Kraina Kanału Oberlandzkiego
Historia statków kanałowych: EDWARD DEMBOWSKI
Statek został zbudowany w 1909 r. w stoczni Gustava Fechtera w Königsbergu (Królewiec, ros. Kaliningrad) jako parowy statek pasażerski dla Moritza Matzmorra z Deutsch Eylau (Iława). Konstrukcja kadłuba stalowa nitowana, o poprzecznym systemie wiązań.
Parowiec „Marta” dobija do przystani Wieprz na jeziorze Jeziorak (źródło: zbiory S. Baruchowskiego)
Losy statku w Prusach
Pierwotnie nazwany „MARTA”, pływał jako statek pasażerski w rejsach z Iławy do Saalfeld (Zalewo) i Osterode (Ostróda) oraz w przejażdżkach po Geserichsee (jezioro Jeziorak). Mógł wówczas zabrać na pokład do 90 osób.
Parowiec „MARTA” cumuje na iławskiej przystani na jeziorze Jeziorak (źródło: zbiory S. Baruchowskiego)
Oryginalne dane techniczne to 22,00 m długości i 3,20 m szerokości, przy zanurzeniu 1,00 m. Początkowo jednostka była parowcem, napędzanym maszyną parową podwójnego rozprężania, 2-cylindrową o mocy 32 KM, produkcji Union Giesserei, Königsberg 1908.
Parowiec „Marta” podczas postoju w Deutsch Eylau (Iława) na przystani M. Matzmorra na Małym Jezioraku
(źródło: archiwum autora)
W 1932 r. statek został przebudowany na motorowiec oraz podłużony do długości 26 m. Pozwoliło to zwiększyć liczbę pasażerów do 130 osób. Wyposażono go w 1 silnik wysokoprężny typu MWM, 3-cylindrowy produkcji Motoren Werke Mannheim, o mocy
Mniej więcej w tym okresie armatorem statku został Ernst Matzmorr.
Najprawdopodobniej w 1944 r. „Marta” opuściła port macierzysty czyli Deutsch Eylau (Iława) i rozpoczęła ewakuację przed zbliżającą się Armią Czerwoną. Jej kres nastąpił koło miejscowości Bohnsack (Gdańsk-Sobieszewo) gdzie uległa prawdopodobnie samozatopieniu.
Losy statku w Polsce
W listopadzie 1945 r. wrak wydobyto. Nie był specjalnie uszkodzony i po uszczelnieniu odholowano go na remont do ówczesnej Stoczni Nr 4 w Gdańsku (dawna Wojan Werft).
Nazwany „LECHIA”, trafił po odbudowie do armatora Polskie Drogi Wodne - Żegluga Państwowa w Gdańsku w maju 1946 r. Mógł zabrać na pokład 80 osób, a moc silnika oceniano na 45 KM. Pływał z Gdańska do Elbląga i Nowego Dworu Gdańskiego.
Po reorganizacji „Lechia” w 1948 r. trafiła do Państwowej Żeglugi na Wiśle Oddział w Gdańsku. Dnia 12 października 1948 r. podczas rejsu do Drewnicy z Gdańska statek najechał na zatopioną tratwę, wskutek czego stracił skrzydło śruby.
W 1949 r. po kolejnej reorganizacji został przydzielony Państwowej Żegludze Śródlądowej we Wrocławiu Ekspozytura w Gdańsku. W dniu 23 listopada 1949 r. podczas rejsu do Nowego Dworu Gdańskiego pod kierownictwem kapitana Józefa Stefańskiego, na około 400 m przed śluzą w Przegalinie załoga odczuła silne drgania kadłuba. Po oględzinach stwierdzono znów urwanie skrzydła śruby.
W 1951 r. statek przejął nowo powstały armator Przedsiębiorstwo Państwowe Żegluga na Wiśle w Warszawie Ekspozytura Rejonowa w Gdańsku. Wówczas zmieniono nazwę statku na „EDWARD DEMBOWSKI”.
Edward Dembowski na czele procesji 27 lutego 1846 r. w Podgórzu, na akwaforcie Józefa Bohdana Dziekońskiego (źródło: zbiory Biblioteki Narodowej)
Patron statku Edward Dembowski (1822-1846) był powstańcem z 1846 r., wcześniej aktywnym działaczem politycznym, filozofem, krytykiem literackim i publicystą. W latach 1842–1843 wydawał w Warszawie „Przegląd Naukowy”, pismo młodej, niepodległościowej inteligencji, jedno z ważniejszych czasopism tamtego czasu.
Organizator nieudanego powstania krakowskiego, które wybuchło w lutym 1846 r. w Krakowie i jego okolicach. Formalnie pełnił funkcję sekretarza powstańczego dyktatora Jana Józefa Tyssowskiego (1811-1857), a w praktyce stał się faktycznym przywódcą ruchu. Zginął 27 lutego 1846 r., gdy wojska austriackie ostrzelały procesję patriotyczną w podkrakowskim Podgórzu, której osobiście przewodził.
Statek „Edward Dembowski” podczas rejsu na pochylni Jelenie ok. 1959 r. (źródło: zbiory B. Hurasa)
Częste awarie silnika spowodowały w 1953 r. wycofanie statku z ruchu. W Elbląskiej Stoczni Rzecznej dokonano przebudowy statku i wymieniono silnik na wysokoprężny typu N JHD 160; 4-cylindrowy produkcji Gantz, Budapest 1954 r., o mocy
Po przebudowie zmianie uległa znacznie sylwetka statku. Długość wynosiła 26,15 m, szerokość 3,20 m, a maksymalne zanurzenie 1,00 m. Statek zabierał na pokład 4 członków załogi i 57 pasażerów.
Statek pasażerski „Edward Dembowski” na szlaku Kanału Elbląskiego (źródło: zbiory Muzeum w Ostródzie)
Remont zakończono w 1955 r. i w sezonie żeglugowym został skierowany na stałą linię Elbląg-Ostróda. Przez rok 1956 jest własnością P.P. Bydgoska Żegluga na Wiśle w Bydgoszczy, aby od stycznia 1957 r. trafić do P.P. Żegluga Gdańska w Gdańsku, gdzie pływał do 1965 r., po czym został wycofany.
Powiększone zdjęcie statku „Edward Dembowski” podczas rejsu na pochylni Całuny ok. 1962 r.
(źródło: archiwum autora)
Statek pasażerski o nazwie „Edward Dembowski” został skreślony z rejestru w kwietniu 1966 r.
Rok później został zakupiony przez Wrocławskie Zakłady Eksploatacji Kruszywa. Do Wrocławia przybył o własnych siłach. Potem z portu miejskiego transportem kolejowym i samochodowym dotarł do Pilchowic nad Jezioro Pilchowickie, w dzisiejszym województwie dolnośląskim (powiat lwówecki, gmina Wleń).
W 1972 r. zmienił armatora, którym zostało Państwowe Przedsiębiorstwo Usług Turystycznych „Turystyka” w Jelenie Górze. Został wówczas przemianowany na „DEMBOWSKI”.
Statek pasażerski „Dembowski” na Jeziorze Pilchowickim ok. 1972 r. (źródło: fotopolska.eu)
Jednostka była eksploatowana do 1973 r. W 1976 r. wrak statku spłonął doszczętnie w dość niejasnych okolicznościach. Podejrzewano nawet podpalenie, ale śledztwo nie potwierdziło tego jednoznacznie.
Został pocięty na złom i ostatecznie wykreślony z rejestru statków Inspektoratu Żeglugi Śródlądowej we Wrocławiu 6 września 1976 r., a więc po 67 latach od pierwszego zwodowania.
Waldemar Danielewicz
Gdańsk, czerwiec/lipiec 2020 r.
Galeria zdjęć
