Kraina Kanału Oberlandzkiego

Część 2/4   

     Kontynuując temat pomników i obiektów kulturowych na szlaku Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego – pod postacią dawnych siedzib i założeń obronnych Prusów – odwiedźmy kolejne, całkiem niedalekie od jeziora Dauby miejsce.

Jeziorak i dawne grodzisko na wyspie Bukowiec przy Wieprzu – na cieniowanej ortofotomapie

(źródło: warminskomazurskie.e-mapa.net)

2. Grodzisko WIEPRZ – Wyspa BUKOWIEC

   Pozostałości tak nazywanego grodziska znajdują się w gminie Zalewo, przy północnym krańcu wyspy Bukowiec (dawnym północno-zachodnim krańcu, kiedy wyspa była o połowę mniejsza), na jeziorze Jeziorak, a więc w linii prostej około 550 m na południowy zachód od wsi Wieprz. Przepływające jachty mogą minąć obiekt w odległości około 100 m, oczywiście nie zdając sobie z tego sprawy...

Widok grobli oraz wyspy Bukowiec z okolicą grodziska – zdjęcie satelitarne, wykonane w kierunku południowo-wschodnim. Po lewej – brzegi miejscowości Wieprz (źródło: Google Earth)

    Nazwa grodziska nawiązuje zatem do pobliskiej miejscowości Wieprz oraz połączonej z nią groblą wyspy Bukowiec. Na niemieckich papach miejsce to było oznaczane m.in. jako „Ringwall”, a więc „wały koliste” (grodzisko koliste).

     Do rejestru zabytków archeologicznych WUOZ w Olsztynie obiekt został wpisany decyzją z dnia 14 listopada 1968 r. pod numerem c-040 jako „grodzisko wyżynne”.

Fragment niemieckiej mapy „Schwalgendorf” (Siemiany) z 1938 r. – wykonanej na podkładzie mapy z 1911 r.

Miejsce grodziska oznaczone jako Ringwall (źródło: igrek.amzp.pl)

     Według opracowania Katalog grodzisk Warmii i Mazur (Tom 2, pod redakcją Z. Kobylińskiego, Instytut Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa 2017, s. 219-240):

     „Grodzisko na wyspie Bukowiec na jeziorze Jeziorak wzniesiono w północnej części naturalnej wysoczyzny. Grodzisko ma kształt koła o wymiarach około 40 x 40 m. W północnej i zachodniej części założenia wał stromo opada w stronę jeziora Jeziorak. Majdan od strony północnej, wschodniej i zachodniej otacza wewnętrzna fosa i wał (…)

Fragmenty wydawnictwa z 2017 r. pod red. Z. Kobylińskiego, w tym z opisem stanowiska archeologicznego Wieprz –

na wyspie Bukowiec (źródło: www.academia.edu)

     Poziom wody w Jezioraku położony jest na wysokości około 99,0 m n.p.m., a najwyższy punkt obiektu znajdujący się na południowym wale osiąga 112,3 m n.p.m. Zbocza obiektu od strony północnej i zachodniej mają wysokość około 10 m i duże nachylenie, natomiast od strony południowej i wschodniej obiekt otacza sucha fosa, szeroka na 3–4 m (…)

Zbocza grodziska widziane od strony północnej i od strony zachodniej

(autor: C. Wawrzyński)

     Grodzisko w Wieprzu znane jest pod nazwą Schloss (zamek - przypis C.W.) z rękopiśmiennego planu starostwa miłomłyńskiego z roku 1720. W 1930 roku Carl Engel wykonał rysunek przedstawiający obiekt o wymiarach 30 x 35 m z zaznaczonym podkowiastym wałem. W 1940 roku, niejaki Albrecht z Królewca, nauczyciel w miejscowej szkole, miał prowadzić na terenie grodziska amatorskie wykopaliska. W trakcie badań podobno znalazł ślady obwarowań z dębowych pali (…)

Po lewej – grodzisko oznaczona jako Schloss na wyspie Bukowiec wg planu starostwa miłomłyńskiego z 1720 r.

Po prawej – szkic grodziska na wyspie Bukowiec z 1930 r. (źródło: S. Szczepański:

Archeologia archiwalna Pojezierza Iławskiego)

     Po zewnętrznej stronie wału wyprofilowano dno fosy. Jej szerokość (u góry) wynosi około 5 m, a najniższy punkt znajduje się na poziomie 109,25 m n.p.m. Różnica wysokości pomiędzy dnem fosy, a szczytem wału po osi zachodniej ściany wykopu wynosi około 2,90 m. Fosa miała V-kształtny przekrój (…)

Dawne fosy grodziska na wyspie Bukowiec

(autor: C. Wawrzyński)

    Na majdanie grodziska powstał wówczas poziom użytkowy. Na stropie sypkiego, jednorodnego piasku zadokumentowano bruk kamienny, w południowo-zachodniej części wykopu, oraz dwa skupiska kamieni, w północno-zachodniej. Bruk kamienny stanowiło duże skupisko ściśle ułożonych kamieni (około 380 kamieni, o średnicy do 20 cm) (…)

      Po opuszczeniu grodziska jego wały uległy daleko idącej erozji i spłynęły w kierunku majdanu oraz fos (…)

Odkryte w trakcie badań bruki kamienne na majdanie grodziska oraz przekrój przez wewnętrzną fosę grodziska

w jego zachodniej części (autor: D. Wach)

     Grodzisko w Wieprzu (wyspa Bukowiec) ma zachowaną wyraźną formę terenową, z dogodnymi warunkami jeśli chodzi o jego obronność. Zaskakujący jest fakt, iż przy czytelnym układzie konstrukcyjnym liczba znalezisk archeologicznych (ceramiki i innych zabytków) jest znikoma. Na podstawie materiału ceramicznego pozyskanego w trakcie badań archeologicznych można przypuszczać, że w późnej epoce neolitu lub w początkach epoki brązu w miejscu tym funkcjonowała otwarta osada (...)

Majdan grodziska na wyspie Bukowiec i widok z majdanu na jezioro Jeziorak

(autor: C. Wawrzyński)

     Druga faza użytkowania tego stanowiska przypada być może na wczesną epokę żelaza. Wskazuje na to obecność konstrukcji obronnych charakterystycznych dla tej epoki. Jednak brak ceramiki z wczesnej epoki żelaza nie pozwala na dokładne ustalenie chronologii stanowiska.

     Nasuwa się wniosek, że grodzisko to albo tuż po zbudowaniu opuszczono, albo też użytkowano je w tak mało intensywny sposób, że ślady tego nie zachowały się w ewidencji zabytkowej. Z pewnością należy odrzucić tezy wysunięte przez autorów badań z 1997 roku – datujące stanowisko na czasy napoleońskie.”.

Współczesne podejście do grodziska na wyspie Bukowiec od strony wschodniej

(autor: C. Wawrzyński)

Grobla łącząca wyspę z lądem

     Według opracowania Grodziska Warmii i Mazur 1. Stan wiedzy i perspektywy badawcze (pod redakcją Z. Kobylińskiego, Instytut Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa – Zielona Góra 2013, s. 309-314):

    „Grodzisko znajduje się w północnej części wyspy Bukowiec położonej na jeziorze Jeziorak. Wyspa od wschodu połączona jest groblą z wsią Wieprz (…)

Początek grobli we Wieprzu oraz widok ze środka grobli na Jeziorak w kierunku północnym

(autor: C. Wawrzyński)

    Czas budowy tej grobli nie jest jasny. Bruno Eckart, nauczyciel z Boreczna, w wydanym w 1927 roku przewodniku turystycznym po jeziorach Mazur i Oberlandu podaje, że grobla pochodzi „z czasów Prusów”, i że przebiegała ¾ m pod lustrem wody (Eckart 2011: 47). Ta sama informacja B. Eckarta z 1925 roku znajduje się w archiwum Museum für Vor- und Frühgeschichte Berlin (Prussia-Archiv PM-A 601/1).

     Z kolei informatorka, pani Edelgarda Hermann, z domu Preuss, córka dawnej właścicielki wyspy, przekazała informację, że grobla została usypana dopiero w 1938 roku, a wcześniej można było dostać się na wyspę „mocząc nogi tylko do kolan” (archiwum WUOZ w Olsztynie, Delegatura w Elblągu, teczka: Wieprz).”.

Jezioro Jeziorak, miejscowość Wieprz (Weepers) i wyspa Bukowiec. Po lewej – na mapie Steenke z 1862 r. Po prawej – na mapie z 1893 r. Przerywanym znacznikami wytyczono szlak żeglugowy Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego

(źródło: archiwum autora)

     Uwaga: Raczej nie powinno podlegać dyskusji, że dawniej w miejscu grobli był bród, możliwe jednak, że do pokonania przez jednostki płaskodenne i tratwy, bądź też przy wyższych stanach wód.

     W czasach uruchamiania tej części kanału, tj. w połowie XIX wieku miejsce to zapewne było żeglowne. Na mapie Steenke z 1862 r. (Karte des Elbing-Oberlaendischen Canals) wyrysowany szlak wodny prowadzi wyraźnie pomiędzy wyspą i brzegiem „wieprzańskim”, jednakże na niemieckiej mapie z 1893 r. przybiega już z drugiej strony, pomiędzy wyspami Bukowiec i Lipowy Ostrów – choć nie ma na niej przyszłej grobli.

     Z kolei na późniejszej mapie „Schwalgendorf” (Siemiany) wydanej w 1938 r. (na podkładzie mapy z 1911 r.) oznakowano to miejsce symbolem „Ft.”, czyli Furt (bród). Tędy wiódłby niegdyś możliwie najkrótszy szlak żeglowny w kierunku Zalewa. Jednak wodniakom jest wiadome, że współcześnie w tym miejscu znajduje się grobla, uniemożliwiająca jakikolwiek spław i żeglugę. Ponoć została ona usypana właśnie na przełomie lat 30. i 40. XX wieku.

Jezioro Jeziorak, miejscowość Wieprz i grobla oraz wyspa Bukowiec i wyspa Lipowy Ostrów – na mapie hipsometrycznej (źródło: warminskomazurskie.e-mapa.net)

     Kontynuując opis zamieszczony w Grodziskach WiM1: „Grodzisko wzniesiono w północnej części naturalnej wysoczyzny, która od południowego-zachodu opada ku nizinie.

    Grodzisko ma kształt nieregularnego koła o wymiarach (licząc obszar od zewnętrznego skraju wałów) około 34 długości i 30 m szerokości. Od strony północnej i zachodniej wał (licząc od korony do podstawy tej części wzgórza, na którym się znajduje) sięga 8 m wysokości, zaś w części południowo-wschodniej – od strony płaskiej, podwyższonej części wzgórza, od której został odcięty fosą – ma lokalne przewyższenie względem niej sięgające 1,5 m.

Widok okrągłej konstrukcji ziemnej dawnego grodziska na wyspie Bukowiec – na mapie hipsometrycznej

(źródło: warminskomazurskie.e-mapa.net)

    W kierunku północno--wschodnim i północno-zachodnim wał stopniowo się obniża, przechodząc w naturalnie strome stoki samego wzgórza (…) Od strony zachodniej, północnej i częściowo północno-wschodniej, pomiędzy zewnętrznym wałem a majdanem, znajduje się podkowiaste zagłębienie (wewnętrzna fosa) o głębokości około 2-2,5 m, wypłycająca się stopniowo na obu końcach w kierunku południowo-wschodnim.”.

Groby wewnątrz majdanu grodziska na wyspie Bukowiec

(autor: C. Wawrzyński)

Wyspiarski cmentarzyk

    Wedle Seweryna Szczepańskiego (s. 245-247): „Na grodzisku znajdują się obecnie cztery groby. Według naszej informatorki, która pamiętała czasy kiedy grodzisko wykorzystywane było jako cmentarz, znajdują się tam groby: niejakiego Stefana, który popełnił samobójstwo po wejściu Sowietów w 1945 roku, siostry Edelgardy Hermann z domu Preuss, groby matki i żony wcześniejszego właściciela wyspy Emila Gratzkiego oraz ciało niemieckiego żołnierza, którego pochował zimą 1945 roku ojciec Pani Edelgardy.

     Grób żołnierski został w latach 90. XX wieku ekshumowany, a jego szczątki przeniesiono na cmentarz koło Rynu.”.

     Stąd zapewne dostrzeżemy jeszcze 5 krzyży, ale odnajdziemy tylko 4 groby...

– koniec części drugiej –

Cezary Wawrzyński

Ostróda, lipiec 2023 r.

Galeria zdjęć