Kraina Kanału Oberlandzkiego
Iławska Wielka Żuława - największa wyspa na polskim śródlądziu?
Temat wysp na szlaku systemu wodnego Kanału Elbląskiego zasługuje na całkiem odrębne i „objętościowo” niemałe opracowanie. Tymczasem sprawę potraktujmy jako sygnalną, rozpoczynając poszukiwania oraz ewentualną dyskusję.
Punktem wyjścia niech będzie całkiem nierzadko spotykane twierdzenie, że wyspa „Wielka Żuława”, znajdująca się przy południowym krańcu jeziora Jeziorak, jest największą wyspą śródlądową w Polsce (o powierzchni ponad 80 ha), podobnie jak sam Jeziorak jest najdłuższym jeziorem w Polsce.
Wyspa Wielka Żuława w Iławie – widok z lotu ptaka od strony miasta w kierunku północnym
(źródło: Google Earth)
Próba zdefiniowania
Zacznijmy od z pozoru oczywistej konstatacji, że wyspa jest fragmentem lądu otoczonego ze wszystkich stron wodą. W pierwszej chwili będziemy mieć zapewne na myśli jakieś wyniosłości terenu na oberlandzkich jeziorach. Jednak powinniśmy zaakceptować fakt, że w rzeczywistości owa woda nie musi być pochodzenia wyłącznie naturalnego, a może być skutkiem działalności człowieka.
Kolejne ustalenie musi dotyczyć próby określenia śródlądzia, a więc i wód śródlądowych. Nie jest to tak oczywiste i proste, bo nie wystarczy powiedzieć, że „śródlądziem jest wszystko, co nie jest obszarem morskim”...
Raczej oczywistym jest, że do wysp śródlądowych nie zaliczymy wyspy Wolin (otoczona wodami morskimi) o powierzchni aż 26.500 ha oraz sąsiedniej Wyspy Chrząszczewskiej o powierzchni ok. 960 ha, a także gdańskiej Wyspy Sobieszewskiej (bezpośrednia styczność od północy z wodami morskimi) o powierzchni 3.579 ha.
Po lewej – Wyspa Wolin i Wyspa Chrząszczewska pomiędzy Zatoką Pomorską i Zalewem Szczecińskim. Po prawej – Wyspa Sobieszewska pomiędzy Zatoką Gdańską i Martwą Wisłą (źródło: pl.wikipedia.org oraz www.gdansk.pl)
Z powodów ekonomicznych i „geopolitycznych” podział jest często znacznie bardziej skomplikowany. Również w przypadku Polski mamy bowiem do czynienia z tzw. morzem terytorialnym (niedaleka od granic państwa część morza „otwartego”) oraz wodami morskimi „pomiędzy” morzem i śródlądziem, czyli z tzw. morskimi wodami wewnętrznymi.
W rzeczywistości część tych morskich wód wewnętrznych to tak naprawdę wody śródlądowe, traktowane jedynie przez określone instytucje jako morskie. Granica takich wód jest uznaniowa, w Polsce określana rozporządzeniem Rady Ministrów, a więc niestała (okresowo zmienna).
Polskie obszary morskie (źródło: geografia24.pl)
Ponieważ należy przyjąć jakieś założenie, to na potrzeby tego wywodu załóżmy zatem, że śródlądziem i wodami śródlądowymi będą wody na południe od ujścia Odry (powyżej Polic), na południe od ujść Wisły (Wisła Martwa, Wisła Śmiała i Przekop Wisły), ujścia Nogatu i rzeki Elbląg.
Rozpatrywane przez nas wyspy mają też być oblane ze wszystkich stron tak zdefiniowanymi wodami śródlądowymi, nie stykając się bezpośrednio z morzem. Mówiąc obrazowo: jakbyśmy nie szli, z jakiegoś miejsca na tym lądzie w dowolnym kierunku – to zawsze po pewnym czasie napotkamy jezioro, rzekę lub kanał do przebycia...
Próba odnotowania wysp naturalnych
Powróćmy jednak do wód niewątpliwie śródlądowych, a więc do jezior dawnego Oberlandu – czyli do leżących blisko 100 m ponad poziomem morza i poziomem jeziora Druzno. Część z nich jest nazwana (bądź noszą nazwy zwyczajowe), część pozostaje bezimienna lub nazwy nie są znane powszechnie.
Wymieńmy przykładowo kilka zbiorników wodnych z wyspami, wiedząc wszakże, iż część wysp staje się (lub stało się) w wyniku naturalnych procesów już półwyspami, a ponadto wciąż tworzą się wyspy nowe – choć obecnie będą to dla przygodnego obserwatora kępy trzcin na wypłaceniach.
Przykładowe płycizny z porośniętą trzciną na małdyckim jeziorze Sambród
(autor: C. Wawrzyński)
Ale uwaga: był też moment w historii, kiedy Georg Jacob Steenke (koniec lat 40. XIX wieku) łączył jeziora, w większości obniżając ich poziomy do wspólnej wysokości z Jeziorakiem. Opuszczając więc przykładowo o ponad 5 m poziomy jezior Piniewo i Sambród – sprawił, że jakieś wyspy znalazły się „z dnia na dzień” na nowym brzegu, stając się „zwykłym” lądem, a te „wyższe” fragmenty dna, jednak będące bardziej „pośrodku” dawnego jeziora – stały się wyspami.
Przedwojenne widoki Jeziora Sambród w Małdytach przy przystani i stacji kolejowej. Górne zdjęcie pozwala mieć wyobrażenie, o ile zostało obniżone lustro jeziornej wody. Widoczna wyspa zapewne była efektem działalności inżynieryjnej Steenke (źródło: fotopolska.eu; www.bazakolejowa.pl oraz www.bildarchiv-ostpreussen.de)
Współcześnie co najmniej kilka wysp odnajdziemy na jeziorze Sambród w Małdytach, zwłaszcza tę naprzeciwko stacji kolejowej i dawnej przystani. Kilka wysp miniemy na Rudej Wodzie, przykładowo przy Czulpie, naprzeciwko Wilamowa i przy Soplach (jedna nazwana – Dąbniaczek).
Zbiornikiem z relatywnie dużą liczbą wysp jest kanałowe jezioro Bartężek, gdzie dopłyniemy Kanałem Duckim. Napotkamy tam nawet kilkanaście wysp, w tym kilka większych, o nazwach: Zameczny Ostrów, Kula i Olszowa Kępa.
Wyspy na jeziorze Bartężek w okresie międzywojennym
(www.bildarchiv-ostpreussen.de)
Niewątpliwie znaną wodniakom wyspą na Jeziorze Drwęckim jest Wyspa Orzechowa (niem. Nuss Insel), nie wiedzieć czemu – oficjalnie nazwana tautologicznie jako Ostrów.
Wyspę napotkamy na jeziorze Ewingi, a kilka na Jeziorze Płaskim, w tym nazwanych: Jeż, Marki, Stodółka, Leśny Ostrów i Samotna Wyspa.
Widok z Wyspy Orzechowej na przeciwległy brzeg Jeziora Drwęckiego (źródło: archiwum Związku Gmin Kanału Ostródzko-Elbląskiego i Pojezierza Iławskiego)
Jednak żeglarzom najbardziej kojarzą się wyspy na Jezioraku. Wymieńmy tylko te „oficjalnie” nazwane. Od północy będą to między innymi: Kuklina i Polańska Kępa (przy Matytach), Czapli Ostrówek, Rajka i Kępka (przy Rudni), dalej Kobiecak (przy półwyspie Bukowiec), Rybackie Kępy (dwie), Lipowy Ostrów, Bukowiec i Wyspa Łąkowa (na wysokości Siemian i Wieprza) oraz Gierczak i Gierczak Mały.
Na południowym, iławskim krańcu Jezioraka, będą to wreszcie Mała Żuławka, Żuławka i Wielka Żuława.
Wyspy na Jezioraku przy Siemianach i Wieprzu – widok z lotu ptaka od strony Miłomłyna w kierunku zachodnim
(źródło: Google Earth)
Wielka (?) Żuława (?)
Iławska wyspa Wielka Żuława rzekomo ma być największą wyspą śródlądową w Polsce. Tak przynajmniej twierdzi się w wielu wydawnictwach i publikatorach, takiego sformułowania używa się w wielu przewodnikach turystycznych, choć trzeba przyznać, że zwykle o iławskiej proweniencji...
Jaka jest prawda? Powierzchnia wyspy ma wynosić 82,4 ha – a więc rzeczywiście niemało. Dość powiedzieć, że w kolejności największa spośród wcześniej wymienionych – wyspa Bukowiec, liczy sobie ok. 65 ha, a Czapli Ostrówek ok. 41 ha. Znacznie mniejsza (poniżej 11 ha) jest już Wyspa Orzechowa na Jeziorze Drwęckim. Czy jednak na śródlądziu nie ma rzeczywiście jeszcze większych?
Po lewej – Restauracja Scholtenberg na wyspie Wielka Żuława około 1910 r. Po prawej – brama wjazdowa do grodziska wybudowanego na wyspie Wielka Żuława pod potrzeby filmu „Gniazdo” około 1975 r. (źródło: fotopolska.eu)
Zacznijmy od tego, że ta owa Wielka Żuława (niem. Gross Werder) wcale się tak nie nazywa, gdyż „oficjalna” nazwa brzmi: Wielki Ostrów... Została ona nadana zarządzeniem Prezesa Rady Ministrów z dnia 27 września 1958 r. (M.P. z 1958 r. nr 90, poz. 502).
Skompilowane fragmenty zarządzenia Prezesa RM z dnia 27 września 1958 r.
(źródło: sap.sejm.gov.pl)
Brakuje przy tym konsekwencji, bo przecież są obok, wcześniej wymienione: Żuławka i Mała Żuławka, a skoro ta druga jest większa od pierwszej – to oznacza, że ich nazwy nawiązują do tej największej. Powinien być więc Ostrówek i Mały Ostrówek...
Przyjmijmy jednak, że w tym artykule będziemy posługiwać się potoczną nazwą Wielka Żuława. Nawiasem mówiąc – można odnieść wrażenie, że w naszym kraju panuje (panowała?) jakaś nazewnicza mania określania większości wysp mianem "ostrów"...
Wielkie Jeziora Mazurskie
Szukając ewentualnych większych wysp – zapewne rozpoczniemy od najbardziej oczywistego skierowania wzroku w kierunku najbardziej znanych jezior mazurskich. Tam zaś szybko odnaleźć można wyspę o nazwie Szeroki Ostrów, położoną przy południowych brzegach jeziora Śniardwy. Jej powierzchnia to niemal 96 ha (nie 70 ha plus – jak próbuje się twierdzić w Internecie), a więc jest ona niewątpliwie większa od iławskiej.
Jednak chyba da się obronić tezę, że wyspa ta staje się (jeśli już się nie stała) półwyspem... Póki co, jest połączona ze stałym lądem groblą, która w sposób naturalny się rozszerza.
Wyspa Szeroki Ostrów na jeziorze Śniardwy – widok z lotu ptaka od strony jeziora Roś w kierunku Mikołajek
(źródło: Google Earth)
Kolejna wyspa to Duży Ostrów na jeziorze Kisajno, przy Giżycku. Jednak jej powierzchnia wynosi około 72 ha, czyli mniej. Następna w kolejności to wyspa Upałty na jeziorze Mamry, której powierzchnia jej jeszcze mniejsza, gdyż wynosi poniżej 60 ha.
Innymi słowy: dla Wielkiej Żuławy znajdziemy jeszcze większą odpowiedniczkę na Wielkich Jeziorach Mazurskich, ale czyniąc wyżej określone zastrzeżenie – można twierdzić, że jest ona od tych „wielkomazurskich” większa...
Pojezierze Drawskie
Kolejnym miejscem poszukiwań niech będzie jezioro Wielimie, położone na północ od Szczecinka. Tamże znajduje się bowiem Wielimska Wyspa, o powierzchni 96,1 ha. Podobnie jak w przypadku Jezioraka jest to wyspa jeziorna, ale jest ona od Wielkiej Żuławy niewątpliwie większa!
Wielimska Wyspa na jeziorze Wielimie w Szczecinku – widok z lotu ptaka od strony północnej w kierunku miasta
(źródło: Google Earth)
Ale uwaga: w bliżej nieokreślonej przyszłości Wielimska Wyspa stanie się (już się staje) półwyspem, tak więc być może niedługo byłoby można twierdzić, że w tym przypadku Wielka Żuława (jeśli nie stanie się z nią rzecz podobna) jest jeziorową wyspą na śródlądziu może największą. Póki co tak jednak nie jest...
Pojezierze Kaszubskie
Tymczasem gdzieś niemal w połowie drogi pomiędzy Szczecinkiem a Iławą – znajdują się miejscowość Wdzydze i jezioro Wdzydze. Tam zaś odnajdziemy wyspę o nazwie Wielki Ostrów (kaszb. Wiôldżi Òstrow), której powierzchnia ma wynosić 90,7 ha. To cokolwiek mniej niż w przypadku Wielimskiej Wyspy, ale niewątpliwie więcej, niż w porównaniu z Wielką Żuławą.
Co ciekawe, skoro faktyczna nazwa iławskiej wyspy to "Wielki Ostrów" – oznacza to, że Wielki Ostrów (wdzydzki) jest większy niż Wielki Ostrów (iławski)...
Wielki Ostrów na jeziorze Wdzydze – widok z lotu ptaka od strony północnej w kierunku południowym
(źródło: Google Earth)
Dolina Dolnej Odry
Poszukiwania dużych wysp śródlądowych moglibyśmy zakończyć w Szczecinie – pomiędzy Odrą i jeziorem Dąbie. Tam bowiem znajduje się wyspa Dębina, o powierzchni ok. 516 ha – co oznacza ponad 6-krotność powierzchni Wielkiej Żuławy.
Ale to nie wszystko. Dosłownie obok znajduje się wyspa Czarnołęka, której powierzchnia wynosi ok. 270 ha – co stanowi ponad 3-krotność „wielkiej” wyspy iławskiej. Można jeszcze szukać w samym miejskim Szczecinie, ale to chyba powinno wystarczyć.
Wyspa Dębina i wyspa Czarnołęka przy Odrze i jeziorze Dąbie w Szczecinie – widok z lotu ptaka
od strony miasta w kierunku Bałtyku (źródło: Google Earth)
Jednym zdaniem: Wielka Żuława na jeziorze Jeziorak nie jest największą śródlądową wyspą w Polsce, gdyż wydaje się, że palma pierwszeństwa powinna należeć do rzeczno-jeziorowej wyspy Dębina w Szczecinie.
Kolejnym zdaniem: nawet gdyby szukać wysp wyłącznie jeziorowych, to większa jest (póki co) Wielimska Wyspa w Szczecinku.
Próba odnotowania wysp w części nienaturalnych
Nasze poszukiwania nie mogą jednak ograniczać się wyłącznie do naturalnych wysp rzecznych lub jeziorowych. Przez setki ostatnich lat przeprowadzano przecież różnorakie regulacje. Przykładowo w Gdańsku odnajdziemy kilka wysp ponad 100-hektarowych, otoczonych wodami Martwej Wisły albo Motławy i dawnych miejskich fos.
Wyjątkowym przypadkiem będzie Wrocław z jego wyspami odrzańskimi, w tym tzw. Wielka Wyspa (z Zoo, Halą Stulecia i Stadionem Olimpijskim). Jej powierzchnia to ponad 880 ha, co stanowi 10-krotność Wielkiej Żuławy. Dodajmy, że sąsiaduje ona z inną (nienazwana, z Placem Grunwaldzkim), o powierzchni niemal 650 ha.
Wyspy na Odrze w centrum Wrocławia – widok z lotu ptaka od strony południowej w kierunku północno-zachodnim (źródło: Google Earth)
Rozpatrzmy jednak odrębnie przypadek samej krainy systemu wodnego Kanału Elbląskiego. Co do zasady każda śluza posiada jakieś wodne obejście (najczęściej z jazem), które reguluje poziom wody, a zwłaszcza w przypadku jej nadmiaru na górnym stanowisku. To zaś oznacza, że okolica każdej śluzy – a mamy ich 4 – powinna być wyspą...
Wyspy ze śluzami: Zielona i Ostróda – widok z lotu ptaka
(źródło: Google Earth)
Oto jak jest w każdym z tych miejsc:
-
Na śluzie Zielona mamy do czynienia z wyspą o powierzchni ok. 0,75 ha.
-
Na śluzie Ostróda (gdzie obejściem jest Kanał Młyński) istnieje wyspa o powierzchni ok. 3,6 ha.
-
Na śluzie Miłomłyn obejściem jest wypływ rzeki Liwy (z jazem i tzw. węgornią). W praktyce oznacza to, że niemal cały Miłomłyn (pomiędzy kanałem, rzeką Liwa, Liwskim Stawem i Liwskim Jeziorem) jest wyspą! Jej powierzchnia to ok. 55 ha.
-
Na śluzie Mała Ruś tym obejściem jest rzeczka Szelążnica, stosunkowo oddalona od samej śluzy, w wyniku czego istnieje wyspa (pomiędzy kanałem, Szelążnicą i Jeziorem Pauzeńskim), na której znajduje się miejscowość Ruś Mała) o powierzchni blisko 400 ha – a więc stanowiąc niemal 5-krotność Wielkiej Żuławy.
Wyspy ze śluzami: Miłomłyn i Mała Ruś – widok z lotu ptaka
(źródło: Google Earth)
Wielka, większa i największa...
Myliłby się jednak ten, kto będzie próbował twierdzić, że największą polską wyspą śródlądową jest wrocławska Wielka Wyspa o powierzchni ponad 880 ha lub szczecińska Dębina o powierzchni „zaledwie” 516 ha.
Przykładowo wśród pretendentów do największej wyspy śródlądowej w Polsce (spełniającą podstawowe kryteria) jest fragment lądu ograniczony Wisłą, Nogatem i Szkarpawą – czyli nie Wielka Żuława, ale wielkie Żuławy! Tereny te odległe są od wód morskich Zalewu Wiślanego (przy ujściu Nogatu) o ledwie 800 m – ale jednak odległe... Otoczone są wodami znanej już skądinąd tzw. Pętli Żuławskiej.
Wyspa „żuławska” w całości oraz jej najbliższy morzu fragment przy ujściu Nogatu do Zalewu Wiślanego,
w miejscu styku ze Szkarpawą – widok z lotu ptaka (źródło: Google Earth)
Większą wyspę od Iławy posiada więc Wrocław, Szczecin, a nawet Szczecinek. Jednak wyspa żuławska posiada powierzchnię blisko 72.800 ha, co stanowi ponad 883-krotność Wielkiej Żuławy i jest znaczącym argumentem w sprawie powierzchniowego pierwszeństwa...
Uwagi (póki co) ostatnie
Czy zatem iławianie powinni przestać „chwalić się” największą wyspą na śródlądziu? Otóż niekoniecznie...
Już sam fakt, że w Miłomłynie stworzono niegdyś skrzyżowanie wodne, powinien dawać do myślenia. Niemal równoleżnikowo (od wschodu do zachodu) poprowadzono fragment kanału (zwany dziś potocznie „iławskim”), który połączył Jeziorak z początkiem rzeki Liwy. Ta rzeka została skanalizowana, a płynie południkowo (z północy na południe), wpadając do Jeziora Drwęckiego. Z tego jeziora wypływa w kierunku południowo-zachodnim rzeka Drwęca. Do niej zaś wpada poniżej rzeka Iławka, która wypływa w Iławie z Jezioraka, płynąc w kierunku południowo-wschodnim.
Schematyczna mapa Kanału Elbląskiego, z widoczną wyspą pomiędzy Iławą i Miłomłynem
(źródło: zegluga.com.pl)
Tym sposobem powstała w drugiej połowie lat 40. XIX wieku wyspa (!), której granicami wodnymi są: Kanał Iławski (Elbląski), rzeka Liwa (Kanał Elbląski), Jezioro Drwęckie, rzeka Drwęca, rzeka Iławka z Jeziorem Iławskim oraz jezioro Jeziorak i jezioro Dauby. Ta wyspa liczy sobie (bagatela) ok. 25.200 ha powierzchni, co stanowi ponad 300-krotność powierzeni Wielkiej Żuławy.
Inscenizacja rozpoczęcia budowy kanału. Skrzyżowanie wodne przy górnym basenie śluzy Miłomłyn – najbardziej na północ wysunięty kraniec wyspy „rzeczno-jeziorowo-kanałowej” (autor: C. Wawrzyński)
Jest ona przy tym tak duża, że posiada „własne” jeziora i wyspy… Z oczywistych względów jest nienazwana, choć nazwa „Wielka Żuława” jest jakby oficjalnie wolna… Tak więc iławianie nie tylko mogą szczycić się wielką wyspą, ale nawet mogą twierdzić, że część Iławy znajduje się na takiej wyspie! Ta zaś leży mniej niż 200 m od wcześniej opisanej Wielkiej Żuławy.
Widok z lotu ptaka od strony Wielkiej Żuławy w kierunku sąsiedniej, znacznie większej wyspy
(źródło: Google Earth)
Mało tego. Jeśli poczynić założenie, że „Wyspa Żuławska” ma jednak styczność z wodami morskimi Zalewu Wiślanego (albo morskimi wodami wewnętrznymi) – to uprawnione będzie twierdzenie, że w okolicach Iławy znajduje się wielka (jeśli nie największa) wyspa na polskim śródlądziu. Nie będzie to wszakże Wielka Żuława ani Wielki Ostrów…
Cezary Wawrzyński
Ostróda, październik 2023 r.
ANEKS WYSPOWY
Po opublikowaniu niniejszego artykułu, miała miejsce dyskusja "internetowa". Zgłoszono m.in. sugestię, że jest w Polsce znacznie większa wyspa śródlądowa, jeśli za takową przyjąć Żuławy.
Należałoby się z tym zgodzić... Otóż byłby to przykładowo ląd ograniczony wodami rzek Warty i Noteci (schodzącymi się w Santoku), których górne odcinki łączy Kanał Ślesiński, idący od Warty w Koninie do jeziora Gopło. Jej powierzchnia wynosi (w znacznym przybliżeniu) aż 11.600 km², czyli uwaga: 1.160.000 ha (!)...
Dla porządku dodajmy, że stanowi to ponad 14.000-krotność Wielkiej Żuławy...
Wyspa śródlądowa – pomiędzy Gorzowem Wielkopolskim, Bydgoszczą, Koninem i Poznaniem
(źródło: wody.isok.gov.pl)
Z racji położenia nazwa takiej wyspy mogłaby brzmieć: Wyspa Wielkopolska, albo Wielkopolski Ostrów, gdyż nazwa: Ostrów Wielkopolski jest już jakby zajęta...
Galeria zdjęć
