Kraina Kanału Oberlandzkiego

Część 1/4   

      Na tejże stronie, poświęconej w głównej mierze dawnemu Kanałowi Oberlandzkiemu, zostało już opisanych kilka budowli o charakterze pomnika kulturowego, znajdujących się wzdłuż szlaku kanałowego, jeśli nie wręcz bezpośrednio na jego brzegach.

     Były to przykładowo: pomnik poległych "żeglarzy" w latach I wojny światowej, posadowiony w Liksajnach, przy styku kanału z południowym krańcem jeziora Ruda Woda; tzw. wieża Bismarcka nad ostródzkim Jeziorem Drwęckim; kamienny obelisk poświęcony budowniczemu kanału G.J. Steenke, ustawiony na szczycie pochylni Buczyniec; czy wreszcie nadkanałowy pomnik drulickich Krahmerów.

Nadbrzeżne pomniki na szlaku Kanału Elbląskiego. Od lewej: pomnik poległych żeglarzy – w Liksajnach; wieża Bismarcka – w Ostródzie; pomnik Steenke – na pochylni Buczyniec oraz pomnik Krahmerów – opodal Drulit (autor: C. Wawrzyński)

    Te pomniki kulturowe powstały jednak już po wybudowaniu i uruchomieniu drogi wodnej pomiędzy Iławą, Zalewem, Ostródą i Elblągiem. Tymczasem spróbujmy zapoznać się z innymi, jakże ciekawymi budowlami, powstałymi (bądź użytkowanymi) jeszcze za czasów dawnych Prusów – poznajmy średniowieczne grodziska, a raczej ich pozostałości. Tak się bowiem swego czasu zdarzyło, że to szlak tworzonego kanału prowadzono obok miejsca jakiejś danej, dawnej staropruskiej siedziby.

Wizualizacja rekonstrukcji portu i osady Truso z VIII-X w. (źródło: Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Elblągu

oraz www.gottwald.pl)

    Przypomnijmy też, że takim średniowiecznym obiektem (choć wikińskim, a nie pruskim) jest starodawna osada portowo-handlowa nad brzegami „kanałowego” jeziora Druzno (gmina Elbląg), opisana w artykule Na początku było Truso...

   Przypomnijmy również, że w artykule Ostatnia Wielkanoc świętego Wojciecha zostały opisane pruskie grodziska z okolic Świętego Gaju i Kwietniewa (gmina Rychliki), które jednak są zlokalizowane w „Krainie Kanału”, a nie na szlaku kanałowym.

Po lewej – dawny trakt u stóp grodziska i pozostałości grodu z lewej strony drogi, opodal Świętego Gaju. Po prawej – dolina z podnóżem grodu i stok grodu pod Kwietniewem (autor: C. Wawrzyński)

    Bezpośrednio przy współczesnej drodze wodnej prowadzącej z Oberlandu do Elbląga zlokalizowano co najmniej kilka dawnych siedzib i założeń obronnych Prusów. Jest to poniekąd oczywiste, skoro trasę kanałową wytyczono wśród zalesionych wzgórz, w ciągu naturalnych cieków wodnych i licznych jezior. Przeważnie są one spuścizną po pruskim plemieniu Pomezanów.

Łącznik kanałowy jezior Dauby i Jeziorak – dawne grodzisko na cieniowanej ortofotomapie

(źródło: opracowanie własne, na podstawie: warminskomazurskie.e-mapa.net)

1. Grodzisko DUBA

    Pozostałości tak nazywanego grodziska znajdują się w gminie Zalewo, przy południowo-wschodnim brzegu (krańcu) jeziora Dauby, a więc w linii prostej około 400 m od kanałowego styku z jeziorem Jeziorak. Choć grodzisko było umiejscowione niemal na brzegu jeziora, to współcześnie przepływające jachty mijają obiekt w odległości około 100-150 m, a żeglarze i wodniacy nawet o tym nie wiedząc, no bo i nie widząc...

Płynący jacht na jeziorze Dauby w kierunku Jezioraka – na wysokości grodziska oraz widok w kierunku grodziska

ze styku kanałowego (autor: C. Wawrzyński)

    Nazwa nawiązuje zatem nie do jeziora Dauby, ale do pobliskiej miejscowości Duba, leżącej po drugiej stronie kanału, tj. przy południowo-zachodnim brzegu jeziora. Na niemieckich papach miejsce to było oznaczane m.in. jako „Burgwall”, co można tłumaczyć jako „wały grodziska”.

   Do rejestru zabytków archeologicznych WUOZ w Olsztynie obiekt został wpisany w dniu 18 października 1989 r. decyzją nr KL.II.5350-19/89 i pod numerem c-140 jako „grodzisko pierścieniowe”.

Fragment niemieckiej mapy „Schnellwalde” (Boreczno) z 1938 r. – wykonanej na podkładzie mapy z 1911 r.

Miejsce grodziska oznaczone jako Burgwall (źródło: igrek.amzp.pl)

    Według opracowania pod nazwą Katalog grodzisk Warmii i Mazur (Tom 2, pod redakcją Z. Kobylińskiego, Instytut Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa 2017, s. 139-148): 

   „Grodzisko w Dubie znajduje się na lekko wyniesionym terenie w obrębie obniżenia między zatoką Kraga jeziora Jeziorak, a jeziorem Dauby, bezpośrednio przy południowym brzegu jeziora Dauby. Otaczający grodzisko teren jest obecnie podmokły, częściowo zabagniony (…)

Łącznik kanałowy jezior Dauby i Jeziorak – dawne grodzisko na mapie hipsometrycznej. Kolor jasnozielony

to tereny pokryte dawniej wodami (źródło: warminskomazurskie.e-mapa.net)

    W przeszłości stanowił z pewnością trzęsawisko niemożliwe do przejścia, z korytem cieku wodnego łączącego jeziora, przebiegającym przy wschodnim stoku wysoczyzny. W północnej części zabagnionego obniżenia od strony jeziora Dauby, znajduje się lekkie wyniesienie terenu, ok. 3 m nad poziom trzęsawiska, które wykorzystano do zbudowania obiektu obronnego.

Skarpa grodziska widziana z brzegu jeziora Dauby

(autor: C. Wawrzyński)

     Na wierzchowinie wyniesienia planowano zapewne zlokalizowanie obiektu mieszkalnego, być może wieży. Teren na południe od niego był prawdopodobnie zaplanowany jako majdan grodu. Fortyfikację w postaci wału ziemnego usypano od strony wschodniej, południowej i zachodniej, tworząc jednocześnie suchą fosę zewnętrzną, oraz wewnętrzne zagłębienie przywałowe.

    Prawdopodobnie wał usypano także od strony północnej, wzdłuż brzegu jeziora, jednakże na przestrzeni wieków procesy erozji bocznej akwenu doprowadziły do jego zniszczenia na skutek osunięcia podmywanego brzegu (...)

Widok ze szczytu grodziska w kierunku jeziora Dauby

(autor: C. Wawrzyński)

    Maksymalna wysokość grodziska występuje na majdanie obiektu i wynosi 103,6 m n.p.m., natomiast poziom jeziora Dauby to około 99,0 m n.p.m. Minimalne wysokości na majdanie to 100,4 m n.p.m., a wysokość wałów zawiera się między 102,55 m n.p.m. i 101,4 m n.p.m (…)

Widok konstrukcji ziemnych dawnego grodziska na mapie hipsometrycznej

(źródło: warminskomazurskie.e-mapa.net)

    Na lekkim wyniesieniu wśród bagien otaczających je od strony wschodniej, południowej i częściowo zachodniej, oraz bezpośrednio przy akwenie jeziora Dauby, został zbudowany gród, mający połączenie z lądem naturalną groblą biegnącą od grodu w kierunku zachodnim do północno-zachodniej krawędzi rynny lodowcowej (…)

     Grodzisko w Dubie znane było już w okresie przedwojennym pod nazwą Kraggenkrug. W 1930 roku Carl Engel wykonał jego szkicowy plan. Pierwsze badania wykopaliskowe przeprowadzono w 2012 roku w ramach projektu Katalog grodzisk Warmii i Mazur.”.

Fragmenty wydawnictwa z 2017 r. pod red. Z. Kobylińskiego, w tym rysunek Carla Engela z 1930 r.

(źródło: www.academia.edu)

Pospolite „stajenne” Karczmisko

  Wedle niemieckich przekazów, w miejscu styku jeziora Jeziorak z Kanałem Oberlandzkim, zwanym Karczmisko (niem. Kraggen-Krug), twórca Kanału Oberlandzkiego G. J. Steenke, w czasie budowy tego fragmentu szlaku żeglownego, prowadzącego z Iławy i Zalewa do Elbląga, miał pokazywać i objaśniać przejeżdżającym traktem podróżnym makietę i zasady działania pochylni kanałowej.

     Miało to się dziać na 5 lat przed wizytą studyjną Steenke w USA na Morris Canal w Stanie New Jersey, gdzie wizytował tamtejsze pochylnie, oraz na 10 lat przed rozpoczęciem wznoszenia pod jego kierownictwem dzisiejszych pochylni kanałowych na Kanale Oberlandzkim (Elbląskim).

Miejsce o nazwie Kraggen Krug na niemieckiej mapie z 1893 r.

(źródło: David Rumsey Map Collection)

     Stosowny zapis w Kronice Miasta Miłomłyna 1800-1922 (niem. Chronik der Stadt Liebemühl 1800-1922) z maja 1845 r. brzmi:

     „Pewien wyższy oficer-inżynier, który przejeżdżał wzdłuż znajdującego się w trakcie budowy odcinka kanału Miłomłyn – Jeziorak, nie mógł się nachwalić wspaniałego krajobrazu, niezwykłej, malowniczej perspektywy Jezioraka, widzianej z miejsca, gdzie kanał przechodzi z jeziora Dauby (niem. Duben See) do Jezioraka (niem. Geserich See) (…)

Widoki wspaniałego krajobrazu w miejscu na nazwie Kraggen Krug/Karczmisko

(autor: C. Wawrzyński)

   Tutaj leży osada nazwana, niestety, bardzo pospolicie Kraggen-(Pferde)-Krug. Podczas kanikuły warto przespacerować się wzdłuż kanału, tym bardziej jeśli przy tej okazji obejrzy się wielce kształtujący model pochylni, wystawiony tu przez inspektora budownictwa wodnego, Pana Steenke, który bardzo chętnie pokazuje go i objaśnia.”.

Dawne Karczmisko zostało całkiem niedawno zagospodarowane turystycznie, stworzono parking samochodowy, miejsce do odpoczynku i punkt widokowy z tablicami informacyjnymi, możliwy jest nawet postój łodzi. Jednak brak bieżących remontów może sprawić, że miejsce to ponownie będzie stawać się pospolitym „stajennym karczmiskiem”

(autor: C. Wawrzyński)

      Kontynuując opis z Katalogu grodzisk Warmii i Mazur (T. 2):

   „Wał usypano używając ilastego piasku, który prawdopodobnie wydobyto z terenów znajdujących się bezpośrednio na zewnątrz i wewnątrz tworzonego pasa fortyfikacji. Szerokość wału przy podstawie wynosiła 5,5 m. W tym czasie wyprofilowano również dno fosy i zagłębienia przywałowego. Szerokość (u góry) fosy zewnętrznej wynosi około 4 m, a najniższy punkt znajduje się na poziomie 100 m n.p.m.

     Różnica wysokości pomiędzy dnem fosy, a szczytem wału po osi wschodniej ściany wykopu wynosi około 1,6 m. Dno fosy było płaskie. Szerokość dna zagłębienia przywałowego wynosi około 2,5 m (…) Po opuszczeniu grodziska wały spłynęły w kierunku majdanu i fosy (…)

Widok wnętrza majdanu grodziska w kierunku zachodnim

(autor: C. Wawrzyński)

    W trakcie badań grodziska w Dubie znaleziono jedynie trzy fragmenty ceramiki: jeden z wczesnej epoki żelaza (sprzed naszej ery – przypis C.W.) i dwa z czasów nowożytnych (…) Znalezione w czasie badań grodziska wiór krzemienny i być może gładzik kamienny, z pewnością nie wiążą się z pozostałościami fortyfikacji i odzwierciedlają sporadyczną obecność człowieka na tym miejscu w epoce mezolitu (…) Na podstawie znalezisko fragmentu ceramiki z wczesnej epoki żelaza można przypuszczać, że stanowisko to powstało we wczesnej epoce żelaza (…)

Widok z wnętrza jednej z fos grodziska od strony południowo-wschodniej

(autor: C. Wawrzyński)

     Obiekt sprawia wrażenie niedokończonego, ze względu na brak śladów konstrukcji przedpiersia na koronie wału pierścieniowego oraz ze względu na brak śladów jakichkolwiek konstrukcji wewnątrz pierścienia umocnień. Nie odkryto żadnych śladów zabudowy na majdanie, ani śladów zabezpieczenia zagłębienia przywałowego. Nie zarejestrowano również śladów konstrukcji domniemanego obiektu na terenie wyniesienia wewnątrz pierścienia wału (stożka wewnętrznego) (…)

Widok grodziska od strony zachodniej w kierunku wschodnim

(autor: C. Wawrzyński)

     Forma obiektu, przypominająca średniowieczne fortyfikacje typu motte (obwałowany gródek stożkowaty – przypis C.W.), mogłaby sugerować jego chronologię średniowieczną, jednak brak całkowicie znalezisk z tego okresu, pomimo przebadania wykopaliskowego znacznej powierzchni grodziska w różnych jego partiach. W tej sytuacji jedyną przesłanką do datowania grodziska może być znalezisko pojedynczego fragmentu ceramiki z wczesnej epoki żelaza. Być może gród, wzniesiony we wczesnej epoce żelaza, był sporadycznie użytkowany również w okresie średniowiecza…”.

Informacje uzupełniające

     Według opracowania Grodziska Warmii i Mazur 1. Stan wiedzy i perspektywy badawcze (pod redakcją Z. Kobylińskiego, Instytut Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa – Zielona Góra 2013, s. 320-324):

    "Grodzisko znane było już w okresie przedwojennym pod nazwą Kraggenkrug, kiedy to w 1930 roku Carl Engel wykonał jego szkicowy plan. Grodzisko znajduje się obecnie w obrębie geodezyjnym Duba, na przesmyku między południową zatoką jeziora Dauby a rozciągniętą najbardziej na wschód zatoką Jezioraka, zwaną Kragą (...)

Strona tytułowa wydawnictwa z 2013 r. pod red. Z. Kobylińskiego oraz mapa satelitarna okolicy grodziska Duba

(źródło: www.academia.edu oraz Google Earth)

     Aktualnie między tymi dwoma akwenami przeprowadzony jest fragment Kanału Elbląskiego, łączącego Miłomłyn z Iławą. Między jeziorami kanał przechodzi przez pas mokradeł. Od północy brzeg kanału stanowi skarpa doliny jezior, od południa podmokłe trzęsawisko, przez które w kierunku wschód-zachód przechodzi wykopany w połowie XIX wieku kanał, a w kierunku północ-południe droga z Iławy do Boreczna i dalej do Malborka i Elbląga.

     Droga ta biegnie wzdłuż wschodniego brzegu jeziora Jeziorak, a przejście mostem nad kanałem i groblą przez przesmyk skraca ją o dobrych kilka kilometrów.

Widok przesmyku międzyjeziorowego i zalesionych dawnych mokradeł w okolicy grodziska –

zdjęcie satelitarne, wykonane w kierunku południowym (źródło: Google Earth)

     Zanim wykopano Kanał Elbląski, grobla i przejście przez zabagniony przesmyk już istniały. Istniało także połączenie wodne między jeziorami Dauby i Jeziorakiem, jednak znajdowało się ono przy południowej krawędzi rynny lodowcowej, a nie jak obecnie – przy północnej. Nie jest jasne czy funkcjonująca wcześniej droga wodna między jeziorami była tworem naturalnym, czy też była wykonana ręką ludzką w średniowieczu, a być może nawet wcześniej (...)

Styk kanałowy z jeziorem Dauby opodal grodziska

(autor: C. Wawrzyński)

      Podmokłe obniżenie nie jest zwykłym trzęsawiskiem, chociaż sprawia takie wrażenie. W jego wschodniej części znajduje się nieznaczne podwyższenie terenu tworzące wyspę od wschodu oblaną wodami jeziora Dauby, a od pozostałych stron otoczoną w przeszłości bagnami.

    Jest to więc teren o wybitnie obronnych naturalnych walorach, a ze względu na położenie między wysoczyznami także o walorach strategicznych, umożliwiających kontrolę jedynego dogodnego przejścia przez trzęsawisko. Prawdopodobnie te właśnie walory zdecydowały o lokalizacji na wyspie grodu, który w zamyśle miał kontrolować drogę lądową (…)

Stanowisko Duba – przekrój przez zagłębienie przywałowe w trakcie badań archeologicznych w 2012 r.

(źródło: Grodziska Warmii i Mazur 1. Stan wiedzy i perspektywy badawcze, s. 323)

     Wyniki badań okazały się niezwykle zaskakujące. Poza stwierdzeniem, że obiekt w części wału oraz fosy jest niewątpliwie dziełem rąk ludzkich, nie odkryto żadnych śladów użytkowania obiektu (…) Na stożku odkryto jedynie jeden solidny dół posłupowy wypełniony kamieniami i fragmentami nowożytnych cegieł, co świadczy o jakichś formach użytkowania obiektu w czasach nowożytnych (…)

Tytułem podsumowania

      Interpretacja takich wyników jest niezwykle trudna i musi obracać się w sferze hipotez. Być może obiekt ten był budowany przez Prusów w okresie podboju krzyżackiego i nie zdołano już go użyć, a dla zdobywców okazał się nieprzydatny.

    Być może był budowany jako strażnica szlaku, właśnie przez krzyżaków, ale zaniechano użycia go ze względu na położenie w dolinie, w bardzo bliskim otoczeniu wysoczyzny (…) Być może jego funkcję przejął znajdujący się w odległości 250 m w linii prostej gródek w Mozgowie, który mógł być obiektem wieżowym (…)

Styk kanałowy z jeziorem Dauby od strony Miłomłyna – widok w kierunku styku kanałowego z jeziorem Jeziorak.

Jasny pas trzcin pośrodku to miejsce przy dawnym grodzisku (źródło: archiwum Związku Gmin i Powiatów

Kanału Elbląskiego i Pojezierza Iławskiego)

     Należy liczyć się także z możliwością, że obiekty te (okoliczne grodziska – przypis C.W.) zostały zbudowane przez Prusów w trakcie podboju terenu Pomezanii przez zakon krzyżacki i nie zdołano ich już użyć do obrony, jak również możliwa jest ewentualność, że zostały one zbudowane przez krzyżaków, którzy używali ich w trakcie podboju jako krótkotrwałe schronienia, po czym także je porzucili jako nieprzydatne dla organizowanej sieci administracyjno-osadniczej i systemu obronnego państwa zakonnego.”.

Widok ze szczytu grodziska w kierunku jeziora Dauby oraz widok jeziora Dauby z pomostu

zlokalizowanego przy grodzisku (autor: C. Wawrzyński)

– koniec części pierwszej –

Cezary Wawrzyński

Ostróda, lipiec 2023 r.

Galeria zdjęć