostrów) leżącej na Morzu Bałtyckim – 10 km na wschód od Rugii. Owa latarnia zbudowana w latach 1853-55 strzeże bezpieczeństwa statków do dziś. Ponadto według planów Severina zbudowano w latach 1854-57 latarnię morską Świnoujście, najwyższą na polskim wybrzeżu (wys. wieży 67,7 m), która również dzisiaj funkcjonuje.

Po lewej - Hel i latarnia morska pod koniec XIX w. Po prawej - współczesny widok latarni Greifswalder Oie (źródło: polska-org.pl oraz pl.wander-book.com)

Przemysł i budownictwo

  W 1821 r. Christian Peter Wilhelm Friedrich Beuth, używający zwykle imienia Peter, wysoki urzędnik ministerialny, członek Rady Państwa, zwany „ojcem rozwoju pruskiego przemysłu”, otworzył w Berlinie Szkołę Techniczną, którą po 1827 r. przemianowano na Instytut Przemysłowy. Jednym z pierwszych nauczycieli tej szkoły był Severin, który jako komisyjny radca fabryczny (w oryginale: Fabriken-Commissionsrath) do 1828 r. nauczał arytmetyki, maszynoznawstwa, statyki i mechaniki. Jego ponad dwustustronicowa rozprawa o maszynach parowych opublikowana w „Abhandlungen der Königlichen Technischen Deputation für Gewerbe” (Berlin 1826) spotkała się z dużym uznaniem, a autor otrzymał honorarium w wysokości 500 talarów.

  W owym czasie Severina i Christiana Beutha połączyły przyjazne stosunki, które pomimo pewnych kontrowersji trwały do śmierci tego ostatniego. Nie zaszkodzi nadmienić, że po latach uczniowie chwalili Severina za jasność i gruntowność jego wykładów. Od 1830 r. cyzelowania i sporządzania modeli odlewniczych uczył rzeźbiarz August Karl Eduard Kiss (Kiß), używający przeważnie tylko pierwszego imienia. O tym artyście będzie mowa później przy temacie podobizny Severina. Przy okazji można jeszcze dodać, że absolwentem Instytutu Przemysłowego był George Baumgart, od 1845 r. pomocnik Steenkego i późniejszy kierownik maszynowni na pochylni Buczyniec.

Maszynownia pochylni Buczyniec w 1862 r. na fotografii L. Dietza. Na pierwszym planie zapewne lampa naftowa. W głębi przed kołem wodnym stoi kierownik maszynowni - najprawdopodobniej George Baumgart, absolwent berlińskiego Instytutu Przemysłowego

     Od 1828 r. Severin nosił tytuł tajnego nadradcy budowlanego (Geheimer Oberbaurat), który był honorowym wyróżnieniem urzędników państwowych. Tego roku został członkiem Technicznej Deputacji (Komisji) Przemysłu (Die technische Gewerbe-Deputation) w Berlinie. W związku z klęską powodzi wiosną 1829 r. opracował w tym samym roku plan regulacji Dolnej Wisły. Ponadto brał udział w projektowaniu lazaretu garnizonowego w Kołobrzegu.

Projekt szpitala garnizonowego w Kołobrzegu autorstwa Severina (źródło: www.smb-digital.de)

      Nie zaszkodzi także nadmienić, że w tym mieście zachował się do naszych czasów (obecnie sala sportowa przy ul. Wąskiej 1) neorenesansowy budynek dawnej Akademii Rycerskiej z XVII wieku, zamieniony późnej na arsenał artylerii, który był odbudowywany po wojnach napoleońskich według projektu Karla Friedricha Schinkla. Słynny Schinkel nie był jedynym autorem planu odbudowy, skoro spod ręki Severina powstał rysunek (datowany na lata 1830/40) jednej z fasad tego arsenału. O fakcie dobrej współpracy Severina z Schinklem świadczy też m.in. ich udział w zespole, który 11 lutego 1830 r., wydał opinię dla ówczesnych czynników rządowych w sprawie rzeźb z piaskowca na kolumnadzie Mostu Królewskiego w Berlinie.

    Zresztą Schinkel był autorem projektu klasycystycznego budynku Królewskiego Gimnazjum w Kwidzynie (obecnie Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 1 przy ul. Słowiańskiej 17), wzniesionego w latach 1835-38, ale to Severinowi przypisuje się, że zmienił prowizoryczny plan budowy tej szkoły, opracowany przez Adolpha C. Erdmanna w 1832 r. W wyniku poprawek Severina powiększono prostokątną bryłę budynku i wydzielono jego reprezentacyjną część z holem, klatką schodową i aulą. Ponadto według projektu Severina (nie bez wpływu Schinkla - fasada) wzniesiono w latach 1832 - 1835 budynek Rejencji w Gumbinnen (dziś Gusiew), który nie zachował się do dzisiejszych czasów.

Po lewej - nieistniejący tzw. stary budynek Rejencji w Gumbinnen (dziś Gusiew), zbudowany w latach 1832-1836 według projektu Severina. Litografia wydrukowana w Zakładzie Litograficznym Bogdana Giseviusa w Berlinie przy ul. W. Bülowa 66. Po prawej - stary budynek Rejencji w Gąbinie oraz nowy budynek Rejencji (dobudowany z wieżą po prawej stronie), w latach międzywojennych (Źródło: TU Berlin Architekturmuseum Inv. Nr 31446 oraz genwiki.genealogy.net)

   Johann F.A. Severin, oprócz sprawowania nadzoru oraz kierownictwa nad wieloma przemysłowymi inwestycjami, wydawał ekspertyzy – np. w sprawie użycia blachy cynkowej do pokrywania dachów. Zdaniem dr. Friedricha Wilhelma Schuberta, radcy w Rejencji Królewieckiej, prof. zwycz. historii i wiedzy o państwie na Albertynie, autora podręcznika „Handbuch der allgemeinen Staatskunde der Preussischer Staats” (Królewiec 1846), nawet Kanał Seckenburski, który zbudował Georg J. Steenke w latach 1833-34, został zaprojektowany przez Severina. Wzmiankuje się też, że nadradca Severin wraz ze Steenkem opracował opinię techniczną na temat wymaganej mocy maszyn potrzebnych przy odwodnieniu depresji Linkuhnen-Seckenburger Niederung, w związku z budową dróg bitych, prowadzoną od 1836 r.

     W 1835 r. Severin posiadał Order Orła Czerwonego III klasy. Trzy lata później został odznaczony Orderem Orła Czerwonego III Klasy z kokardą (rozetką), a w 1851 r. otrzymał Order Orła Czerwonego II klasy z liśćmi dębu.

Akt nadania Orderu Orła Czerwonego (III Klasy) przez króla Fryderyka Wilhelma z dnia 28 listopada 1851 r.

oraz widok Orderu Orła Czerwonego z liśćmi dębu (II Klasy), model 1846-1854, tzw. lila Adler

(źródło: commons.wikimedia.org oraz www.seidel-und-sohn.de)

     W wykazie urzędników państwowych z 1837 r. Severin figuruje jako członek Królewskiej Wyższej Deputacji Budowlanej (Königliche Ober-Bau-Deputatation), której dyrektorem był wymieniony wcześniej Karl F. Schinkel. Podkreślić wypada, że owa deputacja opiniowała m.in. projekty Georga J. Steenkego tyczące się Kanału Oberlandzkiego.

    Z początkiem panowania króla Friedricha Wilhelma IV, czyli po 1840 r., rząd zlecił nadradcy Severinowi i radcy budowlanemu Steenkemu sporządzenie projektu budowy Kanału Oberlandzkiego, zwanego dziś Elbląskim. O tym, jaki był udział Severina w prowadzonych przez Steenkego pracach projektowo-budowlanych, będzie jeszcze mowa w podsumowaniu niniejszego rysu biograficznego.

     W 1842 r. Johann F.A. Severin pełnił funkcję II zastępcy przewodniczącego zarządu (przewodniczącym był wzmiankowany wcześniej Beuth) Stowarzyszenia dla Popierania Przedsiębiorczości Przemysłowej w Prusach (Verein zur Beförderung des Gewerbfleißes in Preussen). Krajową listę członków tego stowarzyszenia, według stanu na dzień 1 stycznia 1840 r., otwierali: następca tronu i późniejszy król pruski Fryderyk Wilhelm IV oraz książęta Carl von Preussen i August von Preussen. Podkreślić wypada, że wśród członków byli m.in. Heinrich Theodor von Schön z Królewca, rzeczywisty tajny radca i nadprezydent prowincji pruskiej oraz Georg Jacob Steenke.

Budynek berlińskiej Bauakademie wg projektu Karla Schinkela na obrazie Eduarda Gaertnera z 1868 r.

(źródło: www.smb-digital.de)

     Bezpośrednio po założeniu w 1842 r. berlińskiego Stowarzyszenia na rzecz Wiedzy o Kolejnictwie (Verein für Eisenbahnkunde zu Berlin) Severin został wybrany jego przewodniczącym. Był bardzo aktywnym członkiem. Wygłaszał odczyty i referaty z zakresu kolejnictwa, a także brał udział we wszystkich dyskusjach. W 1847 r. jednak sprzeciwił się ponownemu wyborowi na sprawowaną dotąd funkcję. Wyrazem uznania i szacunku ze strony stowarzyszenia było mianowanie Severina, w 1856 r., z okazji 50-lecia służby państwowej, Honorowym Prezydentem Stowarzyszenia, w „zmyślnie ozdobionym dyplomie”.

     Wcześniej, w latach 1848-49 jako członek trójosobowego kolegium (pozostali to: Carl F. Busse i Gotthilf H. L. Hagen) kierował berlińską Akademią Budowlaną. W 1849 r. wobec ustąpienia Johanna Karla Ludwiga Schmida ze stanowiska dyrektora Wyższej Deputacji Budowlanej, powierzono Severinowi kierowanie tą komisją. Na marginesie warto nadmienić, iż od 1847 r. jej członkiem był także Karl Lentze, projektant mostu w Tczewie zbudowanego w latach 1851-57, który miał też udział w budowie infrastruktury Kanału Oberlandzkiego.

     W latach 50. XIX wieku Severin nadal prowadził nadzór nad budową Kanału Oberlandzkiego. We wrześniu 1850 r. opracował, wraz z dwoma członkami Królewskiej Technicznej Deputacji Budowlanej w osobach: wzmiankowanego wcześniej Hagena i Franza A. Umpfenbacha, projekt instrukcji dla nadinspektora budowlanego Steenkego w celu poznania budowli hydrotechnicznych (w tym pochylni) na Kanale Morris w Ameryce Północnej.

Współczesny most żelbetowy systemu Moniera (rok budowy 1894) nad Kanałem Elbląskim w Drulitach

(autor: C. Wawrzyński)

     Z listu Georga Jacoba Steenkego do Karla Lentzego datowanego 29 sierpnia 1854 r. dowiadujemy się, że tajny nadradca budowlany Severin w dniach 9-12 maja 1851 r. wizytował budowę nowego szlaku wodnego i przyjął projekt budowy mostu w Drulitach według patentu Williama Howeʼa, żyjącego w latach 1803-1852, amerykańskiego inżyniera i architekta.

Most kratownicowy Park’s Gap Bridge w amerykańskim stanie West Virginia z 1892 r., zbudowany według

koncepcji Williama Howe’a (źródło: en.wikipedia.org/wiki/Park's_Gap_Bridge)

   W 1855 r. szczecińska stocznia Früchlenich & Brock (późniejsza AG Vulcan) zbudowała parowiec bocznokołowy, któremu nadano (na cześć „naszego” nadradcy budowlanego) imię „Severin”.

     Trzy lata później spotkało Severina szczególne wyróżnienie, otrzymał bowiem tytuł rzeczywistego tajnego nadradcy budowlanego (Wirklicher Geheimer Oberbaurat). Tego roku też przeniesiono go w stan spoczynku. Po zakończeniu służby państwowej Severin rozpoczął prace literackie, jednak już ich nie ukończył.

Parowiec kołowy „Severin” zbudowany w 1855 r. (źródło: architekturmuseum.ub.tu-berlin.de)

    W październiku 1860 r., niewiele dni przed 80. rocznicą urodzin, zachorował i jego zdrowie – dotąd niezniszczalne – już nie wróciło. Zmarł 14 września 1861 r. w Berlinie. Wzmianka o śmierci Severina ukazała się na łamach „Illustirte Zeitung” z 21 września 1861 r.

    Johann Friedrich August Severin, jak wspominał wymieniony wcześniej Gotthilf Hagen („Zeitschrift für Bauwesen”, Jahrgang XII, Berlin 1862, s. 309 i 310), zapisał się w pamięci współczesnych jako osoba o rozległej i wszechstronnej wiedzy, z zakresu wszystkich działów budownictwa. Oprócz wysokiej prawości i zacności odznaczał się także dużą pilnością i starannością. Był postrzegany jako człowiek humanitarny i dobroduszny. Owe cechy charakteru, a także fachowość i brak stronniczości w formułowaniu opinii otworzyły mu szerokie pole dla skutecznej działalności na zajmowanych stanowiskach państwowych.

Na pierwszym planie pomnik Petera Beutha na placu Schinkla w Berlinie (2012 r.). Na cokole od

frontu i powyżej -płaskorzeźba z alegorycznymi figurami handlu i przemysłu, poniżej - poświęcona

Instytutowi Przemysłowemu (źródło: Wikimedia Commons)

    Wizerunek Severina (półpostać w owalu) został uwieczniony na litografii Carla Wildta. W zbiorach Galerii Narodowej Muzeum Państwowego w Berlinie znajduje się gipsowe popiersie J.F.A. Severina (62 x 38,5 x 31 cm) z 1856 r., które wyszło spod dłuta Gustava Blaesera (1813-1874). Ponadto Severin został uwieczniony na frontowej dolnej płaskorzeźbie, poświęconej Instytutowi Przemysłowemu, na cokole pomnika Petera Beutha, zbudowanego w 1861 r. przed berlińską Akademią Budowlaną. Pomnik stworzył August Kiss (1802-1865), natomiast reliefy wyrzeźbił Friedrich Drake (1805-1882). Opis płaskorzeźby z wizerunkiem Severina znajduje się w „Verhandlungen des Vereins zur Beförderung das Gewerbfleißes in Preußen, Jahrgang 40, 1861, s. 182 oraz na stronie statues.vanderkrogt.net (dostęp: 05.09.2020). Na tej ostatniej pominięto jednak trzecie imię Severina – August i podano błędną roczną datę urodzin – 1762.

Relief z cokołu pomnika Beutha upamiętniający osoby związane z Instytutem Przemysłowym. Odlew gipsowy. Uwiecznieni zostali, patrząc od lewej: Carl Gropius (1781-1854), fabrykant wyrobów z jedwabiu, stoi oparty o krosno tkackie; Johann Wilhelm Wedding (1798-1872), nauczyciel budowy maszyn i kosztorysowania, który z Gropiusem ogląda i omawia tkaninę zapewne dopiero co wyprodukowaną; kierownik warsztatu Stutzer, sprawdza maszynę tkacką, poniżej chłopiec z czółenkiem; Adolf Brix (1798-1840), nauczyciel matematyki i mechaniki (stoi z lewej); stoi Friedrich Wilhelm Nottebohm (1808-1875), dyrektor Instytutu w latach 1857-1868 (stoi z prawej); Adolf v. Pommer-Esche (1804-1871), czołowy pruski urzędnik państwowy, od 1845 r. następca Beutha na stanowisku dyrektora Departamentu Handlu, Przemysłu i Budownictwa pruskiego Ministerstwa Finansów oraz na stanowisku dyrektora Instytutu Przemysłowego (siedzi przy stole z lewej); Johann Friedrich August Severin (1781-1861), jeden z czterech pierwszych nauczycieli od założenia Instytutu (pozostali to Ernst L. Schubart, Georg A. Frank i Johann M. Mauch), znany później jako tajny radca budowlany, (siedzi przy stole z prawej); Ernst Ludwig Schubarth (1797-1868), od 1821 do 1849 w Instytucie nauczał chemii i fizyki, a w latach 1831-1862 był nauczycielem Berlińskiej Akademii Budowlanej - tu stoi i przemawia do Brixa, Nottebohma, von Pommer-Eschego i Severina (źródło: www.gipsformerei-katalog.de)

     Warto dodać, że współcześnie na berlińskim placu Schinkla, oprócz oryginalnych pomników Petera Beutha i Karla Friedricha Schinkla (patrona placu) stoi kopia statuy (oryginał znajduje się na terenie Uniwersytetu Humboldtów) sławnego niemieckiego agronoma Thaera. Według Encyklopedii PWN z 1991 r. Albrecht Daniel Thaer (ur. 14 maja 1752 r. w Celle; zm. 26 października 1828 r. we Wriezen) w 1806 r. w Möglin założył pierwszą wyższą szkołę rolniczą. Napisał „Poradnik Gospodarski”, propagował system płodozmienny oraz uprawę ziemniaków. Był profesorem uniwersytetu w Berlinie.

Kopia pomnika Albrechta D. Thaera na placu Schinkla w Berlinie w 2012 r.

(źródło: Wikimedia Commons)

     Związek osoby słynnego agronoma z naszym regionem odkrył Lech Słodownik, autor wydanej w 2021 r. książki Dawne wsie pasłęckie i elbląskie, który badając dzieje wsi Śliwica (gm. Rychliki, nieopodal Kanału Elbląskiego) ustalił, że wnuczka tegoż, Wilhelmine z domu Thaer (ur. 14 maja 1834 r., zm. 29 listopada 1902 r.), zamężna z porucznikiem Rudolfem Wichmannem, jako wiano małżeńskie wniosła mu dobra śliwickie. Nie zaszkodzi nadmienić, że w 2019 r. Lech Słodownik przebywając w Berlinie udał się przed pomnik Thaera i uwiecznił go na zdjęciu.

Symboliczna kwatera grobowa (pochówki odbyły się w innym miejscu) w parku podworskim w Śliwicy w dniu 12 sierpnia 2021 r. Z lewej płyta nagrobna Wilhelmine Wichmann, z domu Thaer. Obok krzyż żeliwny Carla von Perbandta (ur. 12 maja 1832 r., zm. 6 kwietnia 1911 r.), znanego – głównie w USA – malarza krajobrazów. Płyta nagrobna Wilhelmine Wichmann z cytatą biblijną (Hebr. 4,9) w tłumaczeniu na polski: „A tak zostaje jeszcze odpocznienie ludowi Bożemu” (autor: M. Żółtowska-Sikora)

     Dwór w Śliwicy (zbudowany w 1910 r. przez kolejnego właściciela majątku – Martina von Perbandta) nie przetrwał się do naszych czasów, spalili go bowiem czerwonoarmiści w 1945 r. Ocalał natomiast XVIII-wieczny spichlerz, w którym niegdyś było mieszkanie rządcy. Niestety po wojnie budynek popadł w ruinę. Do dziś zachowała się też płyta nagrobna Wilhelminy, która znajduje się na symbolicznym miejscu pochówku w dawnym parku dworskim.

XVIII-wieczny spichlerz w Śliwicy na fotografii z 10 sierpnia 2021 r. (autor: R. Kowalski)

      Do historycznej już fotografii z przekrzywioną wieżyczką trzeba dodać jakże smutny komentarz: 31 sierpnia 2021 r. w nocy owa drewniana wieżyczka runęła na ziemię…

Widok spichlerza w Śliwicy z resztkami zawalonej wieżyczki we wrześniu 2021 r. (autor: C. Wawrzyński)

Podsumowanie

     Według książki adresowej z 1826 r. J.F.A. Severin jako „komisyjny radca fabryczny” mieszkał w Berlinie przy Klosterstr. 36. Był wówczas, jak wcześniej podano, nauczycielem miejscowej Szkoły Technicznej (późniejszego Instytutu Przemysłowego). Nauczał tam w latach 1821-1828, co potwierdzają dane ze wspomnianego Catalogus Professorum.

     Ponadto analiza wykazów pruskich urzędników z lat: 1818, 1821, 1824, 1828, 1830 i 1832 nie wskazuje, by Severin był zatrudniony w Kwidzynie, jednak mógł przebywać w tym mieście, delegowany służbowo z Berlina, jak na przykład w związku z powodzią 1829 r. Wiadomo też, że przed przystąpieniem do opracowania projektu regulacji pomorskiego odcinka Wisły, pod osobistym nadzorem Severina, kilka specjalnych grup pomiarowych dokonywało pomiarów hydrometrycznych w dolnym biegu tej rzeki. Być może wówczas przekazano Severinowi ogólny zarys planu budowy kanału.

     Wracając zaś do Ohlerta, to trzeba wyraźnie zaznaczyć, iż wzmiankuje on o „tajnym radcy w Kwidzynie”, ale nie podaje jego nazwiska… Z kronikarskiego obowiązku dodajmy, że według „Handbuch über den Königlich Preussischen Hof und Staat für das Jahr 1828” (Podręcznik królewsko-pruskiego dworu i państwa na rok 1828) w rejencji kwidzyńskiej tajnym rejencyjnym radcą i zarazem dyrektorem urzędników w pionie budownictwa (Bau-Beamte) był niejaki Hartmann, a inspektorem wałowym (Deich-Inspector) w Kwidzynie – Obuch [Ferdinand, ur. w 1796 r. – R.K.]. Ten ostatni zresztą pełnił tu swą funkcję już w 1821 r.

Severin a Kanał Oberlandzki

    Jaki wpływ mógł mieć Severin na projekt Kanału Oberlandzkiego? W literaturze przedmiotu zazwyczaj twierdzi się, że to Steenke był projektantem i budowniczym tego kanału. Natomiast Gottlieb Schmid, tajny radca rejencyjny z Kwidzyna (nie mylić z Eduardem Gustavem Schmidtem z Nidzicy, który towarzyszył Steenkemu w podróży do USA i Johannem Karlem Ludwigem Schmidem, członkiem i dyrektorem Królewskiej Wyższej Deputacji Budowlanej od 1842 r. i rektorem Akademii Budowlanej w 1848 r.) w artykule „Der Elbing-Oberlӓndische Canal“, zamieszczonym w „Zeitschrift für Bauwesen“ z 1861 r., twierdzi, że Severin miał znaczący współudział przy opracowaniu projektu kanału.

     Curt Mercel, L. Troske w publikacji z 1901 r. („Der Weltverkehr und seine mittel: mit einer übersicht über Welthandel und Weltwirtschaft”) podają, iż projektantami byli Severin i Steenke, i to w tej kolejności. Z kolei prof. dr Ludwig Darmstaedter, autor podręcznika historii nauk przyrodniczych i techniki („Handbuch zur Geschichte der Naturwissenschaften und der Technik”, wydanie II, Berlin 1908), pisze: „Nadradca budowlany Severin i radca budowlany Steenke pracowali w latach 1844-61 przy realizacji budowy Kanału Oberlandzkiego pomiędzy Ostródą i Elblągiem, stosując system równi pochyłych.”

Pochylnia Oleśnica wg drzeworytu G. Theuerkaufa z 1865 r. oraz pochylnia Jelenie wg drzeworytu H. Pennera z 1879/1880 r. (źródło: zbiory Muzeum w Ostródzie)

Zdaniem Steenkego...

     Sam zainteresowany, czyli Georg Jacob Steenke w liście do dr. Eduarda Kellera, przytoczonym w książce tegoż – „Der Preußische Staat. Ein Handbuch der Vaterlandskunde” (Tom I, Minden 1864), informuje: „Chciałbym jeszcze pozwolić sobie na zwrócenie uwagi i czynię to przy każdej ku temu okazji, że projekt pochylni w żadnym wypadku nie naśladował rozwiązań Amerykanów, ale jest jednoznacznie mojego autorstwa. Plany tworzyłem w latach 1837 i 1838. Po części Stanów a także po Anglii i Szkocji podróżowałem natomiast w latach 1850 i 1851. Jeżeli później przejąłem od Amerykanów niektóre detale, to nie zmienia to nic w tym, co mówię. W publikacji, która wkrótce się ukaże, będę z naciskiem bronił tego mojego autorstwa” (przekład Grzegorza Raciborskiego).

   Następnie w wydanym w 1865 r. w Elblągu albumie pamiątkowym pt. „Eine geneigte Ebene des oberländischen Kanals“ Steenke podaje: „Olbrzymia różnica poziomów na tak krótkim odcinku nie pozwalałaby na zastosowanie śluz. Dlatego zaprojektowałem pochylnie w oparciu o swoją wiedzę, nie korzystając z żadnych wzorów. Projekty te, dzięki moim podróżom do Ameryki i Szkocji, jak i dzięki nadzorowi tajnego nadradcy budowlanego Lentzego (sławnego budowniczego mostów w Tczewie i Malborku), zostały w niejednym punkcie znacznie ulepszone”(przekład G. Raciborskiego).

Artykułowe drzeworyty R. Richtera: „Przejście statku z kanału na wózek kolejowy w Buczyńcu” oraz „Koła kierunkowe prowadzące liny do wózka kolejowego” (źródło: Ein deutscher Trollhätta-Canal [w:] Die Gartenlaube. Illustrirtes Familienblatt. Leipzig 1864, s 26-29)

     W obu wypowiedziach Steenkego zastanawia brak jakiejkolwiek wzmianki o Severinie, który ze stołecznego Berlina sprawował specjalny nadzór nad budową kanału i nie tylko…

     Prawdopodobnie projektant i wykonawca kanału nie przepadał za swoim „nadzorcą“. Za oryginalny pomysł Steenkego uważa bowiem się, że statki są ciągnione pod górę po szynach, maszyną napędzaną nie parą, lecz siłą przepływu wody. Dnia 3 kwietnia 1873 r. na comiesięcznym posiedzeniu Wschodniopruskiego Związku Inżynierów i Architektów Georg J. Steenke referował historię zaprojektowania napędu urządzeń wyciągowych na pochylni i przypomniał, że pierwotnie myślano o lokomotywie, ale w rezultacie ożywionej dyskusji ogół zaakceptował „maszynę stacjonarną”. Być może to Severin, jako wielki zwolennik kolei żelaznej, próbował narzucić Steenkemu użycie lokomotywy na pochylni.

Ryszard Kowalski

Ostróda, sierpień 2021 r.

Pierwotny tekst został opublikowany w „Roczniku Historycznym Pojezierza Iławskiego nr 8 z 2018 r., a wersję rozszerzoną zamieściło wydawnictwo „Technika w dziejach cywilizacji - z myślą o przyszłości”, tom 17, red. S. Januszewski, Wrocław 2021.

Suplement redaktorski

     W przypadku źródeł napędu maszynerii pochylni warto zauważyć, że napęd silnikami parowymi (wzorem rozwiązań angielskich) proponował już w 1820 r. Johann Ch. Wutzke, a napęd wodny (koła wodne i turbiny) z powodzeniem funkcjonował na amerykańskim Morris Canal.

     Trudno jednoznacznie ocenić, jaki wpływ miał Johann F.A. Severin na ostateczny kształt Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego, zwanego dziś Kanałem Elbląskim. Sądzić należy, że nie był to wpływ bezpośredni, ale raczej pośredni, choć bez wątpienia znaczący…

     Severin przez wiele lat był członkiem ciał doradczych i opiniodawczych, a ponadto pełnił rolę swoistego „wizytatora”, a nawet „kontrolera inspekcyjnego” m.in. prac Georga Jacoba Steenke. Znamienne jest to, że tajny radca rejencyjny z Kwidzyna Gottlieb Schmid wymienia go w swoim artykule z 1861 r. w „Zeitschrift für Bauwesen“ jako osobę mającą znaczący współudział przy opracowaniu projektu kanału, jednak artykuł został ukończony w listopadzie 1860 r., jeszcze za życia Severina. Później takie informacje już się nie pojawiają, a co najwyżej są powielane stare…

Mapa okolic Kanału Seckenburskiego, autorstwa G.J. Steenke (źródło: archiwum Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz)

     Przykładowo G.J. Steenke wyrysował swego czasu mapę Kanału Seckenburskiego, o wielce znaczącym tytule: „Mapa kanału melioracyjnego i kanału żeglownego dla nizin Linkuhnen i Seckenburg oraz połączenia rzek Gilge z Nemonien, z odcięciem Małego Przekopu Fryderyka, które w latach 1833-34 wykonał niżej podpisany według projektu tajnego radcy budowlanego Severina”.

     Czy jednak dowodzi to rzeczywistego autorstwa Severina? Prawdopodobnie samej idei, może wytyczenia przebiegu hipotetycznej trasy, kiedy realne plany i projekty techniczne były efektem pracy młodszego inżyniera, ale oficjalne „zasługi” należało przyznać starszemu rangą i wiekiem „koledze po fachu”… Tak prawdopodobnie było w przypadku Kanału Seckenburskiego (fotografie tego kanału do obejrzenia w dziale „Media/Foto”), a później Kanału Oberlandzkiego.

    Z drugiej strony należy podkreślić, że postać Severina pojawia się i pełni ważną rolę w momentach przełomowych zawodowej kariery Georga Jacoba Steenke. Jest członkiem Oberbaudeputation, kiedy Steenke buduje swoje pierwsze dzieło - wspomniany Kanał Seckenburski, a także kiedy Steenkemu zostaje powierzona (1837) misja projektowania Kanału Oberlandzkiego.

     Severin jest w końcu dyrektorem Oberbaudeputation (1849-1851), kiedy Steenke odbywa podróż studyjną na Morris Canal w USA oraz do Anglii i Szkocji. Mało tego, to Severin przygotowuje dla niego projekt ministerialnej instrukcji postępowania i składania szczegółowych raportów na temat amerykańskich budowli hydrotechnicznych. Skądinąd wiemy, że Severin odwiedził Steenke w Czulpie bezpośrednio przed wyjazdem za ocean, instruując go również osobiście. Podobnie kilka lat wcześniej, bo w 1846 r. Severin miał mieć udział w podróży służbowej Steenke do Bawarii, Belgii i Holandii.

List przewodni do ekscelencji ministra von der Heydt (w podpisie Severin, Hagen i Umpfenbach) oraz początek instrukcji dla Ober-Bau-Inspektora Steenke dotyczącej pozyskania wiedzy na temat urządzeń hydrotechnicznych na Kanale Morris w Ameryce Północnej (źródło: archiwum Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz)

   Innymi słowy: nawet jeśli Johann Friedrich August Severin nie projektował bezpośrednio Kanału Oberlandzkiego – to całkiem uprawnione jest twierdzenie, że bez J.F.A. Severina nie byłoby współczesnego Kanału Elbląskiego i jego unikatowych pochylni.

Cezary Wawrzyński

Ostróda, wrzesień 2021 r.

Galeria zdjęć