Kraina Kanału Oberlandzkiego

     Kanał Dobrzycki (niem. Weinsdorfer Kanal), będący elementem składowym systemu wodnego Kanału Elbląskiego, wybudowano za czasów i za przyzwoleniem władz zakonnych w latach 1331-1334, a więc jeszcze w średniowieczu. Jest on zatem najstarszym czynnym kanałem żeglownym w Polsce!

    Tak brzmi aktualnie obowiązująca wersja historii, tak też zostało stwierdzone m.in. w „kalendarium kanałowym”, zamieszczonym w ostatnio wydanej książce pod redakcją prof. Stanisława Januszewskiego, zatytułowanej „Kanał Elbląski”.

Strona tytułowa monografii miasta Zalewa z 1905 r. oraz miasto Zalewo na miedziorycie Krzysztofa Hartknocha z 1648 r. (źródło: Elbląska Biblioteka Cyfrowa)

Wersja „młodsza”

     Nasza niewątpliwie skąpa wiedza na temat początków Kanału Dobrzyckiego pochodzi w głównej mierze od Ernsta Deegena, miejskiego radcy prawnego, adwokata i notariusza w Zalewie, który w 1905 r., z okazji 600-lecia nadania praw miejskich, wydał monografię: „Historia Wschodniopruskiego Miasta Zalewo” (Geschichte der Stadt Saalfeld Ostpr.).

     Twierdził on, że z czasów XIV-wiecznego Zalewa poznaliśmy ledwie kilka szczegółów, i to dzięki zalewskiej kronice miejskiej. Zatem w latach 1331-1334, wkrótce po tym, jak Günter von Schwarzburg został Komturem w Dzierzgoniu (1331), mieszkańcy Zalewa wykopali przekop, aby zapewnić dogodne połączenie wodne z miastem Iława, za pozwoleniem Zakonu, kanałem między dwoma jeziorami: Ewingi i Jeziorak, jako drogą łączącą - ale pod warunkiem założenia na kanale śluzy, aby zapobiec wypływowi wody z Ewingów do Jezioraka.

Przywilej Chełmiński z 1 października 1251 r. - pergaminowy dokument krzyżacki odnawiający akt lokacji

(nadania praw miejskich) dla Chełmna i Torunia (źródło: pamiecpolski.archiwa.gov.pl)

    Na podstawie aktu odnawiającego poprzedni przywilej lokacyjny Zalewa, możemy domniemywać, że budowa kanału została ukończona w kwietniu 1334 r. Początkowa część tego dokumentu brzmi w wolnym tłumaczeniu następująco:

      25 kwietnia 1334. Wielki szatny i komtur dzierzgoński Günther Schwarzburg potwierdza, po uwzględnieniu praw sołtysa, nadany przez Lutra z Brunszwiku miastu Zalewo (Saalfeld) przywilej lokacyjny, pozwala miastu i chłopom z Kupina (Kuppen) nabyć młyn w Dobrzykach (Weinsdorf, Wiegandsdorf) do rozbiórki, nadto miastu pozwala na nadające się do przewozu połączenie między jeziorami Ewingami (Ewytigen) i Jeziorakiem (Geyserich) i użytkowanie Jezioraka w celach transportowych.

Widoki Kanału Dobrzyckiego, w kolejności od lewej: od strony Jezioraka, w Dobrzykach, w kierunku Ewingów i Zalewa (autor: C. Wawrzyński)

     Opis Kanału Oberlandzkiego możemy znaleźć m.in. w wydawnictwie Stanisława Srokowskiego „Drogi żeglowne w Prusiech Wschodnich (Ostpreussens Wasserstrassen)”, zamieszczonym w tomie IX Przeglądu Geograficznego z 1929 r. Przy okazji wymieniony został kanał Weinsdorfski (s. 314) – jako linia łącząca Zalewo i jezioro Ewing z wodami Jezioraka.

     Tenże autor był cenionym geografem, dyplomatą i politykiem, m.in. w latach 1920-1921 pełnił funkcję konsula generalnego RP w Królewcu. Po II wojnie światowej pełnił jakże w konsekwencji ważną rolę w procesie nadawania nowych nazw miejscowościom i obiektom fizjograficznym na tzw. „Ziemiach Odzyskanych”, będąc w latach 1946-1950 przewodniczącym ministerialnej Komisji Ustalania Nazw Miejscowości.

Wybrane strony Przeglądu Geograficznego z 1929 r., w tym z artykułu Stanisława Srokowskiego o drogach żeglownych

w Prusach Wschodnich (źródło: www.rcin.org.pl)

Wersja „starsza”

     Otóż Stanisław Srokowski w książce "Jeziora i Moczary Prus Wschodnich" (WIN-W, Warszawa 1930, s. 85) podaje, że krótki kanał Weinsdorfski z Zalewa do Jezioraka został wykonany nie w latach 1331-1334, ale w latach 1311-1324. Ten konkretny fragment brzmi następująco:

    „Iława, już w średniowieczu typowe wschodnio-niemieckie osiedle kolonistów, to dar rozczłonkowanej na wszystkie strony i długiej arterji komunikacyjnej, jaką jest Jeziorak (Geserich S.), u którego brzegów nawprost przeciwległym, północnym końcu widzimy znowu miasto Zalewo (Saalfeld). Dokładnie rzecz biorąc, miejscowość ta leży nad jeziorem Ewing, ale już w latach 1311 — 1324 zostało ono przez mieszczan zalewiańskich połączone krótkim kanałem Weinsdorfskim z Jeziorakiem (Geserich S.), którą to arterję potem dwukrotnie jeszcze poprawiano, raz w roku 1776, a następnie podczas budowy kanału Oberlandzkiego...”.

Wybrane strony książki Stanisława Srokowskiego o jeziorach i moczarach w Prusach Wschodnich, w tym

o mieście Zalewie i kanale Weinsdorfskim (źródło: Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa)

     Srokowski nie podaje przy tym źródła tej informacji, przynajmniej w bezpośrednim przypisie. Jednak cofając się do wymienionego wydawnictwa z 1929 r. „Drogi żeglowne w Prusiech Wschodnich...”, na początku spisu Literatury odnajdziemy pozycję niejakiego A. Ambrassata: Die Prowinz Ostpreussen (Prowincja Prusy Wschodnie), wydaną w Królewcu w 1912 r.

Wybrane strony książki Augusta Ambrassata o Prowincji Prusy Wschodnie, w tym o

mieście Zalewie i Kanale Weinsdorfskim (źródło: fbc.pionier.net.pl)

     Tenże August Ambrassat (1863-1913, regionalista i pedagog z tzw. Małej Litwy), opisując powiat morąski, na str. 417 napisał: „Zalewo, położone nad jeziorem Ewingi, które jest połączone żeglownym Kanałem Dobrzyckim (Weinsdorfer Kanal) z jeziorem Jeziorak…”; a w przypisie na dole strony: „Kanał Dobrzycki został wykonany w latach 1311 – 1324 przez mieszczan zalewskich. W 1776 r. został naprawiony. Podczas budowy Kanału Oberlandzkiego został ponownie naprawiony.”. Niestety, Ambrassat również nie podaje źródła swoich informacji, a jedynie na końcu, podobnie jak to uczynił później Srokowski, zamieścił spis literatury.

Wybrane strony książki Augusta Ambrassata o Prowincji Wschodniopruskiej, ze spisem literatury -

możliwość dalszych poszukiwań dla osób dociekliwych (źródło: fbc.pionier.net.pl)

    Tekst jest niemalże tożsamy z opisem Srokowskiego, tak więc można założyć, że Srokowski powielił informację Ambrassata z 1912 r. Mamy więc wciąż jedno, niepotwierdzone (niezidentyfikowane) źródło o latach budowy 1311-1324.

Widoki Kanału Dobrzyckiego, w kolejności od lewej odcinki: południowy, środkowy i północny (autor: C. Wawrzyński)

Próba weryfikacji

     Powyższe twierdzenie, że Kanał Dobrzycki jest około 10 lat starszy, niż aktualnie obowiązująca wersja oficjalna, wymaga przeprowadzenia dokładniejszych badań. Jednak już obecnie można poczynić następujące uwagi i spostrzeżenia:

1. Długość kanału wynosi około 2.600 m, jednak w średniowieczu, kiedy jezioro Ewingi leżało wyżej od Jezioraka, a więc jego brzegi sięgały dalej (częściowo również Jezioraka), odległość konieczna do przekopania wynosiła około 750 m. Raczej nie był to trudny geologicznie teren do prowadzenia tego typu prac inżynieryjnych, wobec czego jest niemal nieprawdopodobne, aby musiało to zająć aż 13 lat.

Hipotetyczna linia brzegowa Jezioraka i Ewingów w średniowieczu (źródło: opracowanie

własne na podstawie mapy niemieckiej z 1930 r.)

2. Przyjmując uproszczone założenie, że kanał miałby wymiary 750 m długości, 3 m wysokości (w tym 1,5 m głębokości wody) oraz 6 m szerokości (a przecież przy dnie byłby węższy), otrzymujemy mniej niż 13.500 m³ ziemi. Zakładając, że 1 pracownik w ciągu 1 godziny wydobywałby 1 m³ ziemi, oznaczałoby to, że 10 robotników pracujących 5 godzin dziennie, na samo kopanie potrzebowałoby 1 miesiąca nieprzerwanej pracy. Jeśli więc kopanie kanału nie byłoby ciągłe, a wykonywane jedynie w określonych, sprzyjających pogodowo miesiącach roku (w tym np. w okresie wolnym od prac polowych), biorąc pod uwagę inne konieczne do wykonania czynności, jak choćby wycinka i karczowanie drzew i zakrzaczeń, rozplantowanie ziemi i usuwanie kamieni - dojdziemy do przekonania, że budowę można było przeprowadzić nawet w ciągu 1 roku. Dodajmy jeszcze dodatkowy rok, gdyż ziemi koniecznej do usunięcia mogło być jednak więcej (kopanie nie wyłącznie wzdłuż równiny, ale częściowo w poprzek wzniesień i pagórków).
   Innymi słowy, potrzeba czasu: na przygotowanie placu budowy - 1 rok, na kopanie - dodatkowy 1 rok lub dodatkowe 2 lata, a więc ogółem 2-3 lata. Zdecydowanie jednak nie lat 13!

Kopacze kopiący kanał Fossa Carolina w 793 r., w zamyśle Karola Wielkiego mającego łączyć dorzecza

Renu i Dunaju - wg Kroniki Biskupów Würzburga, autorstwa Lorenza Friesa, z pierwszej połowy XVI w.

(źródło: franconica.uni-wuerzburg.de)

3. Przyjęcie za początek budowy rok 1331 jest wytłumaczalne, z uwagi na fakt, że w lutym 1331 r. dotychczasowy komtur dzierzgoński Luther z Brunszwiku (któremu administracyjnie podlegało Zalewo) został wybrany na Wielkiego Mistrza Zakonu. Jego następca Günther von Schwarzburg (młodszy) zezwolił wiosną 1331 r. mieszczanom zalewskim na rozpoczęcie prac inżynieryjnych (za aprobatą Wielkiego Mistrza), by w kwietniu 1334 r. (właśnie po 2-3 latach prac) dać im przywilej korzystania z nowo wybudowanej drogi wodnej. To układa się w logiczną całość…

Widok dawnego sarkofagu Wielkiego Mistrza Luthera z Brunszwiku w Katedrze Królewieckiej

(źródło: www.imperialteutonicorder.com)

4. Z kolei zastanawiać powinien fakt, że sugerowane lata 1311-1324 to dokładnie okres panowania Wielkiego Mistrza Karla Bessart von Trier. Całkiem możliwe jest, że Ambrassat uznał, iż budowa miała miejsce za czasów tego właśnie krzyżackiego dostojnika i realizację przekopu „wpisał” w lata jego panowania. Nawiasem mówiąc od 1317 r. (w wyniku „przewrotu pałacowego”, a skoro mowa o krzyżakach - to „przewrotu zamkowego”) tenże Karol z Trewiru nie przebywał na terenie Prus, a w Niemczech.

Żegluga w Niemczech, na Menie w Hassfurt - wg Kroniki Biskupów Würzburga, autorstwa Lorenza Friesa,

z pierwszej połowy XVI w. (źródło: franconica.uni-wuerzburg.de)

     Jak było w rzeczywistości? Jak leciwy jest Kanał Dobrzycki? Jako się rzekło, wymaga to dalszych badań. Póki co, pozostańmy przy wersji o latach 1331-1334, co i tak w żaden sposób nie zmienia faktu, że jest to najstarszy kanał żeglowny na terenie Polski, a Kanał Elbląski zaczął się w Zalewie…

Cezary Wawrzyński

Ostróda, wrzesień 2022 r.

Galeria zdjęć