Kraina Kanału Oberlandzkiego

Logo 160. rocznicy otwarcia Kanału Elbląskiego
Statek pasażerski EDWARD DEMBOWSKI na stoku pochylni Kanału Elbląskiego
21 lipca 2020

Historia statków kanałowych: EDWARD DEMBOWSKI

     Statek został zbudowany w 1909 r. w stoczni Gustava Fechtera w Königsbergu (Królewiec, ros. Kaliningrad) jako parowy statek pasażerski dla Moritza Matzmorra z Deutsch Eylau (Iława). Konstrukcja kadłuba stalowa nitowana, o poprzecznym systemie wiązań.

 

Jezioro Jeziorak. Szlak Kanału Oberlandzkiego. Parowiec MARTA we Wieprzu na Jezioraku

Parowiec „Marta” dobija do przystani Wieprz na jeziorze Jeziorak (źródło: zbiory S. Baruchowskiego)

 

Losy statku w Prusach

    Pierwotnie nazwany „MARTA”, pływał jako statek pasażerski w rejsach z Iławy do Saalfeld (Zalewo) i Osterode (Ostróda) oraz w przejażdżkach po Geserichsee (jezioro Jeziorak). Mógł wówczas zabrać na pokład do 90 osób.

 

Jezioro Jeziorak. Szlak Kanału Oberlandzkiego. Parowiec MARTA na Jezioraku w Iławie

Parowiec „MARTA” cumuje na iławskiej przystani na jeziorze Jeziorak (źródło: zbiory S. Baruchowskiego)

 

     Oryginalne dane techniczne to 22,00 m długości i 3,20 m szerokości, przy zanurzeniu 1,00 m. Początkowo jednostka była parowcem, napędzanym maszyną parową podwójnego rozprężania, 2-cylindrową o mocy 32 KM, produkcji Union Giesserei, Königsberg 1908.

 

Szlak Kanału Oberlandzkiego. Przystań w Iławie. Parowiec MARTA na Małym Jezioraku w Iławie

Parowiec „Marta” podczas postoju w Deutsch Eylau (Iława) na przystani M. Matzmorra na Małym Jezioraku

(źródło: archiwum autora)

 

    W 1932 r. statek został przebudowany na motorowiec oraz podłużony do długości 26 m. Pozwoliło to zwiększyć liczbę pasażerów do 130 osób. Wyposażono go w 1 silnik wysokoprężny typu MWM, 3-cylindrowy produkcji Motoren Werke Mannheim, o mocy 60 KM .

     Mniej więcej w tym okresie armatorem statku został Ernst Matzmorr.

 

    Najprawdopodobniej w 1944 r. „Marta” opuściła port macierzysty czyli Deutsch Eylau (Iława) i rozpoczęła ewakuację przed zbliżającą się Armią Czerwoną. Jej kres nastąpił koło miejscowości Bohnsack (Gdańsk-Sobieszewo) gdzie uległa prawdopodobnie samozatopieniu.


Losy statku w Polsce

     W listopadzie 1945 r. wrak wydobyto. Nie był specjalnie uszkodzony i po uszczelnieniu odholowano go na remont do ówczesnej Stoczni Nr 4 w Gdańsku (dawna Wojan Werft).

      Nazwany „LECHIA”, trafił po odbudowie do armatora Polskie Drogi Wodne - Żegluga Państwowa w Gdańsku w maju 1946 r. Mógł zabrać na pokład 80 osób, a moc silnika oceniano na 45 KM. Pływał z Gdańska do Elbląga i Nowego Dworu Gdańskiego.

 

    Po reorganizacji „Lechia” w 1948 r. trafiła do Państwowej Żeglugi na Wiśle Oddział w Gdańsku. Dnia 12 października 1948 r. podczas rejsu do Drewnicy z Gdańska statek najechał na zatopioną tratwę, wskutek czego stracił skrzydło śruby.

     W 1949 r. po kolejnej reorganizacji został przydzielony Państwowej Żegludze Śródlądowej we Wrocławiu Ekspozytura w Gdańsku. W dniu 23 listopada 1949 r. podczas rejsu do Nowego Dworu Gdańskiego pod kierownictwem kapitana Józefa Stefańskiego, na około 400 m przed śluzą w Przegalinie załoga odczuła silne drgania kadłuba. Po oględzinach stwierdzono znów urwanie skrzydła śruby.

 

   W 1951 r. statek przejął nowo powstały armator Przedsiębiorstwo Państwowe Żegluga na Wiśle w Warszawie Ekspozytura Rejonowa w Gdańsku. Wówczas zmieniono nazwę statku na „EDWARD DEMBOWSKI”.

 

Patron statku pasażerskiego. Powstaniec Edward Dembowski na czele procesji w 1846 r.

Edward Dembowski na czele procesji 27 lutego 1846 r. w Podgórzu, na akwaforcie Józefa Bohdana Dziekońskiego (źródło: zbiory Biblioteki Narodowej)

 

     Patron statku Edward Dembowski (1822-1846) był powstańcem z 1846 r., wcześniej aktywnym działaczem politycznym, filozofem, krytykiem literackim i publicystą. W latach 1842–1843 wydawał w Warszawie „Przegląd Naukowy”, pismo młodej, niepodległościowej inteligencji, jedno z ważniejszych czasopism tamtego czasu.

    Organizator nieudanego powstania krakowskiego, które wybuchło w lutym 1846 r. w Krakowie i jego okolicach. Formalnie pełnił funkcję sekretarza powstańczego dyktatora Jana Józefa Tyssowskiego (1811-1857), a w praktyce stał się faktycznym przywódcą ruchu. Zginął 27 lutego 1846 r., gdy wojska austriackie ostrzelały procesję patriotyczną w podkrakowskim Podgórzu, której osobiście przewodził.

 

Szlak Kanału Elbląskiego. Rejs turystyczny. Statek pasażerski EDWARD DEMBOWSKI na pochylni Jelenie ok. 1959 r.

Statek „Edward Dembowski” podczas rejsu na pochylni Jelenie ok. 1959 r. (źródło: zbiory B. Hurasa)

 

    Częste awarie silnika spowodowały w 1953 r. wycofanie statku z ruchu. W Elbląskiej Stoczni Rzecznej dokonano przebudowy statku i wymieniono silnik na wysokoprężny typu N JHD 160; 4-cylindrowy produkcji Gantz, Budapest 1954 r., o mocy 88 KM .

     Po przebudowie zmianie uległa znacznie sylwetka statku. Długość wynosiła 26,15 m, szerokość 3,20 m, a maksymalne zanurzenie 1,00 m. Statek zabierał na pokład 4 członków załogi i 57 pasażerów.

 

Szlak turystyczny Kanału Elbląskiego. Zdjęcia "kanałowe" statku pasażerskiego EDWARD DEMBOWSKI

Statek pasażerski „Edward Dembowski” na szlaku Kanału Elbląskiego (źródło: zbiory Muzeum w Ostródzie)

 

     Remont zakończono w 1955 r. i w sezonie żeglugowym został skierowany na stałą linię Elbląg-Ostróda. Przez rok 1956 jest własnością P.P. Bydgoska Żegluga na Wiśle w Bydgoszczy, aby od stycznia 1957 r. trafić do P.P. Żegluga Gdańska w Gdańsku, gdzie pływał do 1965 r., po czym został wycofany.

 

Szlak Kanału Elbląskiego. Rejs turystyczny. Statek pasażerski EDWARD DEMBOWSKI na pochylni Całuny ok. 1962 r.

Powiększone zdjęcie statku „Edward Dembowski” podczas rejsu na pochylni Całuny ok. 1962 r.

(źródło: archiwum autora)

 

      Statek pasażerski o nazwie „Edward Dembowski” został skreślony z rejestru w kwietniu 1966 r.

    Rok później został zakupiony przez Wrocławskie Zakłady Eksploatacji Kruszywa. Do Wrocławia przybył o własnych siłach. Potem z portu miejskiego transportem kolejowym i samochodowym dotarł do Pilchowic nad Jezioro Pilchowickie, w dzisiejszym województwie dolnośląskim (powiat lwówecki, gmina Wleń).

     W 1972 r. zmienił armatora, którym zostało Państwowe Przedsiębiorstwo Usług Turystycznych „Turystyka” w Jelenie Górze. Został wówczas przemianowany na „DEMBOWSKI”.

 

Statki Kanału Elbląskiego. Statek pasażerski DEMBOWSKI na Jeziorze Pilchowickim ok. 1972 r.

Statek pasażerski „Dembowski” na Jeziorze Pilchowickim ok. 1972 r. (źródło: fotopolska.eu)

 

     Jednostka była eksploatowana do 1973 r. W 1976 r. wrak statku spłonął doszczętnie w dość niejasnych okolicznościach. Podejrzewano nawet podpalenie, ale śledztwo nie potwierdziło tego jednoznacznie.

     Został pocięty na złom i ostatecznie wykreślony z rejestru statków Inspektoratu Żeglugi Śródlądowej we Wrocławiu 6 września 1976 r., a więc po 67 latach od pierwszego zwodowania.

 

 

Waldemar Danielewicz

Gdańsk, czerwiec/lipiec 2020 r.

 

Galeria zdjęć