Kraina Kanału Oberlandzkiego

      Miejsce i rok budowy statku pozostają zagadką. Według protokołu Państwowej Żeglugi Śródlądowej z września 1950 r. armator podaje 1928 r. jako rok budowy.

     Stocznia budująca to F. Schichau w Elblągu, co jednak nie znajduje potwierdzenia w spisie statków zbudowanych przez tę stocznię. Natomiast rejestr statków żeglugi śródlądowej Rejonu Dróg Wodnych w Tczewie podaje rok budowy 1927, co jednak budzi pewne wątpliwości, skoro silnik pochodził z 1928 r.

       Autor przypuszcza, że sam statek jest starszy, a w 1928 r. mógł zostać przebudowany i zmieniono mu silnik główny. Był to silnik wysokoprężny typu MWM; 3-cylindrowy produkcji Motoren Werke, Mannheim 1928 r., o mocy 60 KM.

Losy przedwojenne

     Prawdopodobnie późniejszy „Henryk Rutkowski” to dawna „URSULA”, należąca od około 1927 r. do przedsiębiorcy Otto Muntera z Saafeld (Zalewo) nad jeziorem Ewingi. Był to statek pasażersko-towarowy, pływający po Kanale Oberlandzkim, mogący zabrać na pokład 120 pasażerów. Tak przynajmniej wynika z reklamy pochodzącej z 1927 r.

Po lewej - reklama statku „Ursula” w Die Seen in Masuren und im Oberland (Lötzen 1927, reprint Leer 1989). Po prawej – statek „Ursula” na jeziorze Bartężek, zapewne w Tardzie. Wg Ryszarda Kowalskiego wydawca pocztówki pomylił nazwę jeziora i wydrukował błędną nazwę „Kärtingsee” zamiast "Bärtingsee" (źródło: archiwum autora oraz W. Westphal: In alten Ansichttskarten – Gilgenburg, Hohenstein, Liebemühl im Kreis Osterode Ostpr. Osterode am Harz 1997)

     Autor niniejszego opracowania doszedł do takiego wniosku, porównując zdjęcia tych dwóch jednostek. Kształt kadłuba jest niemal identyczny, brak jest niestety danych technicznych „Ursuli”, co nie pozwala na 100-procentowe poparcie tego przypuszczenia.

Statek „Ursula” przy pomoście w miejscowości Szałkowo, nad jeziorem Jeziorak (źródło: zbiory S. Baruchowskiego)

     W połowie lat trzydziestych XX wieku „Ursulę” nabył Eduard Wesslowski ze wsi Sorgenort (Dzierzgonka), zmieniając nazwę na „ERIKA”.

      Niemieckie oraz polskie źródła podają jakoby „Erika” należała do rodziny Gottschalków z Sorgenort, co nie odpowiada prawdzie. Potwierdził to też Adolf Tetzlaff (właściciel przedsiębiorstwa przewozowego w Ostródzie w latach 1912-1945) przed Dyrekcją Dróg Wodnych w Gdańsku.

Po lewej – pocztówka z „Ursulą” w Iławie (niem. Deutsch Eylau) z początków lat 30. XX w. Po prawej - zdjęcie „Eriki“ w Elblągu (niem. Elbing) z końca lat 30. XX w. (źródło: archiwum autora)

     „Erika” eksploatowana była głównie na trasie Sorgenort – Elbing (przez Kühlborn, czyli Studzianki, obecnie część wsi Nowe Dolno) – Neu Dollstädt (Nowe Dolno) – Wengelwalde (Żółwiniec) – Drei Rosen (gospoda „Trzy Róże”), a więc prowadzącej rzeką Elbląg, jeziorem Druzno i rzeką Dzierzgoń.

      Nowy właściciel przebudował też statek, głównie nadbudówkę.

Losy wojenne

   W dniu 8 września 1939 r., po wybuchu wojny polsko-niemieckiej, statek został zarekwirowany przez Kriegsmarine Dienststelle, Königsberg (Departament Jednostek Pomocniczych Kriegsmarine w Królewcu) i wcielony do Weichselflottille (Flotylli Wiślanej). Bazował w Brdyujściu, należąc do 50 batalionu saperów.

    Statek został zwrócony armatorowi już 16 października 1939 r. Ostatecznie został zatopiony pod koniec 1944 r. na Zalewie Wiślanym, w pobliżu Elbląga.

Losy powojenne

     Półtora roku po zakończeniu działań wojennych i niemal dwa lata po zatopieniu, we wrześniu 1946 r. wrak statku został wydobyty z dna przez ekipy Żeglugi Państwowej, a następnie przeszedł odbudowę w Stoczni Rzecznej w Elblągu.

   Jednostka posiadała długość całkowitą: 20,50 m; szerokość całkowitą: 3,14 m; wysokość burt: 1,36 m; wysokość całkowitą nierozbieralną: 2,65 m; zanurzenie minimalne: 0,70 m; zanurzenie max.:1,00 m. oraz nośność: 10 t.

     Statek stanowił własność Dyrekcji Dróg Wodnych w Gdańsku, a użytkowany był od 1948 r. przez Państwową Żeglugę na Wiśle Ekspozytura w Gdańsku.

     Nazwany został „MEWA” i skierowany na trasę Gdańsk - Nowy Dwór Gdański. Z Nowego Dworu Gdańskiego statek wypływał o godz. 04:00 i przypływał do Gdańska o godz. 9:00, natomiast z Gdańska statek wypływał o godz.15:00, aby po 5 godzinach dopłynąć do Nowego Dworu Gd. Cena biletu wynosiła 120 zł (w tym czasie 1 kg cukru kosztował 181 zł).

    W 1949 r. „MEWA” przeszła w użytkowanie Państwowej Żeglugi Śródlądowej Ekspozytura Gdańsk-Gdynia, która kieruje go na linię Elbląg – Ostróda.

Statek w Gdańsku ok. 1950 r. (źródło: archiwum autora)

    Rok później statek zostaje skierowany do kolejnego remontu i przebudowy w „Przedsiębiorstwie Państwowym Wyodrębnione Stocznie Rzeczne. Stocznia Rzeczna w Elblągu”. Dokonano wymiany silnika o większej mocy, a także przebudowy pomieszczeń pasażerskich poprzez zabudowę części dziobowej i rufowej. Nowy silnik to wysokoprężny typ 67RNC7; 6-cylindrowy produkcji Gray Marine, o mocy 225 KM.

Statek pasażerski „Henryk Rutkowski” po przebudowie, na wózku pochylni Buczyniec ok. 1953 r.

(źródło: archiwum autora)

      Do ruchu wszedł w lipcu 1950 r. W dniu 17 listopada 1950 r. został oficjalnie przejęty na rzecz Skarbu Państwa, zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 30 stycznia 1947 r., z późniejszymi zmianami w 1948 i 1949 r. Jednostka mogła zabierać na pokład 3 osoby załogi oraz 80 pasażerów.

     W 1951 r. statek został przejęty przez P.P. Żegluga na Wiśle w Warszawie Ekspozytura Rejonowa w Gdańsku, zmieniając nazwę na „HENRYK RUTKOWSKI”.

Po lewej - „Henryk Rutkowski” w komorze śluzy Miłomłyn ok. 1953 r. Po prawej - „Henryk Rutkowski” przy nabrzeżu

w Elblągu ok. 1959 r. (źródło: archiwum autora)

     Tenże Henryk Rutkowski (1903-1925) był razem z Władysławem Hibnerem i Władysławem Kniewskim, polskim działaczem komunistycznym, straconym za zabójstwa polityczne. W propagandzie PRL-u byli oni gloryfikowani jako bohaterowie ruchu robotniczego, skazani na śmierć za próbę zamachu na prowokatora. W rzeczywistości skazano ich jako kryminalistów za strzelanie do osób cywilnych. Przez pewien okres byli m.in. patronami statków pasażerskich.

„Henryk Rutkowski” na Jeziorze Drwęckim w Ostródzie na przełomie lat 50. i 60. XX w.

(źródło: zbiory J. Miszewskiego)

     Ze względu na kłopoty z silnikiem, który był zbyt dużej mocy i powodował duże wibracje oraz kłopoty ze sterownością, w 1954 r. wymieniono go na silnik o mniejszej mocy. Nowy silnik wysokoprężny typ 4S-110; 4-cylindrowy produkcji: CZNM Skoda, Praha 1952 r. nr. seryjny 8897 – posiadał moc: 60 KM.

„Henryk Rutkowski” wpływający pomiędzy kratownice wózka pochylni Buczyniec ok. 1964 r. (źródło: archiwum autora)

      W 1956 r. armatorem statku została P.P. Bydgoska Żegluga na Wiśle w Bydgoszczy Ekspozytura Rejonowa w Elblągu, aby rok później przekazać go P.P. Żegluga Gdańska w Gdańsku, dla której pływał do 1965 r.

„Henryk Rutkowski” na Jeziorze Drwęckim, w trakcie rejsu do Piławek k. Ostródy (źródło: archiwum autora)

     Po sezonie wycieczkowym statek używany był do holowania tratew, głównie na Jeziorze Drwęckim i jeziorze Jeziorak.

„Henryk Rutkowski” jako statek Żeglugi Gdańskiej na Kanale Elbląskim. Po prawej – wpływający we wrota

głowy dolnej śluzy Miłomłyn (źródło: archiwum autora)

     Został w końcu wycofany ze służby w 1965 r. oraz ostatecznie zezłomowany w Bazie Remontowej Żeglugi Gdańskiej w Elblągu w 1967 r., czyli po około 4 dekadach od pierwszego wodowania.

Ostródzkie nabrzeże przed 1965 r.

(źródło: archiwum autora)

Waldemar Danielewicz

Gdańsk, czerwiec 2020 r.

Ps. Specjalne podziękowania dla Ryszarda Kowalskiego z Ostródy za konsultacje merytoryczne.

Galeria zdjęć