Kraina Kanału Oberlandzkiego

   W 1911 r. elbląska stocznia Franza Schenka rozpoczęła budowę łodzi motorowej, która otrzymała stoczniowy numer budowy 13. Zamówienie złożył H. Schröter wraz ze wspólnikami, mieszkaniec ówczesnej wsi Baumgarth (od 12 listopada 1946 r. Bągart, w powiecie sztumskim), położonej nad rzeką Dzierzgoń, zwaną wówczas Sorge (do tamtego miejsca, płynąc od Elbląga, poprze jezioro Druzno, rzeka była żeglowna – przypis C.W.).

      Pełna nazwa armatora brzmiała H. Schröter & Co. Schiffahrtsgesellschaft. Oprócz statku „Pfeil” posiadał on jeszcze statek towarowy „MARTHA”, który jest do dzisiaj eksploatowany jako „JANTAR” w Bydgoszczy. Biura firmy mieściły się w Elblągu przy ówczesnej ulicy Am Elbing 25. Prowadził je kapitan August Steffen, który najprawdopodobniej był jednym ze wspólników Schrötera i prawdopodobnie kapitanem statku MARTHA. Po sprzedaży swoich statków H. Schröter zajął się spedycją morską, prowadząc w budynku przy ulicy Wasserstraße 73 biuro spedycyjne.

Rysunek statku motorowego „Pfeil” po wybudowaniu w 1912 r., autorstwa W. Danielewicza oraz reklama

gazetowa armatora o planowanym rejsie do pochylni Jelenie, zamieszczona w Elbinger Neueste

Nachrichten z 4 sierpnia 1912 r. (źródło: archiwum autora)

      Nowa łódź została nazwana, „PFEIL”, co w przetłumaczeniu na język polski oznacza „Strzała”.

   Podstawowe dane techniczne statku: - długość: 18,00 m; - szerokość: 3,07 m; - zanurzenie: 0,90 m; - prędkość: 15 km/h. Napęd stanowił jeden silnik wysokoprężny dwucylindrowy o mocy 24 KM z 1909 r. produkcji firmy Gasmotoren Fabrik Deutz, Köln. „Pfeil” zabierał na pokład 74 pasażerów w rejsach komunikacyjnych i 50 pasażerów w rejsach wycieczkowych.

     Statek ukończono na wiosnę 1912 r. i zarejestrowano go w Sądzie Okręgowym w Elblągu (Amtsgericht) w rejestrze statków żeglugi śródlądowej pod numerem 704.

   W Niemczech od 1895 r. statki śródlądowe i morskie podlegały obowiązkowej rejestracji w Sądach Okręgowych Wydział X, właściwych dla portu macierzystego statku. Sądy prowadziły rejestry Binnenschiffregister - w skrócie BSR, nadając statkowi kolejny numer ewidencyjny. Rejestry morskie Seeschiffregister - w skrócie SSR, także prowadzone były przez Sądy Okręgowe.

Niemieckie losy statku „Pfeil”

     Początkowo statek pływał głównie na linii komunikacyjnej: Baumgarth – Elbing - Baumgarth (Bągart-Elbląg-Bągart), a w dni świąteczne odbywał rejsy do pochylni Hirschfeld (obecnie Jelenie) z Elbląga. Rejs trwał do 2 godzin w jedną stronę. Odbywał także wycieczki do Marienburg (Malbork) i Danzig (Gdańsk).

Motorowiec „Pfeil” podczas przejażdżki na rzece Elbląg w Elblągu, ok. 1912 r.

(źródło: zbiory R. Kowalskiego)

    Z dostępnych aktualnie dokumentów wynika, że „Pfeil” nie został zmobilizowany po wybuchu wojny, w sierpniu 1914 r.

     W 1925 r. firma Schrötera (po sprzedaniu statku „Martha”) przenosi swoją siedzibę na ulicę Wasserstrasse 73 (ul. Wodna) w Elblągu. „Pfeil” dalej jest eksploatowany w rejsach na pochylnie lub do Malborka (Marienburg). Rok później statek przechodzi pierwszą przebudowę, zmieniono kształt dziobnicy, zamontowano sterówkę. Statek uzyskał zgodę na pływanie po Zalewie Wiślanym (niem. Frisches Haff) i mógł zabierać na pokład do 50 pasażerów.

Po lewej - statek „Pfeil” po pierwszej przebudowie w drugiej połowie lat 20. XX w. na pochylni Buczyniec (Buchwalde). Po prawej - Pfeil” na pochylni Oleśnica (Schönfeld) w pierwszej połowie lat 30. XX w. Statek jest przed kolejną przebudową, która podłużyła jego kadłub (źródło: zbiory Muzeum w Ostródzie oraz zbiory A. Witusa)

     Nieznana jest dokładna data, kiedy „Pfeil” stał się własnością Eduarda Freiwalda z Elbląga, ale nastąpiło to w połowie lat 30. XX wieku, prawdopodobnie pomiędzy rokiem 1934 a 1937. Nowy armator postanowił przebudować i podłużyć statek, ale gdzie tego dokonano - nie wiadomo.

Statek "Pfeil" na pochylni Jelenie w okresie międzywojennym (źródło: polska-org.pl)

    Eduard Freiwald w dostępnych księgach adresowych Elbląga do 1930 r. nie figuruje. Niemieckie źródła podają jakoby pochodził z Tiegenhof, czyli dzisiejszego Nowego Dworu Gdańskiego. Według książki telefonicznej Elbląga z 1937 r. E. Freiwald wykazywany jest jako właściciel dwóch statków, a mianowicie „PFEIL” i „BLITZ”. Adres zamieszkania to Hermann Balk Ufer 11, czyli dzisiejszy Bulwar Zygmunta Augusta.

Unikalne zdjęcie statku „Pfeil” w Elblągu w 1935 r. Przewozi on towary, o czym świadczą widoczne worki na

rufie statku i być może w nadbudówce (źródło: archiwum autora)

     „Strzała” została podłużona o osiem metrów, długość jednostki po przebudowie wynosiła już 26 m., przez co zwiększyła się liczba pasażerów do 150 osób. Jednostka otrzymała też nowy, silnik 4-cylindrowy produkcji firmy Klöckner Humbold Deutz A.G z Köln, o mocy 100 KM.

Statek „Pfeil” na pochylni Całuny (Neu Kussen) po drugiej przebudowie. Pocztówka datowana jest na 1941 r.

(źródło: archiwum autora)

   We wrześniu 1944 r. jednostkę zmobilizowano, jako okręt obrony przeciwlotniczej, z miejscem stacjonowania w Königsbergu (ros. Kaliningrad), gdzie nazwany został „WEICHSELMÜNDE”. Używany był także jako holownik. Pod koniec 1944 r. statek ewakuował się do Gotenhafen (Gdynia), gdzie następnie został zatopiony.

Rysunek statku motorowego „Pfeil” po przebudowie – w czasach II wojny światowej, autorstwa W. Danielewicza.

Flaga ze swastyką uwzględniona wyłącznie ze względu na prawdę historyczną (źródło: archiwum autora)

Polskie losy statku (statków) „Pfeil”

     Wydobyto go na powierzchnię 11 września 1945 r. przez ekipy Polskiej Marynarki Wojennej, a po remoncie nadano imię „ANNA”. Nie wiadomo, w jakim charakterze był używany przez MW.

    W 1946 r. „Anna” została rozpoznana jako dawny statek kanałowy i Żegluga Gdańska Miejskie Zakłady Komunikacyjne w Gdańsku rozpoczęła starania o zwrot statku od Marynarki Wojennej. Na skutek interwencji Delegata Rządu ds. Wybrzeża Eugeniusza Kwiatkowskiego u Ministra Obrony marszałka Michała Roli-Żymierskiego, „Anna” została przekazana Głównemu Urzędowi Morskiemu w Gdańsku. W połowie maja 1946 r. GUM musiał zwrócić Marynarce Wojennej koszty wydobycia jednostki i jej remontu.

Statek „Anna” (dawny „Pfeil”) przy nabrzeżu Motławy w Gdańsku, po przekazaniu go Żegludze Gdańskiej MZK

(autor: S. Puchacz)

    Po kolejnym remoncie, który kosztował Żeglugę Gdańską MZK 360 tys. ówczesnych złotych, „Annę” przemianowano na „EWA” i skierowano, jako tzw. tramwaj wodny, na linię: Gdańsk Rybi Rynek – Sianki (dzisiejsze Stogi) – Sobieszewo.

    W połowie sierpnia 1947 r. ówczesna Żegluga Państwowa zgłosiła pretensje do statku, jako mienia poniemieckiego obsługującego przed wojną wody pomiędzy Elblągiem a Ostródą. Sprawa była o tyle pilna, gdyż właśnie latem 1947 r. otwierano po wojnie dla turystów Kanał Elbląski i brakowało jej statków. Mimo wywieranych nacisków na Żeglugę Gdańską, ta nie spieszyła się z oddaniem jednostki. W końcu 18 września 1947 r. doszło do konferencji w sprawie warunków przekazania „Ewy”. Armator warunkował przekazanie statku uiszczeniem kwoty 5 mln ówczesnych złotych, natomiast Żegluga Państwowa oferowała kwotę 1.904.500 zł. Tyle bowiem wynosiła suma, jaką Żegluga Gdańska zapłaciła Głównemu Urzędowi Morskiemu.

      Sprawa ciągnęła się do połowy czerwca 1948 r., kiedy to obie strony doszły do porozumienia i ostatecznie odkupiono statek za 2,5 mln zł. ale bez silnika. Został on wymontowany i wstawiony do autobusu MZK Gdynia Hanomag GMC „Bajadera”.

     Pozbawiony silnika statek skierowano do Płocka, gdzie wstawiono mu silnik Gray Marine Company typu 671-E09II, o mocy 220 KM. Przeprowadzono również zmianę wystroju wnętrz. Na początku 1949 r. statek został nazwany „KOŁOBRZEG” i skierowany przez Państwową Żeglugę Śródlądową Oddział w Gdańsku na linię Elbląg-Ostróda. W 1951 r. statek przejęło nowo powstałe Przedsiębiorstwo Państwowe Żegluga na Wiśle w Warszawie Ekspozytura Rejonowa w Gdańsku. Wówczas zmieniono nazwę statku na „WŁADYSŁAW HIBNER”.

Statek pasażerski „Władysław Hibner” na wózku pochylni Całuny (źródło: archiwum autora)

     Nazwa została nadana na cześć Władysława Hibnera (ur. 1 maja 1893 w Łodzi, zm. 21 sierpnia 1925 r. w Warszawie), polskiego działacza komunistycznego, straconego za zabójstwa polityczne. W Polsce Ludowej uznawany był, wraz ze swymi towarzyszami Władysławem Kniewskim i Henrykiem Rutkowskim, za bohatera ruchu robotniczego, których imieniem nazywano w początkowym okresie m.in. ulice, parki i statki...

Statek pasażerski „Władysław Hibner” na wodach Kanału Elbląskiego w końcu lat 50. XX w.

(źródło: archiwum autora)

     Od lipca 1954 r. statek pływał w barwach P.P. Bydgoska Żegluga na Wiśle Ekspozytura w Elblągu. Na pokład zabierał 80 pasażerów. W styczniu 1957 r. „Władysław Hibner” trafił do nowo powstałego Przedsiębiorstwa Państwowego Żegluga Gdańska w Gdańsku.

Statek pasażerski „Władysław Hibner” na wózku pochylniowym (źródło: archiwum autora)

     W 1959 r. statek wycofano z eksploatacji i skierowano do Stoczni Rzecznej w Elblągu, gdzie przeszedł remont kapitalny.

Rysunek statku motorowego "Władysław Hibner" („Pfeil”) po remoncie kapitalnym ok. 1960 r.,

autorstwa W. Danielewicza (źródło: archiwum autora)

    Otrzymał też nowy, czterocylindrowy silnik wysokoprężny typu NIMD 160, produkcji: Ganz Vállalatok, Budapeszt, o mocy 88 KM. Liczbę pasażerów ustalono na 68 osób. Kiedy do eksploatacji zaczęły wchodzić nowoczesne statki typu SPJK, zapadła decyzja o wycofaniu jednostki z eksploatacji, co nastąpiło w listopadzie 1964 r.

Statek „Władysław Hibner” na Jeziorze Drwęckim w Ostródzie w początku lat 60. XX w.

(źródło: zbiory J. Pocałujko)

     W 1965 r. statkiem zainteresowały się Wrocławskie Zakłady Eksploatacji Kruszywa z Wrocławia, które zamierzały go eksploatować na Jeziorze Bystrzyckim. Transakcję sfinalizowano w 1966 r. Wówczas „Władysław Hibner” popłynął o własnych siłach z Gdańska do Wrocławia. Tam w Porcie Miejskim został podniesiony z wody i przetransportowany lądem transportem samochodowym do Zagórza Śląskiego.

Statek pasażerski „Władysław Hibner” we Wrocławiu (źródło: archiwum autora)

      Zwodowany następnie w Zagórzu Śląskim, po pozytywnych inspekcjach Polskiego Rejestru Statków oraz Inspektoratu Żeglugi Śródlądowej we Wrocławiu, rozpoczął rejsy po zaporowym Jeziorze Bystrzyckim, położonym w dolinie przełomu Bystrzycy w województwie dolnośląskim (powiat wałbrzyski, gmina Walim). Powstało ono w 1914 r., a powierzchnia jeziora wynosi blisko 0,5 km².

Dawny statek pasażerski „Pfeil” z Kanału Oberlandzkiego na Jeziorze Bystrzyckim przy zaporze w Zagórzu Śląskim (źródło: zbiory J. Miszewskiego)

     W 1972 r. statek nabyła Huta Szkła w Wałbrzychu, przekazując go pod zarządzanie swojemu Ognisku Towarzystwa Krzewienia Kultury Fizycznej. Nowy armator skrócił nazwę do „HIBNER” i eksploatował go do 1974 r., to jest do momentu utraty świadectwa klasy Polskiego Rejestru Statków. Brak funduszy na konieczny remont spowodował, że statek odstawiono i pozostawiono własnemu losowi.

Statek „Hibner” przy pomoście przystani na Jeziorze Bystrzyckim na początku lat 70. XX w.

(źródło: zbiory J. Miszewskiego)

     W końcu opuszczony i zaniedbany, został przez wiatry i fale wyrzucony na brzeg jeziora. W latach 90. XX w. wrak nabył Pan Robert Mucha ze Świdnicy, który w 1997 r. go zezłomował, czyli 85 lat po pierwszym wodowaniu.

Po lewej - „Władysław Hibner” na wiadukcie w Jugowicach. Pośrodku - wodowanie statku na Jeziorze Bystrzyckim

(oba zdjęcia 1968 r.). Po prawej – statek na brzegu Jeziora Bystrzyckiego w latach 80. XX w.

(źródło: Świdnicki Portal Historyczny)

Waldemar Danielewicz

Gdańsk, maj 2020 r.

Ps. Specjalne podziękowania dla Ryszarda Kowalskiego z Ostródy za cenne uwagi i sprostowania.

Galeria zdjęć