Kraina Kanału Oberlandzkiego

     Wiadomo, że podróż studyjna G.J. Steenke po amerykańskich kanałach i drogach wodnych, w tym Morris Canal, trwała od 10 października do 18 grudnia 1850 r. Droga powrotna wiodła przez Anglię, Walię i Szkocję – gdzie dotarł na przełomie 1850 i 1851 r.

     Konkretnie na pokładzie brytyjsko-amerykańskiego parowca S/S Asia linii The British And North American Royal Mail Steamships wypłynął 18 grudnia z Nowego Jorku i dotarł w dniu 28 grudnia 1850 r. do portu w Liverpoolu.

Statki parowe S/S Hermann i S/S Asia ok. 1850 r. (źródło: www.biblio.com oraz Royal Museums Greenwich)

      Przypomnijmy też, że kiedy w połowie września 1850 r. inżynier G.J. Steenke wkroczył na pokład, płynącego wówczas do Ameryki parowca S/S Hermann, natrafił na intrygujący go artykuł prasowy. Zamieszczony był w lipcowym numerze czasopisma The Engineer and Machinist And Engineering and Scientific Review, udostępnionym do czytania w messie dla pasażerów. Z tegoż artykułu Steenke dowiedział się o nowej, wówczas właśnie uruchomionej równi pochyłej Blackhill na Monkland Canal w Szkocji.

Pochylnia Blackhill. Przekrój podłużny górnego stanowiska z maszynerią, wózkiem i kesonem oraz przekrój poprzeczny samego wózka z kesonem na torowisku (źródło: The Civil Engineer and Architect's Journal incorporated with The Architect, Volume XV, London 1852)

     Pochylnia ta miała zastąpić (faktycznie wspomóc) dotychczasowe śluzy i tego lata została otwarta. Statki na pochylni przewożone były w kesonach wypełnionych wodą. Steenke napisał w swoim pierwszym raporcie z podróży, do pruskiego ministra von der Heydt: „Moim zdaniem są to ważne wiadomości. Po pierwsze, są wspaniałym dowodem na poparcie mojego zamysłu wykorzystania równi pochyłych. To pozwoli na pozbycie się wątpliwości u niektórych inżynierów”.

     Steenke zapowiedział odwiedzenie tego miejsca w drodze powrotnej z Ameryki, co też uczynił...

Pozostałości stoku pochylni Blackhill (zielony pas trawy pomiędzy drzewami) na Monkland Canal -

widok od strony stanowiska dolnego (źródło: Google Earth)

     Całość konstrukcji liczyła 1040 stóp (317 m) długości, a różnica pokonywanego poziomu wody wynosiła ponad 29 metrów. Ciężar całego ładunku (z wodą wewnątrz wózka) mógł wynosić 60-80 ton, natomiast czas pokonywania pochylni mieścił się w 10 minutach, w tym 5-6 minut samej jazdy po stoku. Na skutek awarii jednego z kół zębatych, w praktyce kilku miesięcy udowodniono, że możliwy jest transport po pochylni również bez pomocy efektu przeciwwagi.

Pozostałości stoku pochylni Blackhill (zielony pas trawy pomiędzy drzewami) na Monkland Canal -

widok od strony stanowiska górnego (źródło: Google Eatrh)

     Pochylnia Blackhill funkcjonowała do 1887 r., po czym została zdemontowana, a urządzenia złomowano. Współcześnie po pochylni Blackhill na Monkland Canal nie ma śladu, pozostała jedynie terenowa pochyłość, częściowo zabudowana lub zarośnięta roślinnością.

Szkockie kanały żeglowne

     Głównym celem podróży studyjnej Steenke po Wielkiej Brytanii były m.in. szkockie kanały i ich budowle wodne. Sadzić wypada, że w czasie podróży, pruski inżynier odwiedził i wizytował trzy pobliskie kanały: Forth & Clyde Canal (z jego odnogą – Monkland Canal) i Union Canal oraz Kanał Kaledoński.

Położenie szkockich kanałów. Ich przebieg determinowały doliny pośród łańcuchów gór i wzniesień

(źródło: www.eurocanals.com oraz fineartamerica.com)

1. Forth & Clyde Canal

     Opodal Glasgow, od północy przebiegał Forth & Clyde Canal, łączący rzekę Forth, wpadającą do morza na wschodzie, z rzeką Clyde, wpadającą do morza na zachodzie. Zgodnie jednak ze stanem faktycznym, kanał na wschodzie łączy się rzeką Carron, która ostatecznie wpada do zatoki morskiej z ujściem rzeki Forth.

    Idąc w poprzek Szkocji, kanał ten pozwalał znacznie skracać drogę i czas podróży między wschodnim i zachodnim wybrzeżem.

Po lewej - widok mostu Glasgow Bridge ponad rzeką Clyde w Glasgow, w 1850 r. - na obrazie autorstwa Sama Bougha. Most pierwotnie zbudowany przez inżyniera Johna Smeatona, następnie przebudowany pod nadzorem Thomasa Telforda. Taki obraz Glasgow (choć może bardziej zimowy) musiał ukazać się swego czasu inżynierowi Steenke. Po prawej - położenie szkockich kanałów pomiędzy Glasgow i Edynburgiem: Forth & Clyde Canal oraz Union Canal. Na wschód i południowy wschód od Glasgow odchodził dawny Monkland Canal (źródło: www.theglasgowstory.com

oraz Eurocanals oraz Waterway Routes)

     Kanał poprowadzono najwęższą częścią Niziny Szkockiej, na przestrzeni niemal 56 km (35 mil). W wielu miejscach szlak wodny wiedzie wzdłuż starożytnej rzymskiej konstrukcji obronnej – Wału Antonina z połowy II wieku n.e.

Okolice Falkirk na fragmencie brytyjskiej mapy z 1897 r. U góry, z zachodu na wschód biegnie Forth & Clyde Canal

(po prawej początek szlaku zespołu kilkunastu śluz). Ku dołowi rozpoczyna się Union Canal, z ciągiem 11 schodowych śluz. Pomiędzy dolnymi torami kolejowymi oraz Forth & Clyde Canal widoczny Wał Antonina/Wall of Antoninus Pius (źródło: maps.nls.uk)

     Dzięki temu, że F&CC stykał się w okolicach Falkirk z Union Canal – stanowił on również wodne połączenie stolicy kraju - Edynburga z Glasgow. Kanał Forth & Clyde wybudowano w latach 1768-1790.

Widok Edynburga i edynburskiego zamku około 1850 r. (źródło: www.vintagecitymaps.com oraz www.capitalcollections.org.uk)

     Szlak żeglowny F&CC liczył około 56 km długości i składał się z 39 (w tym 7 zespołów) śluz oraz kilku akweduktów, niwelując różnicę około 47,5 m (155 stóp) pomiędzy stanowiskiem szczytowym i poziomem morza. Najbardziej znanym zespołem śluz jest tzw. „Falkirk Flight” w Falkirk, składający się z 2 następujących po sobie ciągów śluz komorowych (po 6 sztuk), a więc łącznie z 12 kolejnych śluz.

Podejście do głowy górnej śluzy nr 16, początkującej zespół śluz w Falkirk (źródło: archiwum autora)

     Ponadto współcześnie najbardziej wizerunkowym obiektem są niemal 30-metrowej (98 stóp) wysokości rzeźby końskich głów - tzw. The Kelpies, na styku kanałowym z rzeką Carron w Falkirk. Są one nawiązaniem do szkockiej mitologii (bestie rzeczno-jeziorowe) oraz koni pociągowych lokalnej rasy, pracujących niegdyś wzdłuż szlaku kanału.

Tor wodny Forth & Clyde Canal w Falkirk oraz nadkanałowe The Kelpies w Falkirk

(źródło: archiwum autora oraz www.alltrails.com)

     Kanał został oficjalnie zamknięty w 1963 r., a następnie częściowo rozebrany, zasypany i zdemontowany. Jednak w ramach tzw. „Obchodów Milenijnych” roku 2000 (fundusze pochodziły z ogólnokrajowych loterii) szlak kanałowy został zrewitalizowany i znów otwarty dla ruchu żeglugowego w maju 2002 r., stając się atrakcją turystyczną. W 2022 r. minęło zatem 20 lat od jego ponownego uruchomienia.

Widok styku Fort & Clyde Canal z Union Canal (podnośnia) oraz śluzy na styku kanałowym w Falkirk

(źródło: archiwum autora)

     Po kanale tym, podobnie jak po większości brytyjskich kanałów śródlądowych, pływają łodzie tzw. Narrow Boat (wąska łódź), a więc zwykle długie (na blisko 18-22 m) a wąskie (do 2,2 m) jednostki, z uwagi na niewielki prześwit większości śluz, a zwłaszcza tuneli i akweduktów.

Narrowboats na Forth & Clyde Canal - typowe łodzie na brytyjskich kanałach śródlądowych

(źródło: archiwum autora)

     Są to dawne konstrukcje towarowe, przerobione na całoroczne houseboaty, sterowane rumplem, z napędem już nie konnym, ale silnika wysokoprężnego.

W łodzi typu Narrow Boat (z prysznicami i toaletami) można praktycznie pływać i mieszkać cały rok

(źródło: archiwum autora)

    Ciekawostką jest, że łódź tego typu (choć tylko częściowo zabudowana nadbudówką), mająca konkretnie 19,9 m długości oraz 2,13 m szerokości, dopłynęła w końcu września 2019 r. na Kanał Elbląski, w tym na Jezioro Drwęckie.

Brytyjska Narrowboat przy ostródzkim molo na Jeziorze Drwęckim w 2019 r. (źródło: archiwum autora)

2. Union Canal

   Właściwa (pełna) nazwa tej drogi wodnej to Kanał Łączący Glasgow i Edynburg. Powstał w celu transportowania węgla i minerałów z południowych okolic Glasgow do stolicy Szkocji. Został zaprojektowany przez słynnego szkockiego inżyniera Thomasa Telforda (twórca m.in. Kanału Kaledońskiego), a oddany do użytku w 1822 r. W 2022 mija więc 200 lat od jego uruchomienia.

Współczesny koniec Union Canal w stolicy Szkocji - Edynburgu (źródło: archiwum autora)

   Jednak szkocki Kanał Łączący szybko utracił znaczenie na rzecz kolei żelaznej. Oficjalnie został on unieruchomiony w 1965 r., ale podobnie jak Forth & Clyde Canal, został zrewitalizowany w ramach „Obchodów Milenijnych” oraz ponownie otwarty w 2001 r., a dzięki podnośni dla statków „Falkirk Wheel” połączono go jeszcze raz z F&CC w 2002 r.

Podnośnia statków Falkirk Wheel na styku dwóch kanałów - w trakcie pracy (źródło: archiwum autora)

    Pierwotnie długość drogi wodnej wynosiła około 51 km (32 mile). Na trasie kanału napotkać można spektakularne budowle inżynieryjne, jak choćby kilkanaście akweduktów oraz tunele.

Widok ze szczytu Avon Aqueduct ponad doliną rzeki Avon (źródło: archiwum autora)

     Znaną skądinąd żeglowną konstrukcją akweduktową jest „Avon Aqueduct”. Został on przerzucony ponad rzeką Avon, liczy 247 m (810 stóp) długości oraz 26 m (86 stóp) wysokości, a całość składa się z 12 kamiennych, łukowatych przęseł, na których umieszczono żeliwne koryto.

Widok z boku i z podnóża Avon Aqueduct (źródło: archiwum autora)

    Interesującą budowlą kanałową jest bez wątpienia Falkirk Tunnel, w większości wykuty w skale i liczący niemal 636 m (696 jardów) długości, szeroki na 5,5 m (18 stóp) oraz wysoki na 5,8 m (19 stóp) i posiadający wewnętrzną ścieżkę holowniczą o szerokości 1,5 m (5 stóp). Tego typu tunel niedoparcie powinien rodzić skojarzenia i być przyrównywanym do tunelu kanałowego w Starych Jabłonkach.

Falkirk Tunnel na trasie Union Canal (źródło: archiwum autora)

     Jednak bez wątpienia najbardziej spektakularną, wyjątkową i oryginalną inżynieryjnie budowlą wodną na styku Union Canal z Forth & Clyde Canal jest podnośnia Falkirk Wheel, a więc Koło z Falkirk (nazywana nawet Diabelskim Młynem z Falkirk), zbudowana w ramach wspomnianego „Programu Milenijnego”.

     Pierwotnie (w tym w czasach Steenke) w miejscu tym występowało 11 kolejnych śluz, które pokonywały łącznie 35 m (115 stóp) różnicy poziomu wody. Śluzy te rozebrano w 1933 r.

Rynna kanałowa podnośni Falkirk Wheel oraz dawne, współcześnie nieistniejące schody śluzowe w Falkirk

(źródło: archiwum autora oraz unioncanalunlocked.org.uk)

    Konstrukcję „kołową” uroczyście otworzyła w maju 2002 r. królowa Elżbieta II. Podnośnia o napędzie elektrycznym niweluje około 24 m (79 stóp) różnicy poziomu wód, a więc tyle, ile wynosi różnica poziomów na najwyższej pochylni Kanału Elbląskiego – na Oleśnicy. Konstruktorzy zastosowali wiszące gondole wypełnione wodą, a całość budowli wizualnie nawiązuje do kształtu celtyckiego topora bojowego.

Od lewej i pośrodku - widok podnośni Falkirk Wheel od strony Wału Antonina. Po prawej - widok podnośni Falkirk Wheel w kierunku Wału Antonina (źródło: archiwum autora)

     Po wizycie Steenke, z konieczności wybudowano dodatkowy, krótszy tunel o długości 180 m (197 jardów) pod powstałą linią kolejową Edynburg-Glasgow (ponownie możemy czynić porównania do Starych Jabłonek) oraz pod pozostałościami Wału Antonina.

Krótszy tunel, rozpoczynający się tuż przy podnośni, tzw. Roughcastle Tunnel (źródło: archiwum autora)

    Podnośnia w Falkirk zastąpiła 9 schodowych śluz, natomiast dla potomnych i odwiedzających ponownie przywrócono do życia jedną, 2-komorową śluzę na górnym stanowisku kanałowym, przy czym samym łącznikiem kanałowym jest pojedyncza śluza komorowa przy dolnym stanowisku podnośni. Podobną, 2-komorową śluzą jest Śluza Paniewo na Kanale Augustowskim, pochodząca niemal z tego samego okresu.

Podwójna śluza na Union Canal, odrestaurowana w 2001 r. (źródło: archiwum autora)

Szkockie, czyli w miarę oszczędne podsumowanie

     O ile ostatecznie pochylnie na Kanale Oberlandzkim nie były znaczącym odwzorowaniem szkockiej pochylni Blackhill (jako odmiana typu „kesonowego”), to z pewnością posłużyła ona Steenkemu (jej maszyneria i układ torowisk) jako obiekt inżynieryjnych dociekań i rozważań, pozwalając wybrać rozwiązania z punktu widzenia warunków wschodniopruskich najlepsze.

     Na trasie swojej szkockiej podróży Steenke widział również praktyczne działanie wielu innych budowli, które odnaleźć można na szlaku dzisiejszego Kanału Elbląskiego: liczne śluzy, jazy, upusty i przepusty, obrotnice, akwedukty i tunele oraz mosty. Sądzić wypada, że zwłaszcza poczynione obserwacje dotyczące ilości potrzebnej wody oraz czas potrzebny do śluzowania na zespołach śluz „schodowych” były kolejnym, dodatkowym argumentem na rzecz budowy w ich miejsce na stokach Oberlandu kanałowych pochylni.

Przyroda na szkockim Union Canal (źródło: archiwum autora)

     Współcześnie szkockie kanały mogą służyć za doskonały argument na rzecz rewitalizacji dawnych dróg wodnych pod kątem turystyki i rekreacji oraz edukacji. Służą nie tylko wodniakom. Wzdłuż całego szlaku żeglownego, na dawnych ścieżkach holowniczych stworzono asfaltowe ścieżki rowerowe.

Typowy widok na szkockim Union Canal (źródło: archiwum autora)

Cezary Wawrzyński

Ostróda, lipiec 2022 r.

Galeria zdjęć