Kraina Kanału Oberlandzkiego

    W 1832 r. przyszły budowniczy Kanału Oberlandzkiego pełnił funkcję inspektora „wałowego” (Deich-Bau-Inspektor) w Elblągu. Tego roku został członkiem Stowarzyszenia Architektów w Berlinie, do którego należał również Carl Lentze, późniejszy nadradca budowlany z Tczewa.

   Cztery lata później Steenke objął funkcję przewodniczącego elbląskiego Towarzystwa Przemysłowego (Gewerbeverein), którego członkiem m.in. był (od 1838 r.) sławny przemysłowiec Ferdinand Gottlob Schichau. Ponadto od 1840 r. nasz budowniczy figurował na liście członków Stowarzyszenia dla Popierania Przedsiębiorczości Przemysłowej w Prusach, którą otwierał następca tronu i późniejszy król pruski Fryderyk Wilhelm IV.

Portret Steenkego (górny rząd, drugi od lewej) wśród innych portretów członków Elbląskiego Towarzystwa Przemysłowego. W dolnym rzędzie, trzeci od prawej - Ferdinand Schichau (źródło: J. Szkolnicka: „Elbląskie
towarzystwa kulturalne i naukowe w latach 1772-1945”, Elbląg 2018)

    Skłonności inżynierskie Georga J. Steenkego nie pozwoliły mu poprzestać na wykonywaniu służbowych obowiązków i uczestniczeniu w zebraniach oraz pracach wymienionych powyżej stowarzyszeń. Stąd też zajmował się między innymi projektowaniem i konstruowaniem maszyn i urządzeń, w tym pogłębiarki parowej.

    7 lipca 1841 r. zawarto umowę pomiędzy elbląską korporacją kupiecką i Ferdinandem Schichauem, a dotyczącą wykonania maszynerii dla pogłębiarki parowej. W paragrafie 1. Pan Schichau podejmuje się wykonania maszynerii do parowej pogłębiarki, zgodnie z rysunkami i projektami Steenkego, królewskiego inspektora „wałowego” i budownictwa wodnego.

Po lewej - Fragment umowy zawartej 7 lipca 1841 r. pomiędzy elbląską korporacją kupiecką i Schichauem. Po prawej - pierwsza w Niemczech (1841) zbudowana pogłębiarka parowa, według Heinza Conradisa (źródło: Grunau Axel, Ignatz Grunau und George Grunau 1795-1890. Ein Beitrag zur Geschichte Elbings im neunzehnten Jahrhundert, Elbing 1937, s. 336 oraz Alte Baggermaschinen [w:] Technikgeschichte, Bd. 26 (1937), s. 58; za: Literarische Technik-Bilder, Bd. 17, Tübingen 1987, s. 45)

     8 grudnia 1841 r. w Elblągu zwodowano pierwszą w Prusach pogłębiarkę parową o mocy 16 KM. Powstała ona ze środków państwowych, w oparciu o wstępny projekt Steenkego, dla miejscowej korporacji kupieckiej, w celu zapewnienia właściwej głębokości rzeki Elbląg.

    Kadłub z drewna dębowego zbudował szkutnik Michael Mitzlaff, natomiast maszynerię wraz z maszyną parową wykonała, powstała cztery lata wcześniej, firma Ferdinanda Schichaua. Warto dodać, że owe maszyny odznaczały się dobrą jakością, użytkowano je bowiem przez prawie 50 lat.

Model pierwszej w Niemczech (Prusach) pogłębiarki parowej, wykonanej w 1841 r. w Elblągu przez firmę F. Schichaua (źródło: Schichau-Werke in Elbing, Danzig und Pillau 1837-1912, Berlin-Schöneberg [1913], s. 18)

    W 1842 r. na łamach berlińskiego Verhandlungen des Vereins zur Beförderung des Gewerbefleißes in Preußen ukazał się artykuł Steenkego, z jego rysunkami pt. „Opis regulatora wiatraków do czerpania wody”. Ów artykuł zapewne był interesujący, skoro na jednym z zebrań wymienionego stowarzyszenia prezentował go sam Ernst von Bodelschwingh, pruski minister finansów.

Pięć „wygonów” (Trift) w Ellerwaldzie, pomiędzy Elblągiem i Nogatem i na południe od Kanału Jagiellońskiego, na mapie Schroettera z przełomu XVIII i XIX w. Współcześnie jest to obszar pięciu osad: Władysławowo, Adamowo, Kazimierzowo, Janowo i Józefowo (źródło: Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna w Bydgoszczy)

   Podkreślić wypada, iż opis i rysunek podwójnego sprzęgła sworzniowego do wałów drewnianych, skonstruowanego i zastosowanego przez Steenkego (wszak nizinę między Elblągiem a Nogatem, zwaną wówczas Ellerwald, odwadniało siedem wiatraków) zamieścił Friedrich Kohl w swoim podręczniku Elemente von Maschinen, wydanym w Lipsku w 1845 r.

„Podwójne sprzęgło sworzniowe do słabszych wałów drewnianych, wykonane w jednym kawału z odlewu
lub kutego żelaza” (źródło: fragment opisu i rysunek ze strony 104 podręcznika F. Kohla)

     W tym miejscu dodajmy, za Axelem Grunauem, że już w 1840 r. Steenke proponował zastąpić wymienione wiatraki maszynami parowymi, do czego wówczas nie doszło.

Fragmenty gazety Neuer Elbinger Anzeiger z 29 marca 1851 r. (źródło: archiwum C. Wawrzyńskiego)

    Informacja prasowa z marca 1851 r. pośrednio dowodzi, że Steenke korzystał z zaprojektowanej przez siebie pogłębiarki przy budowie Kanału Oberlandzkiego, a konkretnie przy pogłębianiu jeziora Druzno i ujścia do niego rzeki Klepiny, a więc odcinka z budowanymi wówczas 5 śluzami. Prace zatwierdziła starszyzna kupiecka, co oznaczałoby, że budowa kanałowa była w tym miejscu współfinansowana przez środowiska kupieckie Elbląga.

Miejsce bagrowania - fragment mapy Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego z 1862 r. autorstwa Steenkego, z jeziorem Druzno i ujściem rzeki Klepina (źródło: archiwum C. Wawrzyńskiego)

     W latach 1864-65 Steenke wraz z Adolfem von Besserem, właścicielem majątku rycerskiego w Powodowie (Powunden), zaprojektował i zbudował pierwszą maszynę do produkcji znormalizowanych płatów torfu. Konstrukcja składała się z dwóch leżących koło siebie sprzężonych (zazębiających się) wałów ślimakowych i nożowych. Jej zasada działania pochodziła z dobrze znanych maszyn… do siekania mięsa.

Zmodyfikowana maszyna Steenkego (maszyna Seydela) do przerobu torfu na płaty (źródło: A. Hausding, Industrielle Torfgewinnung und Torfvewerthung, Berlin 1876, s. 74)

     Maszyna Steenkego wyposażona w ośmio lub dziesięciokonną lokomobilę była w stanie wyprodukować od 60 do 70 tys. standardowych płatów torfu (od 125 do 140 m³). Projekt Steenkego wykorzystał w latach 1867-68 berliński inżynier Leo Seydel, który wraz z innymi producentami, dostosowując maszynę do różnych rodzajów torfu, zapewnił jej powszechne stosowanie.

XIX-wieczne lokomobile (źródło: www.museum-wahlstedt.de)

     Na koniec zauważyć wypada, że w przytoczonej w niniejszym tekście monografii zakładów Schichaua z 1913 r. nie znajdziemy ani słowa o wkładzie Steenkego w budowę pogłębiarki parowej z 1841 r. Na szczęście są jeszcze inne źródła...

Ryszard Kowalski

Ostróda, sierpień 2021 r.

Galeria zdjęć