Kraina Kanału Oberlandzkiego

Logo 160. rocznicy otwarcia Kanału Elbląskiego
Dawny widok z Piławek na Faltyjanki i jezioro Piławeckie Błoto
20 lutego 2021

Emilianów i Kanał Piławeckie Błoto - inna, "czwarta" linia kanałowa

     Znaczna część oberlandzkich jezior od dawien dawna tworzyła naturalny system naczyń połączonych, gdzie cieki wodne wypływające z jednych akwenów (okolice na wysokości Małdyt) były zasileniami innych (okolice na wysokości Ostródy i Iławy). Zgodnie z ukształtowaniem terenu wody po południowej stronie wododziału płynęły z północy na południe i południowy zachód.

 

Wododział na Kanale Elbląskim i kierunek spływu wód. Mapa Podziału Hydrograficznego Polski

Przybliżony przebieg oberlandzkiego wododziału (czerwona linia) oraz strzałki z kierunkami cieków wodnych na Mapie Podziału Hydrograficznego Polski (źródło: wody.isok.gov.pl; opracowanie częściowo własne)

 

Wododział na kanale

    Najniżej położonym zbiornikiem przyszłego systemu kanałowego było Jezioro Drwęckie, do niego też (bezpośrednio lub pośrednio) trafiała większość wód, wszystkie zaś (łącznie z wodami od strony Jezioraka) spływały do Drwęcy oraz ostatecznie do dolnej Wisły i morza.

     Oberlandzki dział wodny znajduje się w lesie pomiędzy współczesną pochylnią Buczyniec a północnym krańcem dawnego jeziora Piniewo. Mająca tam swoje źródła rzeka Klepina płynęła w kierunku północnym, w stronę jeziora Druzno, a wody z jeziora Piniewo i sąsiednich akwenów spływały w kierunku południowym.

    Oczywiście w większości przypadków były to połączenia nieżeglowne, jednak sądzono, że niewielkim kosztem uda się określone jeziora scalić "żeglownie" łącznikami kanałowymi.

 

Tworzenie sztucznego systemu jezior

     Jak wspomniano we wcześniejszych artykułach, w latach 20. i 30. XIX wieku realistycznie rozpatrywane były dwa warianty, dwie podstawowe trasy projektowanego Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego:

1) „pierwsza”, co do zasady pokrywająca się z dzisiejszą trasą Kanału Elbląskiego;

oraz

2) „druga”, łącząca jezioro Druzno z Jeziorakiem od strony jeziora Ewingi i miasta Zalewo.

 

     Pomysłem na alternatywną linię kanałową (po zrezygnowaniu z regulacji Drwęcy), będącą uzupełnieniem jednej z dwóch wspomnianych linii, był zamiar bezpośredniego połączenia środkowego Jezioraka (poprzez jezioro Gil Wielki) z zachodnią odnogą Jeziora Drwęckiego - w miejscu wypływania z niego rzeki Drwęcy, co również zostało już zaprezentowane jako „trzecia” linia - pod nazwą Kanał Iłgi.

 

Przedwojenna żegluga pasażerska do Piławek. Statek KONRAD Adolfa Tetzlaffa. Koniec północnej odnogi Jeziora Drwęckiego

Koniec północnej odnogi Jeziora Drwęckiego w Piławkach na przełomie lat 20. i 30. XX w. Dopływający do przystani statek pasażerski KONRAD flotylli Adolfa Tetzlaffa (źródło: polska-org.pl)

 

    Nawet kiedy już zdecydowano się na konkretne połączenie Druzna z Jeziorakiem od strony północnej, tj. szlakiem „pierwszej” albo „drugiej” linii kanałowej, można było wariantowo i na różne sposoby przyłączyć do systemu Jezioro Drwęckie i okoliczne akweny – albo od strony północnej (czyli Miłomłyna), albo też właśnie od strony zachodniej, bezpośrednio od Jezioraka.

 

    Gdyby doszło do wodnego połączenia Jezioraka i Jeziora Drwęckiego od zachodu, trasą „trzeciej” linii kanałowej, wówczas zapewne nie nastąpiłoby wybudowanie współczesnego odcinka kanałowego Miłomłyn – jezioro Dauby, z nasypem i akweduktem kanałowym idącym w poprzek Jeziora Karnickiego. Ten niewątpliwie kosztowy fragment uznano by za zbędny, a jedyną inwestycją na tym terenie byłoby połączenie przekopem Jezioraka z Daubami od strony zatoki Kraga.

 

Warianty połączeń kanałowych na mapie Schroettera. Okolice Ostródy i Miłomłyna

Okolice Ostródy i Miłomłyna. Różne linie kanałowe na fragmencie mapy Prus Wschodnich i Zachodnich autorstwa F.L. Schroettera z przełomu XVIII i XIX w. Linia nr 3 – pomysł kanałowego połączenia Jeziora Drwęckiego z Jeziorakiem od strony zachodniej. Linia nr 1 – pomysł kanałowego połączenia Jeziora Drwęckiego z Miłomłynem dzięki skanalizowaniu rzeki Liwa. Linia nr 4 – pomysł kanałowego połączenia Jeziora Drwęckiego bezpośrednio z jeziorem Ilińsk, na wschód od Miłomłyna (źródło: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Polskiej Akademii Nauk; opracowanie częściowo własne)

 

Linia „pierwsza” kontra „czwarta”

     Jednak tak, jak zrodziły się co najmniej dwa warianty łączenia Jezioraka i Jeziora Drwęckiego od zachodu, tak swoje warianty przebiegu miało kanałowe połączenie Ostródy z miłomłyńskim jeziorem Liwski Staw i jeziorem Ilińsk od strony północnej.

     Współcześnie wiemy, że ostatecznie wygrał wariant skanalizowania wypływającej z Liwskiego Stawu rzeki Liwa, która po przepłynięciu około 11 km znajduje poniżej ujście w Jeziorze Drwęckim. Ten idący od Miłomłyna fragment trasy żeglownej stanowi dziś element „pierwszej” linii kanałowej, ze śluzami „Miłomłyn” i „Zielona”.

 

     Sądzić wypada, że o finalnym wyborze przebiegu trasy kanałowej zadecydowały konieczne do pokonania trudności terenowe, co w ostatecznym rozrachunku sprowadzało się do wyboru niższych bądź wyższych kosztów budowy, w konfrontacji z potencjalnymi kosztami eksploatacji oraz przychodami.

 

Oberlandzkie drewno w drodze do Elbląga. Transport drewna barką kanałową w kierunku Elbląga od strony Miłomłyna na początku XX w. Most przy Liksajnach, pomiędzy jeziorem Rakówka i wejściem na jezioro Ruda Woda

Transport drewna barką kanałową w kierunku Elbląga od strony Miłomłyna na początku XX w.

Most przy Liksajnach, pomiędzy jeziorem Rakówka i wejściem na jezioro Ruda Woda

(źródło: A. i J. Kozłowscy: Przewodnik po okolicach Ostródy. Ostróda 2006, s.25)

 

    Co do aspektów dochodowych, to stanowić je miał przede wszystkim handel drewnem z oberlandzkich lasów, w tym z okolic Ostródy i Taborza. To zaś oznacza, że pomimo stworzenia „trzeciej” linii kanałowej, wybudowane zostałoby również połączenie bezpośrednie Ostródy z Miłomłynem od strony północnej. 

      Dylematem był jedynie wybór opcji: trasa rzeką Liwą czy jeziorami na wschód od Miłomłyna? Innymi słowy: - „pierwsza” czy „czwarta” linia kanałowa?

 

Ponowny głos profesora Collegium Fridericianum

   Inżynier Georg Jacob Steenke otrzymał zadanie rozpoczęcia prac projektowych związanych z budową nowego kanału żeglownego w 1837 r. Jak wcześniej informowano, profesor gimnazjalny w Królewcu Johann Gottlieb Bujack (1878-1840), niemiecki przyrodnik i botanik, był swego czasu nauczycielem Georga Jacoba Steenke. Publikował traktaty i artykuły, w tym w 1838 r. zatytułowany „Grupa jezior Oberlandu w kontekście ich kanałowego połączenia z jeziorem Druzno”.

     Autor znał i miał dostęp do projektanta kanału, z czego skwapliwie skorzystał, wykorzystując uzyskane od niego informacje.

 

      Profesor Bujack potwierdza, że Steenke zamierzał scalać kanałowo jeziora połączone naturalnymi ciekami, należało jednak wcześniej dokonać dokładnych pomiarów wysokościowych:

     „Jezioro Drwęckie i jego okolice znajdują się na niższym poziomie niż sąsiednie tereny, ponieważ nie tylko liczne wody naszego głównego pasma górskiego wpływają do tego zbiornika, a i poprzez rzekę Drwęcę, która płynie z tego jeziora, do Wisły, ale także znaczący łańcuch wzgórz przechodzący nad Smykówkiem, Bałcynami, Pietrzwałdem, Dylewem, Frygnowem, niedaleko Pacółtowa, rozciąga się nad Królikowo przy Olsztynku, a także pasmo wzgórz, które biegnie od Łukty przez Wigwałd, otaczają Jezioro Drwęckie i jego okolice od południa i wschodu. A jakże duże jest wzniesienie terenu na północ od Grupy Jezior Oberlandzkich, który biegnie od północy, północnego zachodu w kierunku południowym, południowo-wschodnimi i rozciąga się w kierunku Drulit i Kątów, aż teren gwałtownie opada w kierunku Druzna na tamtejsze niziny! (…)

 

Fragment mapy Schmida z 1860 r. Potencjalne miejsce łącznika kanałowego Ostróda-Piławki-Miłomłyn

Fragment tzw. mapy Schmida, przedstawiającej Kanał Elbląsko-Oberlandzki w 1860 r. (uwaga: północ po prawej, zachód u góry). Widoczne jeziora oberlandzkie połączone w system żeglowny. Pośrodku Miłomłyn z Liwskim Stawem i jeziorem Ilińsk, dalej na prawo jezioro Ruda Woda. Strzałka wskazuje narzucające się w pierwszej chwili potencjalne miejsce łącznika kanałowego Ostróda-Piławki-Miłomłyn (źródło: G. Schmid: Der Elbing-oberländische Canal [w:] Zeitschrift für Bauwesen. Berlin 1861; opracowanie częściowo własne)

 

     Pragnienie zobaczenia wyżej wymienionej strefy jezior lądowych, częściowo już powiązanych przez naturę, wykorzystywanej w połączeniu z Druznem - jest oczywiste i wydaje się bardzo naturalne, zwłaszcza gdy weźmie się pod uwagę, że niezależnie od obfitości wody w Oberlandzie, jego południowe części nie są powiązane z ważnymi miastami handlowymi naszych prowincji, a rolnikowi jest niezwykle trudno jesienią i podczas długich zim wozić produkty po złych drogach, przez kilka dni podróży, przy znacznym nakładzie czasu i pieniędzy, do Elbląga, i nie należy sądzić, że rozsądnie korzystna sprzedaż drewna w tak niesprzyjających okolicznościach może mieć miejsce, zarówno ze strony państwa, jak i lasów prywatnych (…)

 

Przygotowania do budowy

     Dlatego prośba parlamentu prowincji pruskiej (1825 – przypis C.W.) o połączenie kanałowe jeziora Druzno przez Jeziorak z Jeziorem Drwęckim zrodziła się z pilnej potrzeby i w sposób naturalny wpłynęła na projekt połączenia Druzna z Piniewem i Sambrodem, o którym wcześniej dyskutowano, a poprzez grupę jezior Ruda Woda, Ilińsk i Drwęckie, komunikujących się z tym ostatnim (…)

 

    Prace przygotowawcze dotyczące znalezienia najkorzystniejszego sposobu realizacji żądanego połączenia rozpoczęły się już w zeszłym roku (1837 – przypis C.W.), a w tym celu Królewski Inspektor ds. Wałów i Budowli Wodnych pan Steenke przebył cały obszar i dokonał niwelacji (pomiarów różnic wysokości luster wody – przypis C.W.) poszczególnych terenów, aby nie być narażonym na zwodnicze „mierzenie na oko” podczas oceny nachylenia (…)

 

Fragment mapy Steenke z 1862 r. Potencjalne miejsce łącznika kanałowego Ostróda-Piławki-Miłomłyn

Fragment mapy Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego autorstwa G.J. Steenke z 1862 r. (uwaga: północ po lewej, zachód u dołu). Widoczne jeziora oberlandzkie połączone w system żeglowny. Pośrodku Miłomłyn z Liwskim Stawem i jeziorem Ilińsk, dalej na lewo jezioro Ruda Woda. Strzałka wskazuje narzucające się w pierwszej chwili potencjalne miejsce łącznika kanałowego Ostróda-Piławki-Miłomłyn (źródło: zbiory Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Bydgoszczy; opracowanie częściowo własne)

 

   Głównymi jeziorami, które zostały wymienione z nazwy przez Landtag Prowincji, i które mają zostać połączone projektowanym kanałem, są jeziora Druzno, Jeziorak i Drwęckie (…)

 

     Jezioro [Drwęckie] składa się z dwóch dużych odcinków, które stosownie do nierównych ramion znajdują się względem siebie pod ostrym kątem. Krótszy, ale na ogół szerszy odcinek, ma kierunek prawie północny, natomiast dłuższy jest odcinek zachodni. Od strony północnej, a częściowo także wschodniej, otaczają go poszczególne terytoria wielkich lasów królewskich: Ostródzki, Piławecki i Zielony, a także Strzelecki (…)

     Ogólnie rzecz biorąc, jezioro, o którym mowa, w niezwykły sposób tworzy zrzut opadów atmosferycznych ze wszystkich źródeł i zbiorników wodnych na obszarze kilku mil kwadratowych…”.

 

Piławki w okresie międzywojennym. Północny kraniec Jeziora Drwęckiego i południowy kraniec jeziora Piławeckie Błoto. Widok na Faltyjanki

Piławki (niem. Pillauken) w latach 30. XX w. Po lewej – przydrożna restauracja Haus Pillauken (wcześniej Neu Zoppot). W dole za samochodami widoczny północny kraniec Jeziora Drwęckiego. Pod drogą znajdował się przepust i rozpoczynało się jezioro Piławeckie Błoto (niem. Pillauker See). Po prawej – południowy kraniec Piławeckiego Błota i widok od strony Piławek na osadę Faltyjanki (niem. Faltianken). Jezioro z jeszcze niezarośniętą taflą wody (źródło: www.bildarchiv-ostpreussen.de) 

 

Możliwa inna trasa - poprzez Piławki

    Opisując przebieg „pierwszej” linii kanałowej (od jeziora Druzno, poprzez jeziora Piniewo, Sambród, Rudą Wodę i Ilińsk), Bujack kończy ją w Miłomłynie, na tamtejszym jeziorze Liwski Staw, po czym stwierdza:

    „Stąd zaś wydaje się, że nie ma jeszcze na to zgody, czy trasa ma iść na zachód za miastem Miłomłyn do Liwskiego Jeziora i rzeką Liwą do Jeziora Drwęckiego, czy też od jeziora Ilińsk do najbardziej wysuniętego na wschód jego basenu i w kierunku wschodnim - południowy wschód do jeziora Klein-Kerschitten, a następnie do Faltyjanek i Jeziora Drwęckiego.

    Jeśli ciąg wąwozów ciągnący się od jeziora Ilińsk jest bez znaczącego wzniesienia, to ten kierunek ruchu powinien zostać wybrany i być zalecany (…)

 

Trasa S7. Piławki i jezioro Piławeckie Błoto. Współczesny widok południowego krańca jeziora Piławeckie Błoto od strony Piławek w kierunku osady Faltyjanki

Współczesny widok południowego krańca jeziora Piławeckie Błoto od strony Piławek w kierunku osady Faltyjanki.

Jezioro z zarośniętą taflą wody (autor: C. Wawrzyński)

 

     Ponieważ jezioro Ilińsk jest o 17 stóp i 11 cali (5,6 m) wyższe niż jezioro Piławeckie Błoto przy Faltyjankach, a zatem również o 17 stóp i 11 cali wyżej niż Jezioro Drwęckie, a ponieważ miłomłyński Liwski Staw jest nieco płytki, a więc kanał byłby tym samym skierowany do małej głębi, projekt wyprowadzenia go bezpośrednio z Ilińska w kierunku jezior faltyjańskich ma niemałą zaletę (…)

 

Zielony szlak do Faltyjanek. Jezioro Piławeckie Błoto w Piławkach

Zielony dywan z roślin na Piławeckim Błocie w sierpniu 2011 r. (autor: R. Kowalski) 

 

     Jeśli teren od wschodniego basenu Ilińska do jeziora Klein-Kerschitten okaże się zbyt niekorzystny, eksperci uważają, że rzeka Liwa jest najlepszym sposobem na połączenie wielkiego łańcucha jezior (…)

 

Północny kraniec Jeziora Drwęckiego w Piławkach. Okolica przepustu pomiędzy jeziorami przy trasie S7

Współczesny widok północnego krańca Jeziora Drwęckiego w Piławkach, w pobliżu międzyjeziorowego przepustu

(autor: C. Wawrzyński)

 

   Bez wątpienia kanał dałby nowy impuls rozwojowi przemysłu stoczniowego w Elblągu i należy żywić nadzieję, że gdy tylko zostaną wbite pierwsze łopaty pod budowę tego systemu kanałowego, elbląskie domy handlowe zbudują w Ostródzie spichlerze i założą spółki…”.

 

Wędrujące Kiersickie Jezioro…

   Profesor Bujack pisze m.in. o leżącym przy wschodnim basenie (zatoce) jeziora Ilińsk – jeziorze Klein Kerschitten, które możemy w wolnym tłumaczeniu nazwać jeziorem Kiersickie Małe.

  Trudno jest doszukać się takiego akwenu na przedwojennych mapach niemieckich. Jest natomiast współczesnie Kiersickie Jezioro (niem. Kirschitter See), leżące pomiędzy jeziorem Tarda i Szeląg Wielki, jakieś 1,8 km na północny wschód od rozpatrywanej w planach „czwartej” linii kanałowej. Raczej nie mogło więc chodzić o to konkretnie jezioro, tym bardziej, że nie miało ono przydomka „małe”.

     Możliwe więc, że dawny nauczyciel Steenke miał na myśli jeziorko o potocznej nazwie Diable Bagno (niem. Teufels Pf.) – leżące pomiędzy jeziorami Ilińsk i Suchy Paskierz (niem. Trokn. Pörschke See), około 0,8 km na wschód od odnogi Ilińska. Jednak znajduje się ono na wysokości aż 115,5 m n.p.m. Prawdopodobnie chodziło więc o jezioro (wówczas składające się z dwóch jeziorek) Wässerchen – leżące pomiędzy Diablim Bagnem a osadą Bagieńsko, koło 1,0 km na południowy wschód od najdalej na wchód wysuniętego krańca jeziora Ilińsk.

 

Tereny i jeziora na wschód od Miłomłyna na mapie z 1893 r. Jeziora i jeziorka pomiędzy j. Ilińsk i J. Drwęckim

Scalony fragment niemieckich map „Mohrungen” i „Osterode” (Reichsamt für Landesaufnahme) z 1893 r. Podwójne jezioro przy liczbie „17” to Wässerchen, jezioro ze strzałką to Jezioro Kiersickie, a pomiędzy nimi Suchy Paskierz

(źródło: David Rumsey Map Collection)

 

    Jednak niewykluczone, że nastąpiła pomyłka w samym opisie lub druku. Charakteryzując „drugą” linię kanałową (szlak Druzno – Ewingi), profesor Bujack wyjaśnił, ze trasa kanału na jednym z odcinków miała biec „po wschodniej stronie Nuesass Klein-Kerschitten (Małe Kiersity). Jednak nie było to jezioro, ale nieistniejące współcześnie stodoły pomiędzy Kerschitten (Kiersity w gminie Rychliki) i Geisseln (Gisiel w gminie Stary Dzierzgoń).

     Co ciekawe, tuż przy leżących około 1,3 km na północny zachód Kiersitach znajduje się akwen o nazwie Kiersickie Jezioro. Tak więc obojętnie, czy zostałaby zrealizowana „pierwsza”, czy „czwarta” linia kanałowa, szlak kanału miał prowadzić obok Jeziora Kiersickiego… W linii prostej są one od siebie oddalone o około 35 km.

 

Przekop i śluzy

     Przypomnijmy (za Bujackiem), że w 1838 r. różnica poziomów pomiędzy Jeziorem Drwęckim i jeziorem Ilińsk miała wynosić co najmniej 5,6 m. Faktycznie była ona jeszcze większa o blisko 0,5 m. W wyniku robót inżynieryjnych w drugiej połowie lat 40. XIX wieku poziom jeziora Ilińsk został obniżony o około 1,5 m: z poziomu 101,1 m n.p.m. do poziomu 99,6 m n.p.m.

 

Najdalej na wschód wysunięty kraniec jeziora Ilińsk przy Miłomłynie. Dawny punkt przeładunkowy drewna i hipotetyczny początek odcinka kanałowego

Najdalej na wschód wysunięty kraniec jeziora Ilińsk. Dawny punkt przeładunkowy drewna i hipotetyczny początek odcinka kanałowego (autor: C. Wawrzyński)

 

    Jezioro Drwęckie znajdowało się niezmiennie na poziomie około 95,0 m. n.p.m. Należało więc pokonać różnicę zbliżoną do 4,6 m:

1) w przypadku zachodniej, ”trzeciej” linii kanałowej - na odcinku około 9÷10 km (Jeziorak również leży na tej samej wysokości co Ilińsk, a więc 99,6 m. n.p.m.);

2) w przypadku „pierwszej” linii kanałowej (a więc skanalizowanej rzeki Liwa) - na odcinku 10÷11 km;

3) w przypadku „czwartej” linii kanałowej - na odcinku około 5÷6 km.

    Oznacza to, że w każdym przypadku należało wznieść co najmniej 2 śluzy, średnio o spadzie 2,0÷2,2 m każda.

 

Drugi fragment najdalej na wschód wysuniętego krańca jeziora Ilińsk. Inny hipotetyczny początek odcinka kanałowego przy tym samym półwyspie

Drugi fragment najdalej na wschód wysuniętego krańca jeziora Ilińsk. Inny hipotetyczny początek odcinka kanałowego przy tym samym półwyspie (autor: C. Wawrzyński)

 

     Kanał miał wychodzić ze wschodniej odnogi jeziora Ilińsk. Jezioro to ma dwie wschodnie odnogi, były więc i dwa warianty tego kanałowego odejścia, a de facto trzy, gdyż koniec najdłuższej odnogi jest na dodatek rozdzielony przez półwysep.

 

    Pierwszy prowadziłby od najdalej wysuniętego na wschód jeziorowego ramienia, idąc łukiem na południe. Na niemieckiej mapie „Osterode” (Messtischblatt) z 1913 r. miejsce hipotetycznego początku odcinka kanałowego oznaczono skrótem literowym „Abl.”, czyli „Ablage”, a więc w tym konkretnym przypadku zapewne „składnica”, punkt przeładunkowy (drewna).

     Drugi prowadziłby przy dawnym Emilianowie (Zatoka), idąc na południowy wschód. Obie trasy pokrywały się od punktu leżącego niewiele na północ od Bagieńska.

 

Kanał Elbląski pod Miłomłynem. Przebieg dwóch różnych tras „czwartej” linii kanałowej na Mapie Podziału Hydrograficznego Polski

Przebieg dwóch różnych tras „czwartej” linii kanałowej na Mapie Podziału Hydrograficznego Polski (źródło: wody.isok.gov.pl; opracowanie częściowo własne)

 

   W przypadku pierwszej trasy, szlak miał prowadzić przez „podwójne” jezioro (jeziorko) Wässerchen. Współcześnie pozostała część północna, gdy południowa w znacznej mierze wyschła i zarosła.

     Po wojnie jezioro nie zostało urzędowo nazwane. Gustaw Leyding, w swoim Słowniku nazw miejscowych Okręgu Mazurskiego – część II, nazwy fizjograficzne (zlokalizowanie) z 1959 r. stwierdza, że obowiązującą nazwą niemiecką była właśnie Wässerchen, natomiast nazwą polską, urzędowo nie ustaloną, ale używaną przez ludność, to Bagienka, a innym wariantem nazwy, jaką on sam zapisał jako nazwę ludową, używaną przez ludność miejscową (mazurską?) w 1931 r. było określenie Tymple.

 

Kanał Elbląski. Polskie nazwy jezior: Faltyjańskie, Piławeckie Błoto i Bagienka. Jeziora pomiędzy Piławkami i Miłomłynem

Nazwy jezior na północ od Piławek: Faltyjańskie i Piławeckie Błoto - zgodnie z zarządzeniem Prezesa Rady Ministrów z dnia 27 września 1958 r. (M. P. z 1958 r. Nr 90, poz. 502) oraz Bagienka – według Gustawa Leydinga (źródło: isap.sejm.gov.pl oraz archiwum R. Kowalskiego)

 

    Poniżej jeziorowych Bagienek, od osady Bagieńsko oba warianty prowadziły w teorii szlak żeglowny jeziorem (jeziorowym rozlewiskiem), którego współczesny fragment to Piławeckie Błoto oraz odnoga w postaci Jeziora Faltyjańskiego.

     Zostały one urzędowo nazwane. Analiza dawnych map skłania do przekonania, że był to dawnej jeden, większy i dłuższy akwen.

 

Wzgórza na wschód od jeziora Ilińsk. Fragment mapy Jana Władysława Suchodolca (von Suchodoletz) z 1732 r.

Po lewej - fragment mapy Jana Władysława Suchodolca (von Suchodoletz) z 1732 r. Widoczne wzgórza pomiędzy jeziorem Ilińsk i Bagieńskiem. Po prawej – widok wzgórza powyżej doliny, którą miałby wychodzić kanał z najdalej

na wschód wysuniętego ramienia jeziora Ilińsk (źródło: Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz, Berlin;

autor: C. Wawrzyński).

 

     Analizując przebieg poziomic na mapie topograficznej omawianej okolicy, można dojść do wniosku, że w przypadku „czwartej” linii kanałowej, oprócz pogłębienia torów wodnych pośrednich jezior i wybudowania 2 śluz, należałoby pokonać grzbiet wzniesień, przerzynając przekopem fragment przy wschodnim brzegu jeziora Ilińsk o głębokości (łącznie z torem wodnym kanału) blisko 20÷21 m.

 

Kanał Elbląski. Mapa topograficzna z poziomicami terenów na wschód od Miłomłyna

Okolice jeziora Bagienka na mapie topograficznej z poziomicami (źródło: mapy.geoportal.gov.pl)

 

     Być może trudność (kosztowność) planowanego przedsięwzięcia przesądziła o ostatecznym wyborze rzeki Liwy jako odcinka kanałowego…

 

Faltyjanki (niem. Faltianken) na przełomie lat 20. i 30. XX w. Widok na most – miejsce hipotetycznej śluzy. Akwen jeszcze z niezarośniętą taflą wody

Faltyjanki (niem. Faltianken) na przełomie lat 20. i 30. XX w. Widok na most – miejsce hipotetycznej śluzy. Akwen jeszcze z niezarośniętą taflą wody (źródło: www.bildarchiv-ostpreussen.de)

 

      Współcześnie można odnotować na projektowanym niegdyś szlaku następujące wysokości: jezioro Ilińsk – 99,5 m n.p.m.; jeziorko Wässerchen – 96,7 m. n.p.m.; osada Bagieńsko – 96,5 m n.p.m.; osada Faltyjanki (północ) – 95,5 m. n.p.m.; osada Faltyjanki (południe) – 95,2 m. n.p.m.; jezioro Faltyjańskie – 95,2 m. n.p.m.; jezioro Piławeckie Błoto – 95,1 m n.p.m.; Jezioro Drwęckie – 95,0 m n.p.m.

 

Droga dojazdowa i most w Faltyjankach. Współczesny widok na Faltyjanki i na most – miejsce hipotetycznej śluzy.Współczesny widok na Faltyjanki i na most – miejsce hipotetycznej śluzy. Akwen z zarośniętą taflą wody

(autor: C. Wawrzyński)

 

     Hipotetycznie jedna ze śluz mogłaby powstać w Faltyjankach, a więc nosiłaby nazwę „Faltyjanki” (Schleuse Faltianken).

 

Widoki z mostu w Faltyjankach. Miejsce hipotetycznej śluzy. Akwen z zarośniętą taflą wody.

Współczesne widoki z mostu w Faltyjankach – miejsca hipotetycznej śluzy. Akwen z zarośniętą taflą wody. Po lewej – widok w kierunku północnym. Po prawej – widok w kierunku południowym (autor: C. Wawrzyński)

 

     Druga budowla powinna zostać zlokalizowania pomiędzy Bagieńskiem i jeziorem Ilińsk, w okolicach drogi Miłomłyn – Tarda. Taka śluza mogłaby nosić nazwę „Emilianów” (Schleuse Emilienthal). Jednak w końcu lat 40. XIX wieku (kiedy łączono kanałem Ostródę z Miłomłynem) taka nazwa tego miejsca (od imienia żony właściciela majątku) jeszcze nie funkcjonowała. Skłaniać się zatem trzeba ku tezie, że nazwa śluzy brzmiałaby całkiem znajomo, tj. byłaby to śluza „Miłomłyn” (Schleuse Liebemühl).

      Mogła być ona taka sama, choć nie ta sama…

 

   Oficjalna, urzędowa nazwa współczesnego miejsca po Emilianowe to Zatoka, zgodnie z zarządzeniem Ministra Administracji Publicznej z dnia 15 grudnia 1949 r. o przywróceniu i ustaleniu nazw miejscowości (M. P. z 1950 r. nr 8, poz. 76). Jednak co ciekawe, według Gustawa Leydinga-Mieleckiego (Słownik nazw miejscowych Okręgu Mazurskiego, część I. Olsztyn 1947) wcześniej był tam dwór o nazwie Wesoły Róg.

 

Zatoka i Wesoły Róg przy Miłomłynie. Inne nazwy dawnego Emilianowa

Fragment ministerialnego zarządzenia z dnia 15 grudnia 1949 r. z nazwą Zatoka oraz fragment „Słownika nazw miejscowych…” z nazwą Wesoły Róg (źródło: isap.sejm.gov.pl oraz archiwum R. Kowalskiego)

 

Port fabryczny Emilianów

     W artykule dotyczącym długości Kanału Elbląskiego zawarto informację, że przed II wojną światową od głównego szlaku żeglownego, idącego południkowo wzdłuż zachodniego brzegu jeziora Ilińsk, odchodził równoleżnikowo szlak boczny w kierunku wschodnim, prowadzący m.in. do pobliskiej fabryczki kafli piecowych i cegielni w Emilianowie (niem. Emilienthal).

 

Miłomłyn i zabudowania fabryczne w Emilienthal na mapie z 1913 r.

Zabudowania fabryczne w Emilienthal oraz omawiany obszar „kanałowy” na fragmencie niemieckiej mapy „Osterode” (Messtischblatt) z 1913 r. (źródło: kpbc.ukw.edu.pl)

 

     Tak ze szlakiem żeglownym było jeszcze co najmniej w latach 60. XX wieku, czego dowodzi „Informator dróg wodnych śródlądowych żeglownych” Centralnego Urzędu Gospodarki Wodnej z 1961 r. Skoro była fabryczka i prowadzący do niej szlak żeglowny, to musiało być nabrzeże portowe lub choćby jego namiastka.

 

Kanał Elbląski i jezioro Ilińsk. Barki oberlandzkie przy cegielni w Emilianowie

Panorama cegielni i jeziora Ilińsk w Emilianowie na przełomie XIX i XX w. Przy nabrzeżu widoczne dwie barki oberlandzkie (źródło: www.bildarchiv-ostpreussen.de)

 

     Zgodnie z „Kroniką miasta Miłomłyna 1800-1922” (Reedycja. Moja Biblioteka Mazurska. Dąbrówno 2005) pierwotnym właścicielem cegielni i posiadaczem ziemskim był kupiec E.G. Stienss. Działalność produkcyjną prowadził co najmniej od 1866 r. (9 września tego roku spłonęły tam szopy na cegły). Był wieloletnim członkiem rady miejskiej, a w latach 70. nawet jej przewodniczącym.

     Przed śmiercią przeprowadził się z małżonką do Halle, gdzie zmarł w 1905 r. Jego żona Emilie tamże rok później, ale ostatecznie oboje spoczęli na cmentarzu w Miłomłynie.

 

Grobowa tablica informacyjna na cmentarzu w Miłomłynie. Emilia i Gustaw Stienss - właściciele Emilianowa

Żeliwna tablica nagrobkowa na cmentarzu w Miłomłynie informująca o pochówku Emilii i Gustawa Stienss (źródło: Miłomłyn i okolice – Historia i zabytki. Strona regionalna)

 

     Już jako rentier z miasta Halle i dawniejszy przewodniczący rady miejskiej ufundował miastu Miłomłyn 12 dębowych foteli do ratuszowej sali posiedzeń. Fotel przewodniczącego rady miejskiej zdobiły muszle. Dodatkowo również w 1904 r. współfinansował budowę wieży ćwiczeniowej ochotniczej straży pożarnej.

 

Grób E.G. Stienssa na cmentarzu w Miłomłynie

Współczesny widok grobu E.G. Stienssa na cmentarzu w Miłomłynie. Wiele wskazuje na to, że miejsce pochówku z informacją o zmarłym może nie przetrwać (autor: C. Wawrzyński) 

 

    Następnym właścicielem fabryki w Emilianowie był Otto Krüger. Możliwe, że od 1894 r., gdyż „Kronika miasta…” wymienia Stienssa jako radnego miejskiego od 1872 r. i przestaje umieszczać go w wykazie radnych właśnie w 1894 r. 

 

Zatoka w Emilianowie (Emilienthal) na początku XX w. Cegielnia i fabryka kafli piecowych

Widok na zatokę jeziora Ilińsk w Emilianowie w kierunku południowo-zachodnim, około 1902 r. Na wprost zabudowania cegielni, po lewej budynek wytwórni kafli piecowych (źródło: www.bildarchiv-ostpreussen.de)

 

     Były pracownik Adolf Wenzel wspomina Krügera jako właściciela w latach 1900-1908. Jednak wspomnienia te spisano po blisko 60 latach (Kreisbuch Osterode Ostpreussen. Osterode am Harz, 1977, s. 790), a pamięć ludzka bywa zawodna…

 

Miłomłyńska pocztówka K. Werstata z 1902 r. Dworzec kolejowy oraz dwór, cegielnia i fabryka kafli w Emilianowie (Emilienthal)

Wypatrzona na niemieckim serwisie aukcji internetowych przez R. Kowalskiego pocztówka z 1902 r. (miłomłyńskie wydawnictwo K. Werstata), przedstawiająca dworzec kolejowy w Miłomłynie oraz dwór, fabrykę kafli i cegielnię w Emilianowie. Kartka został wysłana do Płośnicy. Nadawca pochodził z Urowa (niem. Auer), dawniej powiat morąski, obecnie gmina Zalewo w powiecie iławskim. Stosownie do tego została przerobiona nazwa Liebemühl na LiebemAuer (źródło: www.ebay.de)

 

     Czy to interesy szły nazbyt kiepsko, czy też wpływ miała inna przyczyna, ale faktem jest, że w 1904 r. rentier Stienss przekazał Miłomłynowi darowizny na łączną wartość blisko 891 ówczesnych marek, podczas gdy fabrykant Krüger dywan z włókna kokosowego (150x450 cm) o wartości 31 marek…

 

Wytwórnia kafli w Emilianowie (Emilienthal) pod Miłomłynem

Budynek oraz wnętrze fabryki kafli piecowych w Emilianowie około lat 20. XX w. (źródło: www.bildarchiv-ostpreussen.de)

 

Morska katastrofa

    Jak odnotował Ryszard Kowalski w książce „Ostróda-Iława-Elbląg. Z dziejów żeglugi śródlądowej” (Edytor Wers. Olsztyn 2016, s. 88) fabryka w Emilianowie wysyłała swoje produkty, dzięki kanałowi Elbląsko-Oberlandzkiemu, transportem wodnym m.in. do Ostródy, Elbląga, Gdańska i Królewca. Około 9 września 1897 r. wydarzyła się tragedia (data dzienna pechowa dla Emilianowa, jak wspomniano – w tym dniu, ale w 1866 r. spłonęły szopy cegielni - przypis C.W.), a mianowicie na Zalewie Wiślanym zatonęła barka kanałowa o konstrukcji stalowej, załadowana rurami z miłomłyńskiej (emilianowskiej) cegielni. Nie wiadomo, czy barka była załadowana ponad miarę, czy też rury były niewłaściwie rozmieszczone lub zabezpieczone. Dowodzona przez szypra Papera załoga zdołała się uratować, w przeciwieństwie do statku i jego ładunku.

      Może to było przyczyną mniejszej szczodrości Krügera?

 

Notatka prasowa o katastrofie morskiej barki z Emilianowa (Emilienthal) w 1897 r.

Notatka prasowa z dnia 9 września w Altpreussische Zeitung (Nr 213 z 11 września 1897 r.) o katastrofie na Zalewie Wiślanym i zatonięciu barki z Emilianowa (źródło: Elbląska Biblioteka Cyfrowa)

 

     Według Waldemara Danielewicza (Statki Kanału Elbląskiego 1860-2012 [w:] R. Kowalski, C. Wawrzyński: 100 lat żeglugi pasażerskiej Ostróda-Iława-Elbląg. Edytor Wers, Olsztyn 2012, s. 188) Otto Krüger z Emilienthal/Liebemühl był w 1907 r. właścicielem żelaznej barki towarowej, kanałowej o nazwie HAGEN i nośności 45 t, wybudowanej w 1907 r. w królewieckiej stoczni Gustava Fechtera.

    Tymczasem według wspomnianego Adolfa Wenzela (s. 793) firma z Emilianowa posiadała kilka stalowych bądź drewnianych barek do przewozu swoich wyrobów. Stalowym barkom Otto Krüger nadał imiona swoich dzieci: jedna nazywała się GEORG i miała od 80 do 85 BRT (pojemności rejestrowej brutto). Łodzie, co oczywiste, miały być załadowywane przez uczniów zawodu i niewykwalifikowanych pracowników.

 

Reklama spółki akcyjnej w Emilianowie (Emilienthal) z 1934 r.

Reklama gazetowa wyrobów kaflowych i cegielnianych spółki akcyjnej w Emilianowie z 1934 r. (źródło: archiwum R. Kowalskiego)

 

Dalsza historia

     Krüger miał w 1908 r. sprzedać interes spółce akcyjnej z Węgorzewa. Ta z kolei w 1931 r. zlikwidowała swój oddział węgorzewski i siedziba przeniosła się na powrót do Emilianowa. Po wojnie w kaflarni mieściła się m.in. mieszalnia pasz. Po transformacji ustrojowej, w latach 90. XX wieku budynek całkowicie rozebrano, a dosadniej mówiąc - rozszabrowano.

   Współcześnie nie istnieją ani zabudowania ówczesnej cegielni, ani „kaflowo-piecowej” fabryki. Czasem odkrywane są materialne pamiątki po miejscu, które odeszło w całkowite zapomnienie.

 

    Wymieniony Ryszard Kowalski, w czasie jednej ze swoich pieszych wycieczek w początkach XXI wieku znalazł kafel z Emilianowa na Dylewskiej Górze. Z kolei podobny kafel został wydobyty z ziemi w lipcu 2013 r. w czasie porządkowania zabudowań gospodarstwa Schulzów na wyspie Lipowy Ostrów (naprzeciwko Siemian), w ramach akcji zorganizowanej przez Stowarzyszenie Miłośników Kanału Elbląskiego NAVICULA i jego prezesa Sławka nomen omen Dylewskiego.

 

Kafle i dokument akcyjny z Emilianowa (Emilienthal) - pozostałości po cegielni i fabryce pod Miłomłynem

Od lewej: kafel z Emilianowa znaleziony na Dylewskiej Górze, kafel emilianowski znaleziony na wyspie Jezioraka oraz akcja spółki o wartości 400 marek z marca 1935 r. (źródło: archiwum R. Kowalskiego, S.M.K.E. NAVICULA oraz www.ebay.de)

 

     Może zatem zamiast bursztynowej komnaty warto prowadzić poszukiwania kafli lub akcji z miłomłyńskiego Emilianowa?!

 

Zatoka jeziora Ilińsk przy budowanych tężniach w Miłomłynie

Współczesny widok jeziorowej zatoki w Emilienthal (autor: C. Wawrzyński)

 

Znikający przepust w Piławkach

     Zgodnie ze wspomnianą „Kroniką miasta Miłomłyna...” pomiędzy czerwcem 1847 r. oraz październikiem 1853 r. budowano etapami drogę Ostróda-Miłomłyn-Pasłęk. Oddano ją do użytku dnia 1 listopada 1853 r. Sądzić wypada, że w tym właśnie czasie – kiedy wiadomo już było, że kanał żeglowny idzie inną trasą (tj. rzeką Liwą) i kiedy budowano pierwsze kamienne mosty w Małdytach i w Karczemce – to w Piławkach wybudowano kamienny przepust pod drogą, pomiędzy Jeziorem Drwęckim i jeziorem Piławeckie Błoto.

 

Dawny przepust pod drogą w Piławkach - tuż przed wyburzeniem

Po lewej - dom robotników leśnych nad jeziorem Piławeckie Bagno w Piławkach, w latach 30. XX w. W głębi widoczny przepust pod szosą. Po prawej – tenże przepust w styczniu 2017 r., przed wyburzeniem (źródło: www.bildarchiv-ostpreussen.de; autor: C. Wawrzyński)

 

     Przepust stał tak i pełnił swoją funkcję przez ponad 160 lat. Kiedy na przełomie 2016 i 2017 roku budowano w tym miejscu trasę szybkiego ruchu S7, okazało się, że wykonawca wybuduje tuż obok nową, betonową namiastkę przepustu, a starą, zabytkową budowlę, choć mogła dalej stać i być lokalną atrakcją turystyczną – bezpowrotnie zniszczy.

 

Stary przepust w Piławkach w styczniu 2017 r. tuż przed wyburzeniem. Wnętrze budowli

Wnętrze zabytkowego przepustu w Piławkach w styczniu 2017 r., przed wyburzeniem (autor: C. Wawrzyński)

 

     Takie bowiem były zatwierdzone plany i projekty. W styczniu 2017 r. Jerzy Rutkowski, właściciel Przystanku Piławki próbował (przy współudziale piszącego te słowa) powstrzymać rozbiórkę, jednak bez końcowego sukcesu. Przykładowo konserwator zabytków żądał w rozmowie telefonicznej jakiejś dodatkowej dokumentacji, którą przecież wnioskodawcy w tamtym momencie nie dysponowali. Władne w tym względzie instytucje i służby nie były zainteresowane zmianą tych wcześniej „dokładnie przemyślanych” decyzji…

 

Nowy przepust pod drogą S7 w Piławkach - po wyburzeniu starego przepustu

Nowy przepust w Piławkach, zapewne na miarę naszych czasów, ambicji i możliwości… (autor: C. Wawrzyński)

 

 

Cezary Wawrzyński

Ostróda, luty 2021 r.

 

Galeria zdjęć