Kraina Kanału Oberlandzkiego

   Kontynuując temat zapomnianych lub niemal nieznanych kanałów (odcinków kanałowych) systemu wodnego dawnego Kanału Oberlandzkiego, zdajmy sobie sprawę z tego, że takie, kiedyś żeglowne bądź spławne drogi wodne (fragmenty jezior, naturalne cieki oraz sztuczne przekopy) musiały występować.

Fragment królewieckiej mapy Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego z 1862 r. autorstwa G.J. Steenke z informacją o długości całej ówczesnej drogi wodnej, tj. 26 mil (źródło: zbiory Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Bydgoszczy)

      W opisie do wydanej w Królewcu w 1862 r. mapie Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego autorstwa G.J. Steenke zamieszczono informację, że łączna długość całej drogi wodnej wynosi 26 mil, czyli około 195,8 km (chodzi o milę pruską, która liczyła 7.532 m) – i to bez ok. 17-kilometrowego odcinka od Ostródy do Starych Jabłonek, utworzonego przecież później, bo w latach 1872-1876. Uwzględniając te informacje, można twierdzić, że w końcu lat 70. XIX wieku łączna długość drogi wodnej miała wynosić ponad 212 km, kiedy współcześnie twierdzi się, że wynosi ona niecałe 152 km.

      Różnica wynosi aż 60 km, a więc stosunkowo dużo. To więcej niż cały Kanał Bydgoski, albo odpowiednik 23 Kanałów Dobrzyckich…

Drwęca – najstarsza, „zerowa” linia kanałowa

Jak wspomniano, przy okazji opisania kanałowych wizji Johanna Christiana Wutzke, próby łączenia żeglowną drogą wodną jezior Oberlandu z Bałtykiem podejmowano już od średniowiecza. Do początków XIX wieku tym szlakiem była (lub wciąż miała być), wymagająca inżynieryjnych regulacji i kanalizowania, rzeka Drwęca.

Po lewej – „odejście” rzeki Drwęcy od zachodniego krańca Jeziora Drwęckiego w kierunku południowym. Po prawej – zachodni kraniec Jeziora Drwęckiego z „trzcinowym” ujściem rzeki Iłgi (autor: C. Wawrzyński)

    Według J.C. Wutzke, w połowie czerwca 1797 r. wykonano na Drwęcy szereg lokalnych pomiarów wysokościowych oraz odbyto po rzece próbny rejs, specjalnie do tego celu sprowadzoną na miejsce barką odrzańską. W lipcu 1803 r. rozpoczął on prace związane z budową śluzy w Lubiczu na dolnej Drwęcy, aby zrealizować plan łączenia jezior oberlandzkich z Bałtykiem. Prace przerwały wojny napoleońskie.

Okolice górnej Drwęcy oraz przyszłego kanału na mapie Wutzke z 1841/1842 r. (źródło: „Gewässer [und] Höhen-Carte von Ostpreussen und Litthauen und einem Theile der an grenzen den Länder“; zbiory Bibliothèquenationale de France)

Projektowane szlaki – „pierwsza” i „druga” linia kanałowa

     Przede wszystkim w latach 20. i 30. XIX wieku rozpatrywane były dwa warianty, dwie podstawowe linie kanałowe:

• „pierwsza”, co do zasady pokrywająca się z dzisiejszą trasą Kanału Elbląskiego, a więc przebiegająca przez współczesny „odcinek pochylniowy” i łącząca się z jeziorami Oberlandu od strony jeziora Piniewo,

oraz

• „druga”, łącząca jezioro Druzno z Jeziorakiem od strony jeziora Ewingi i miasta Zalewo.

Elementy składowe „pierwszej” i „drugiej” linii kanałowej w artykule Johanna Gottlieba Bujacka zatytułowanym „Die Gruppe der Oberländischen Seen…“ z 1838 r. (źródło: Waterlandisches Archiv für Wissenschaft, Kunst, Industrie und Agrikultur oder Preuß. Provinzial-Blätter. Königsberg 1838, s. 364 i 367)

    Te dwa warianty zostały już wstępnie opisane m.in. książce „Osiem wieków wschodniopruskiej żeglugi, kanałów i dróg wodnych” z 2014 r., a wkrótce zostaną omówione na niniejszej stronie internetowej.

Inne pomysły – alternatywne linie kanałowe

     Było też niemało innych wizji kanałowych łączników i przebiegu hipotetycznych sztucznych dróg wodnych na styku Prus Wschodnich i Zachodnich. Jednym z pomysłów była chęć bezpośredniego połączenia środkowego Jezioraka z zachodnią odnogą Jeziora Drwęckiego, w miejscu wypływania z niego rzeki Drwęcy.

      To połączenie i ta linia kanałowa narzucała się wręcz „sama”, w sposób niejako naturalny i oczywisty.

Okolice pomiędzy jeziorem Jeziorak (Geserich) i Jeziorem Drwęckim (Drewetz See), z jeziorem Gil Wielki (Gr. Gehl See) i jeziorem Iłgi (Ilgen See) na fragmencie mapy Prus Wschodnich i Zachodnich autorstwa F.L. Schroettera z przełomu XVIII i XIX w. (źródło: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Polskiej Akademii Nauk)

     Po pierwsze, znaczenie miała stosunkowo niewielka odległość pomiędzy Jeziorakiem i zachodnim krańcem Jeziora Drwęckiego, gdyż wynosi ona niespełna 9 km.

    Po drugie, istotne byłoby połączenie i styk tego szlaku w tym właśnie miejscu ze spławną i potencjalnie żeglowną rzeką Drwęcą. To jednak było atutem, kiedy Drwęca znajdowała się w granicach Prus, czyli w latach 1793–1807 (od II rozbioru Polski do utworzenia Księstwa Warszawskiego), a straciło na znaczeniu po 1815 r. (utworzenie kongresowego Królestwa Polskiego), kiedy Drwęca stała się rzeką graniczną prusko-rosyjską.

     Jednak nic nie było póki co rozstrzygnięte, gdyż łącząc Druzno i Jeziorak od strony północnej (szlakiem „pierwszej” albo „drugiej” linii kanałowej), można było wariantowo i na różne sposoby przyłączyć do systemu Jezioro Drwęckie i jego wodne satelity – albo od strony północnej, czyli Miłomłyna, albo też właśnie od strony zachodniej, czyli od Jezioraka – poprzez jezioro Gil Wielki oraz Iłgi.

Widok jeziora Iłgi w kierunku wschodnim – zdjęcia wykonane w czasie lotu balonem

(źródło: archiwum Vincenta Lamorta de Gail)

      Byłaby to zatem w kolejności wagi rozpatrywania (szans na realizację) „trzecia” linia kanałowa. Ona sama zaś miała co najmniej dwa warianty od strony zachodniej, tak jak i swoje warianty przebiegu miało kanałowe połączenie Jeziora Drwęckiego z miłomłyńskim jeziorem Liwski Staw i jeziorem Ilińsk od północy.

   Śmiało można więc twierdzić, że w przypadku projektowania i tworzenia koncepcji przebiegu szlaku przyszłego Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego rozpatrywano co najmniej 5-7 różnych linii i tras kanałowych…

Roboty kanałowe „miłomłyńskie”

     Johannes Müller w monografii „Dzieje Ostródy” z 1905 r. (J. Müller: Dzieje Ostródy. Reedycja, Muzeum w Ostródzie, Ostróda 2010, s. 333) zamieścił m.in. następujące informacje:

     „Niektóre z leżących pod Ostródą jezior są połączone Kanałem Oberlandzkim. Kanał między Ostródą, Iławą, Miłomłynem i Zalewem otwarto jesienią 1850 r. O budowie kanałów na naszym terenie dowiadujemy się już w znacznie wcześniejszych latach (...)

Widok wschodniego fragmentu rzeczki Iłga – odcinek cieku pomiędzy Jeziorem Drwęckim i drogą Samborowo-Boguszewo-Liwa-Miłomłyn (autor: C. Wawrzyński)

     Na terenie komornictw (części składowe niektórych starostw – przypis C.W.) Miłomłyn i Ostróda w 1771 r. powodzie wyrządziły wiele szkód. Wystąpiły wówczas z brzegów wody jezior Gil Wielki, Iłgi, Kocioł, Karnickie i Jaśkowskie oraz rzek Korbania (Korbene) i Liwa. Zaproponowano wówczas nadinspektorowi ds. zbiorników wodnych (Ober-Teichinspektor) i radcy licencyjnemu (Lizentrat) von Morstein, aby za sumę 1737 talarów dokonano połączenia jeziora Iłgi z Jeziorem Drwęckim, oraz umożliwił krótsze i lepsze połączenie między jeziorami Gil Wielki i Kocioł, oraz jeziorami Kocioł i Karnickim (...)

Widok wschodniego fragmentu rzeczki Iłga – odcinek cieku z mostem w ciągu drogi

Samborowo-Boguszewo-Liwa-Miłomłyn (autor: C. Wawrzyński)

    Oba te jeziora miały swój odpływ do rzeki Korbania (płynie ona na wschód i wpada do Liwy poniżej Miłomłyna – przypis C.W.). Jezioro Iłgi leżało 10 stóp i 6 ¼ cala (3,3 m – przypis C.W.) wyżej niż Jezioro Drwęckie. Gil Wielki leżał 2 stopy oraz 4 i ¾ cala (0,75 m) wyżej niż Kocioł, a Kocioł zaś o 1 stopę oraz 9 i ¼ (0,55 m) cala ponad Karnickim. Kocioł i Iłgi leżały na tym samym poziomie i według mapy miały połączenie o szerokości 15 do 20 prętów chełmińskich (65-85 m). Tak więc miano nadzieję, że udałoby się wszystkie wody odprowadzać do Jeziora Drwęckiego (...)

Jezioro Iłgi (Ilgen See) i rzeczka Iłga (Ilge) pomiędzy jeziorami Gil Wielki i Drwęckie na dwóch scalonych mapach niemieckich: „Bergfriede” z 1912 r. oraz „Schnellwalde” z 1929 r. Na zachodzie jezioro Jeziorak (źródło: maps.mapywig.org; opracowanie własne)

     Plan ten został zatwierdzony 5 września 1771 r. w Berlinie. Jak dalece udało się go zrealizować – na ten temat brak danych.”.

Widok zachodniego fragmentu rzeczki Iłga – odcinek cieku przy moście w ciągu leśnej drogi na wschód od jeziora Gil Wielki (autor: C. Wawrzyński)

     Uwaga: zauważmy tutaj ciekawą zbieżność, gdyż w tym samym czasie, właśnie w drugiej połowie 1771 r. Prusacy (mając wiedzę o nadejściu I rozbioru Polski) powzięli postanowienie wybudowania żeglownego połączenia pomiędzy Brdą i Notecią, czyli Kanału Bydgoskiego.

    Ponadto ledwie kilka lat wcześniej, bo w latach 1764-1765 wykonano kanałowe łączniki Wielkich Jezior Mazurskich.

Widok zachodniego fragmentu rzeczki Iłga – odcinek cieku tuż po wypływie z jeziora Gil Wielki (autor: C. Wawrzyński)

Rezerwat przyrody „Jezioro Iłgi”

    Pomijając kwestie technicznych możliwości, czyli de facto niedrożność i brak odcinkowej spławności rzeczki (jeziora) Iłgi, współcześnie raczej nie jest możliwe pływanie częścią cieku wodnego i jeziorem, choćby łodzią rybacką lub kajakiem, z powodów prawnych.

      Zarządzeniem Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 23 stycznia 1957 r. (M.P. z 1957 r. nr 14, poz. 107) uznano za rezerwat przyrody pod nazwą „Jezioro Iłgi” samo jezioro (61,46 ha) oraz pas nadbrzeżny (29,00 ha), o łącznej powierzchni 90.46 ha.

Zarządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 23 stycznia 1957 r. w sprawie uznania

za rezerwat przyrody (źródło: isap.sejm.gov.pl)

   Rezerwat utworzono w celu ochrony miejsc lęgowych ptactwa wodnego i błotnego oraz zachowania zespołów roślinności torfowiskowej.

     Na obszarze rezerwatu m.in. zabroniono przebywania poza miejscami specjalnie w tym celu wyznaczonymi przez konserwatora przyrody – co w konsekwencji wykluczało uprawianie sportów wodnych i żeglugi.

     Rozporządzenie utraciło moc obowiązywania w 2001 r., na podstawie art. 11 ustawy z dnia 7 grudnia 2000 r. o zmianie ustawy o ochronie przyrody (Dz. U. z 2001 r. Nr 3, poz. 21).

Widok okolic północno-zachodniego brzegu jeziora Iłgi. Niewątpliwie brzegi jeziora są trudno dostępne

(autor: C. Wawrzyński)

   Współcześnie miejsce to nadal podlega przyrodniczej ochronie prawnej. W dniu 10 stycznia 2018 r. Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska w Olsztynie wydał zarządzenie (na podstawie art. 13 ust. 3 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody) w sprawie rezerwatu przyrody „Jezioro Iłgi” (Dz. Urz. Woj. Warm.-Maz. z 2018 r. poz. 268).

     Co ciekawe, powierzchnia rezerwatu została zmniejszona do 74,93 ha. W treści zarządzenia nie wymienia się rodzajów obowiązujących zakazów i ograniczeń.

Początek zarządzenia Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Olsztynie z dnia 10 stycznia 2018 r.

(źródło: edzienniki.olsztyn.uw.gov.pl)

     Aktualna powierzchnia wód jeziora Iłgi wynosi blisko 33,8 ha, przy czym powierzchnia ponad 61 ha z ministerialnego zarządzenia z 1957 r. wydaje się być znacznie zawyżoną. Maksymalna głębokość akwenu to około 2,0 m, przy średniej głębokości 0,5-0,7 m.

Po lewej - start do lotu balonem z Ośrodka Wypoczynkowego „Kaletka” przy południowym krańcu jeziora Gil Wielki.

Po prawej - zdjęcie jeziora Iłgi wykonane tuż przed zachodem słońca w czasie lotu balonem. Widoczne również

pasmo Gila Wielkiego, a na horyzoncie nikłe pasemko Jezioraka (źródło: archiwum Vincenta Lamorta de Gail)

     Co warte odnotowania, według oficjalnej nazwy urzędowej z zarządzenia nr 198 Prezesa Rady Ministrów z dnia 27 września 1958 r. w sprawie przywrócenia i ustalenia urzędowych nazw obiektów fizjograficznych w powiatach… (M.P. z 1958 r. nr 90, poz. 502) ciek wypływający z Gila Wielkiego, przepływający przez jezioro Iłgi i wpadający do Jeziora Drwęckiego – to rzeczka.

U góry – fragment zarządzenia Prezesa RM z dnia 27 września 1958 r. U dołu – fragment "Hydronimów"

z wodami płynącymi, s. 87 (źródło: isap.sejm.gov.pl oraz ksng.gugik.gov.pl)

     Natomiast według „Hydronimów” – Część I. Wody płynące, źródła, wodospady (Nazewnictwo Geograficzne Polski, Tom I. Główny Urząd Geodezji i kartografii, Warszawa 2006) ciek ten – to struga.

Ośrodek Wypoczynkowy „Kaletka” na południowym krańcu jeziora Gil Wielki (autor: C. Wawrzyński)

Gile, Gultinki i Kanał Gultinek

     Co by nie mówić, swego czasu na niewielkim obszarze pomiędzy Jeziorakiem i miejscem ujścia Drwęcy z Jeziora Drwęckiego przeprowadzono znaczące roboty inżynieryjno-hydrotechniczne.

Współczesny widok dawnego łącznika kanałowego Gila Wielkiego z Gilem Małym. Miejsce wypływu od strony wschodniej, przy Gilu Małym (autor: C. Wawrzyński)

    Sztucznym przekopem połączono (udrożniono dawny, naturalny łącznik?) jeziora Gil Wielki i Gil Mały. Przede wszystkim zaś połączono (udrożniono?) Gil Wielki z jeziorem Iłgi, a z kolei ten śródleśny akwen z Jeziorem Drwęckim.

Współczesny widok dawnego łącznika kanałowego Gila Wielkiego z Gilem Małym. Wyschnięte miejsce po stronie zachodniej, przy dawnym ujściu do Gila Wielkiego (autor: C. Wawrzyński)

    W tym drugim przypadku kanalizowanie najprawdopodobniej przeprowadził wspomniany przez Müllera radca licencyjny von Morstein jeszcze w latach 70. XVIII wieku.

Obrócona zgodnie z kierunkami geograficznymi mapa starostwa Miłomłyn z 1720 r. W centrum – Miłomłyn i jezioro Ilińsk. U dołu – północne i zachodnie ramiona Jeziora Drwęckiego. Po lewej – jeziora Gil Wielki i Gil Mały oraz

jezioro Iłgi. Nie dostrzegamy współczesnej rzeczki Iłga. Widoczne jest połączenie Gila Wielkiego z Małym,

które może być naturalnym (źródło: archiwum Kazimierza Skrodzkiego)

     Pośrednio dowodzi tego brak połączeń i cieków wodnych pomiędzy jeziorami Iłgi i Drwęckim na mapie komornictwa miłomłyńskiego z ok. 1720 r. oraz na mapie Jana Władysława Suchodolca z 1732 r., wobec istnienia wodnego łącznika pomiędzy tymi akwenami na mapie Schroettera z przełomu XVIII i XIX wieku.

Fragment mapy Jana Władysława Suchodolca (von Suchodoletz) z 1732 r. Widoczne naturalne (?) połączenie jezior Gil Wielki i Gil Mały. Brak cieku wodnego łączącego jeziora Gil Wielki, Iłgi (Millgen See) i Drwęckie (źródło: Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz, Berlin). Mapa publikowana dzięki uprzejmości K. Skrodzkiego

   Wykonano też prace kanałowo-melioracyjne między Gilem Wielkim i Jeziorakiem, na wysokości miejscowości Sąpy. Ponadto należy zwrócić uwagę na znaczące, miejscami wręcz imponujące prace hydrotechniczne pomiędzy jeziorami Gultinek Duży i Gultinek Średni, czyli na Kanał Gultinek. Liczy on współcześnie około 600 m długości.

Okolice jeziora Gil Wielki na fragmencie mapy Prus Wschodnich i Zachodnich autorstwa F.L. Schroettera z przełomu XVIII i XIX w. Widoczne połączenie Gila Wielkiego i Gila Małego. Widoczne połączenie ciekiem wodnym jeziora Iłgi z Drwęckim. Widoczne kanały i melioracje pomiędzy południowym krańcem Gila Wielkiego i Jeziorakiem. Ponad słowem „Adelicher” zaznaczono współczesne jezioro Gultinek Średni, a poniżej tego słowa miejsce współczesnego jeziora Gultinek Duży. Oba te akweny łączy Kanał Gultinek. Jezioro Gultinek Mały w miejscu litery "r". (źródło: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Polskiej Akademii Nauk)

     Plan sytuacyjny z przebiegiem Kanału Gultinek można już odnaleźć na mapie Schroettera. Ten sam obszar można obejrzeć na mapie niemal 100 lat późniejszej, bo wydanej w 1893 r. Na niej z kolei widać wyrysowany wąwóz kanałowy. O tym kanale będzie jeszcze kilka słów w dalszej części. 

Okolice Kaletki na niemieckiej mapie (Reichsamt für Landesaufnahme; Deutsch-Eylau) z 1893 r.

(źródło: David Rumsey Historical Map Collection)

     Zwróćmy uwagę, że południowo-zachodni brzeg jeziora Gil Wielki, początek rzeczki Iłga oraz południowy brzeg jeziora Iłgi stanowił granicę (tu linia żółta) pomiędzy Prusami Wschodnimi (na ich terenie Gil i Iłgi) oraz Prusami Zachodnimi (na ich terenie Kaletka i Gultinki).

Profesor Collegium Fridericianum

    Tymczasem przejdźmy do osoby Johanna Gottlieba Bujacka (1787-1840), cytowanego już przy okazji opisywania zaginionych śluz małdyckich. Przypomnijmy, że ten profesor gimnazjalny w Królewcu i niemiecki przyrodnik-botanik, był kaznodzieją w królewieckim sierocińcu, a od 1811 r. profesorem i nauczycielem nauk przyrodniczych w Collegium Fridericianum w Królewcu. Publikował traktaty z zakresu botaniki, geologii i zoologii. Jego synem był Georg Bujack (1835-1891), również profesor szkoły średniej w Królewcu, uznany wschodniopruski historyk i archeolog.

    Nie powinno podlegać dyskusji, że profesor J.G. Bujack był swego czasu nauczycielem gimnazjalnym Georga Jacoba Steenke, znał go osobiście, dzięki czemu mógł mieć dwie dekady później dostęp do informacji i opisów planów kanałowych bezpośrednio „u źródła”.

Początek artykułu Johanna Gottlieba Bujacka o łączeniu kanałowym jezior Oberlandu

(źródło: Waterlandisches Archiv für Wissenschaft… Królewiec 1838)

     Przypomnijmy, że w 1837 r. miała zapaść w Berlinie oficjalna decyzja o rozpoczęciu prac związanych z budową przyszłego Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego, a na jego głównego projektanta i budowniczego wyznaczono elbląskiego inżyniera Georga Jacoba Steenke.

   W następnym roku w wydawnictwie „Waterlandisches Archiv für Wissenschaft, Kunst, Industrie und Agrikultur oder Preuß. Provinzial-Blätter” (Königsberg 1838, s. 354-373) ukazał się artykuł Johanna Gottlieba Bujacka zatytułowany „Die Gruppe der Oberlӓndischen Seen, mit Bezugnahme auf eine Kanal-Verbindung derselben mit den Drausensee”, czyli:

Grupa jezior Oberlandu w kontekście ich kanałowego połączenia z jeziorem Druzno

   Znaczna część wywodu dotyczy uwarunkowań przyrodniczych, gospodarczych i hydrologicznych w odniesieniu do projektowanej „pierwszej” i „drugiej” linii kanałowej, co zostanie wkrótce poddane odrębnej analizie. W tej chwili zapoznajmy się z wybranymi elementami opisu, pamiętając przy tym, że są to w większości informacje powtarzane bezpośrednio po G.J. Steenke.

     „Prace przygotowawcze dotyczące znalezienia najkorzystniejszego sposobu realizacji żądanego połączenia rozpoczęły się już w zeszłym roku (1837 – przypis C.W.), a w tym celu Królewski Inspektor ds. Wałów i Budowli Wodnych pan Steenke przebył cały obszar i dokonał niwelacji poszczególnych terenów, aby nie być narażonym na zwodnicze „mierzenie na oko” podczas oceny nachylenia (…)

     Głównymi jeziorami, które zostały wymienione z nazwy przez Landtag Prowincji (petycja w sprawie budowy kanału - przypis C.W.), i które mają zostać połączone projektowanym kanałem, są jeziora Druzno, Jeziorak i Drwęckie (…)

Od lewej: jeziora Gil Wielki i Gil Mały, Iłgi (Ilgen See) i Drwęckie na dwóch scalonych mapach niemieckich: „Bergfriede” z 1912 r. oraz „Schnellwalde” z 1929 r. Z Jeziora Drwęckiego wypływa na południe w kierunku Samborowa rzeka Drwęca, a od zachodu wpływa do jeziora rzeczka Iłga (źródło: maps.mapywig.org; opracowanie własne)

     Jezioro Drwęckie ma 2/3 mili kwadratowej (3780 ha, wielkość znacznie zawyżona, współcześnie poniżej 900 ha – przypis C.W.), od wschodu do zachodu 1 i ½ mili (11 km) długości, 1/8 mili (940 m) szerokości, przepływa przez nią rzeka Drwęca, która płynie na południowy zachód od Olsztynka, niedaleko Drwęcka, na wysokim terenie, w kierunku północno-zachodnim, wpada do niego na wschodnim krańcu i wychodzi na zachodnim krańcu, by płynąć niemal na południe w kierunku Wisły.

    Jezioro to składa się z dwóch dużych odcinków, które stosownie do nierównych ramion znajdują się względem siebie pod ostrym kątem. Krótszy, ale na ogół szerszy odcinek, ma kierunek prawie północny, natomiast dłuższy jest odcinek zachodni. Od strony północnej, a częściowo także wschodniej, otaczają go poszczególne terytoria wielkich lasów królewskich: Ostródzki, Piławecki i Zielony, a także Strzelecki.

     Na jego brzegach rozciągają się duże torfowiska; na południu w szczególności łąki Grazymy. Ilość wód wpływających do Jeziora Drwęckiego jest znaczna i z tego punktu widzenia zasługuje na szczególną uwagę. Bo do niego wpada:

1) rzeka Iłga. Pochodzi z jeziora Iłgi i pobiera wodę z okolic Karnitek, a mianowicie z jezior Kocioł oraz Gil Wielki i Gil Mały. 2) Liwa, do której od zachodniej strony wlewa się Korbania z wodami jezior Jaśkowskiego (niedaleko Jaśkowa) i Karnickiego (…)

      Ogólnie rzecz biorąc, jezioro, o którym mowa, w niezwykły sposób tworzy zrzut opadów atmosferycznych ze wszystkich źródeł i zbiorników wodnych na obszarze kilku mil kwadratowych.

     Jezioro Drwęckie znajduje się 292 stopy oraz 11 i 1/6 cala (92,0 m) nad poziomem Morza Bałtyckiego zgodnie z wypoziomowaniem Pana Steenke. Tajny radny Wutzke wcześniej podał wysokość do 363 stóp (113,9 m). Do szczegółów powrócimy później (…)

      Uwaga: oba wyliczenia były błędne, choć znacznie bliższy prawdy był G.J. Steenke. Jezioro Drwęckie leży na wysokości około 95,0 m n.p.m., a więc 302 stopy i 8 cali powyżej morza.

Od lewej: jezioro Jeziorak, Gil Wielki i Iłgi na dwóch scalonych mapach niemieckich: „Bergfriede” z 1912 r. oraz „Schnellwalde” z 1929 r. Pośrodku – miejsca współczesnych jezior: Gultinek Duży (Gr. Gulting) oraz Gultinek

Średni (Kl. Gulting) oraz łączący je Kanał Gultinek (źródło: maps.mapywig.org; opracowanie własne)

     „Jezioro Jeziorak leży między Zalewem a Iławą i ma powierzchnię 4/5 mili kwadratowej (5670 ha, liczba ta również jest znacznie zawyżona – przypis C.W.), a więc jest większe niż Drwęckie i Druzno. Bogate w wyspy, pobiera wodę z Ewingów i odpływa na południe przez Iławkę do Drwęcy (zgodnie z mapą Schröttera rzeka ta nazywa się Eylenz, ale Iławianie mają nazywać ją Eylant. W pruskim krajoznawstwie rzeka nazywa się Filene, prawdopodobnie w wyniku błędu drukarskiego).

     Spadek Jezioraka do Drwęcy powinien wynosić 32 stopy i 6 cali (10,2 m; zapewne chodzi o poziom Drwęcy przy ujściu do niej Iławki, opodal Rodzonego, a nie o Jezioro Drwęckie – przypis C.W.). Według Wutzke można wykonać również połączenie od Iławy, łącząc Jeziorak z Jeziorem Szymbarskim, a poprzez nie z rzeką Osą, która ma swoje źródła w pobliżu Ząbrowa i wpada do Wisły w pobliżu Grudziądza.”.

Trzecia linia kanałowa

    „Została również przedyskutowana trzecia linia kanałowa, która wydaje się znacznie zwiększać wartość kanału i zaspokajać śmiałe pragnienia. Służy do połączenia jezior Drwęckiego i Jeziorak - i będąc bardzo łatwą do wdrożenia, ma ogromną wartość, nie tylko dla jednego lub drugiego planu, który należy zastosować, aby połączyć miasta Zalewo, Iławę i Ostródę z Elblągiem, ale dla obniżenia do niego jeziora Drwęckiego, aby móc usprawnić funkcjonowanie (…)

Trzecia linia kanałowa – projekty łączników kanałowych na planach z ok. 1800 r. Po lewej – projekt kanału pomiędzy jeziorami Jeziorak i Gil Wielki, po północnej stronie wsi Sąpy (Sumpf). Po prawej – projekt kanału pomiędzy jeziorami Iłgi i Drwęckim (źródło: Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz, Berlin).

Plany publikowane dzięki uprzejmości K. Skrodzkiego

    Uwaga: realizacja tego pomysłu oznaczałby brak konieczności budowy (a więc w efekcie nieutworzenie) współczesnego odcinka kanałowego Miłomłyn – jezioro Dauby (z nasypem i akweduktem kanałowym na Jeziorze Karnickim). Zapewne jedyną inwestycją na tym terenie byłoby połączenie przekopem Jezioraka z Daubami od strony zatoki Kraga.

      Tą linią jest:

     Zachodni basen Jeziora Drwęckiego, w górę rzeki Iłga (Ilgenfluss), jezioro Iłgi (Ilgensee), jezioro Gil Wielki (Gross-Gehlsee), niedaleko Kaletki (Kallitken), na zachód wzdłuż rzeczki, za jeziorko Gultinek Mały (Kleinen Gulting, współcześnie to Gultinek Średni – przypis C.W.) i dalej doliną do Jezioraka.

     Ponieważ na całej trasie znajduje się tylko jeden grzbiet o długości 50-70 stóp (16-22 m) i wysokości 18 stóp (5,5 m), prace ziemne nie mogą być tutaj znaczące (…)

"Trzecia" linia kanałowa – hipotetyczny przebieg odcinków kanałowych pomiędzy jeziorami Jeziorak i Drwęckim na Mapie Podziału Hydrograficznego Polski. Pod nr 1 zaznaczono możliwy przebieg odcinka po północnej stronie wsi Sąpy (dwa warianty od zachodu). Pod nr 2 zaznaczono możliwy przebieg odcinka idącego poprzez jezioro Gultinek Średni

(wówczas Mały). Wschodnia część linii kanałowej to skanalizowana rzeczka Iłga. Po prawej - skanalizowana

rzeka Liwa, współczesny fragment Kanału Ostródzko-Elbląskiego, czyli "pierwsza" linia kanałowa 

(źródło: opracowanie częściowo własne, na podstawie https://wody.isok.gov.pl/)

    Ponieważ Jezioro Iłgi jest już połączone z Gilem Wielkim (zapewne dzięki pracom hydrotechnicznym wspomnianego lizentrata von Morstein – przypis C.W.) i ma taką samą z nim wysokość, a ponieważ po wyrównaniu nachylenie rzeki Iłgi wynosi ona 6 stóp oraz 9 i ¾ cala (2,1 m) względem Jeziora Drwęckiego, a według Steenke 3 stopy oraz 4 i 3/8 cala (1,1 m) wyżej niż Jeziorak (według Feldta wysokość Jezioraka wynosi tylko 274,94 stóp (86,3 m), ale według Steenke 289 stóp oraz 6 i 3/8 cala (90,9 m)); czyli są to wyniki, które różnią się tylko o kilka stóp: to w ten sposób można obniżyć poziom wody w Jeziorze Drwęckim, a jest to tym ważniejsze, że cała ilość wody z jezior Jaśkowskiego, Karnickiego, Kocioł, Gil Wielki i Mały oraz Iłgi wpływa do Drwęcy (…)

     Uwaga: na pewnym etapie błędnie zakładano, że Jezioro Drwęckie leży na znacznie wyższym poziomie względem morza niż w rzeczywistości, a nawet że jego wody znajdują się ponad Jeziorakiem. Należy domniemywać, że Steenke, zanim ustalił ostatecznie fakty, powielał ustalenia i wyniki pomiarów niektórych swoich poprzedników.

Powiększony fragment projektu kanału z ok. 1800 r. pomiędzy jeziorami Jeziorak i Gil Wielki, po północnej stronie

wsi Sąpy/Sumpf (źródło: Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz, Berlin)

    Z Iławy rzeka Iławka niesie wody Jezioraka do Drwęcy. Wutzke już wcześniej określił to nachylenie. Oczywiście w odpowiednio skonstruowanym kanale z Jeziora Drwęckiego do Jezioraka woda z tego pierwszego opadnie i zrówna się z Jeziorakiem szybciej niż pozwala na to nachylenie rzeki Drwęcy od Jeziora Drwęckiego do ujścia Iławki, w konsekwencji występuje tutaj gradient, który jest większy niż różnica spowodowana piątą zaporą na Iławce.

     Jeśli niwelacja nie spowoduje takiego nachylenia, wyjście można znaleźć, modyfikując młyn na Iławce, a byłoby to mniej kosztowne niż przejście bezpośrednio przez Drwęcę (…)

Powiększony fragment projektu kanału z ok. 1800 r. pomiędzy jeziorami Gil Wielki, Iłgi i Drwęckim

(źródło: Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz, Berlin)

Zyski i profity kanałowe

      Zalety projektowanego szlaku wodnego z Ostródy, Zalewa, Iławy oraz innych odległych punktów Oberlandu do Elbląga, które widziano już za czasów zakonu krzyżackiego, są ważne dla zamożności tego miasta, a również tak ważne dla tego okręgu naszej prowincji, a jednocześnie tak oczywiste, że mówienie o tym tutaj, z ogólnego punktu widzenia, musi wydawać się zbyteczne;

    ale pomijając niepoliczalne profity, które są korzystne także dla całości, gdy poszczególne jej części wchodzą w prawdziwie organiczną unię z państwem, nie trzeba zbytnio podkreślać, że nawet znaczny kapitał zainwestowany w projektowane nowe przedsięwzięcie za kilka lat będzie mógł zastąpić skarb państwa, że wielkie Królewskie Lasy w okolicach jezior Drwęckiego i Jeziorak, ze względu na łatwiejszy i tańszy transport, zyskują znacznie wyższą wartość, a królewska kasa ze względu na ogromnie zwiększoną wartość drewna, nie wspominając już o pozyskaniu ważnych, żyznych połaci ziemi dzięki melioracji (…)

Różnice wysokości wód i przekrój podłużny projektowanego odcinka kanału z ok. 1800 r. pomiędzy jeziorami Jeziorak i Gil Wielki, po północnej stronie wsi Sąpy/Sumpf (źródło: Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz, Berlin)

     Aby podać tylko jeden przykład, do Taborza jest ponoć 16 leśnictw i 83.000 mórg kwadratowych lasu. W przypadku dużego niedoboru i trudnego zbytu, sprzedaje się tam obecnie za 30.000 talarów rocznie. Biorąc pod uwagę popyt, przychód powinien wynosić 40-60.000 talarów (…) I jakże ważny jest Las Starodzierzgoński po zachodniej stronie Jezioraka. Chcę tylko przypomnieć o znanych lasach prywatnych, takich jak Las Rudzienicki, Szymbarski i Kamieniecki, których wartość dla właścicieli powinna ogromnie wzrosnąć dzięki systemowi kanałów.

Różnice wysokości wód i przekrój podłużny projektowanego odcinka kanału z ok. 1800 r. pomiędzy jeziorami Gil Wielki, Iłgi i Drwęckim (źródło: Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz, Berlin)

    Bez wątpienia kanał dałby nowy impuls rozwojowi przemysłu stoczniowego w Elblągu i należy żywić nadzieję, że gdy tylko zostaną wbite pierwsze łopaty pod budowę tego systemu kanałowego, elbląskie domy handlowe zbudują w Ostródzie spichlerze i założą spółki (…)

Przedłużenie Kanału Gultinek – współczesny ciek wodny pomiędzy jeziorami Gultinek Średni i Gil Wielki,

przy styku z Gilem Wielkim w Kaletce (autor: C. Wawrzyński)

     Kończymy rozważania nad tak ważnym projektem kanałowym z nadzieją, że nie zatrzymamy się w połowie drogi, ale nasz Rząd, który gorliwie promuje to, co naprawdę pożyteczne, dołoży wszelkich starań, aby zrealizować to przedsięwzięcie na rzecz ogólnego dobrobytu kraju, gdyż nasi przodkowie, mając większe trudności terenowe i znacznie mniejszy stopień doskonałości w hydrotechnice, mniejszym zasobem usuwali większe przeszkody i powołali do życia dzieła o trwałym pożytku, a które to przedsięwzięcie będzie przedmiotem podziwu dla potomnych.“.

     Tyle na temat projektów kanałowych J.G. Bujack.

Wnioski końcowe

     Z uwagi na znaczne rozbieżności w wysokościach luster wody poszczególnych jezior ponad poziom morza, ustalmy przybliżone ich wartości w czasach nam współczesnych:

• Jezioro Jeziorak to około 99,5 m n.p.m., a Jezioro Drwęckie to około 95,0 m n.p.m. Oznacza to, że Jeziorak leży wyżej wobec Drwęckiego o co najmniej 4,5 m;
• Jezioro Karnickie to blisko 97,0 m n.p.m., a jezioro Kocioł to blisko 98,0 m n.p.m. Oznacza to, że wody Jeziora Karnickiego nie mogą już być zasileniem wód jeziora Kocioł;

Jeziorne doliny trzeciej linii kanałowej na mapie cieniowanej (źródło: opracowanie częściowo własne, na podstawie https://warminskomazurskie.e-mapa.net)

• Jezioro Gil Mały to około 97, 6 m n.p.m., a jezioro Gil Wielki to około 97,4 m n.p.m. Oznacza to, że ich sztuczne (naturalne?) połączenie funkcjonuje, jeśli w ogóle, to okazjonalnie lub sezonowo. Ponadto ich poziom znajduje się pomiędzy jeziorami Jeziorak i Drwęckim, a także ich wody (Gila Wielkiego) nadal zasilają jezioro Iłgi, a poprzez nie Jezioro Drwęckie;

Kanał Gultinek oraz jeziora Gultinek Duży, Mały i Średni według wspomnianych wcześniej „Hydronimów”

(źródło: ksng.gugik.gov.pl)

• Jezioro Gultinek Średni to blisko 102,5 m n.p.m., a jeziora Gultinek Duży i Gultinek Mały ponad 103,5 m n.p.m.
• Jezioro Iłgi to blisko 97,0 m n.p.m.

Współczesny widok trasy projektowanego kanału na północ od wsi Sąpy, w kierunku jeziora Jeziorak

(autor: C. Wawrzyński)

    Choć polodowcowe ukształtowanie terenu i niewielka odległość pomiędzy Jeziorakiem i zachodnim krańcem Jeziora Drwęckiego preferowały tamtejsze połączenie kanałowe, to istniejące różnice w wysokości wód (co najmniej 4,5 m) oznaczałyby w praktyce konieczność budowy śluz, zapewne nie mniej niż 2.

Współczesny widok rowu melioracyjnego na trasie projektowanego kanału na północ od wsi Sąpy.

Okolice hipotetycznego miejsca budowy śluzy „Sąpy” (autor: C. Wawrzyński)

      Możemy zatem popuścić wodze fantazji. W przypadku pierwszej wersji „trzeciej” linii kanałowej, należałoby wybudować jedną śluzę pomiędzy Jeziorakiem i Gilem Wielkim. Łączna różnica wysokości to około 2,2 m, a zatem spad na takiej śluzie to około 2,0 m. Śluza ta byłaby więc odpowiednikiem śluzy „Zielona”. Jest całkiem prawdopodobne, że ze względu na usytuowanie nazwa tej śluzy brzmiałaby „Sąpy” (Schleuse Sumpf). Przy okazji zauważmy, że niemiecka nazwa wsi Sumpf oznacza bagno, mokradło, grzęzawisko.

     Druga śluza, w zasadzie o takich samych parametrach (blisko 2,0 m spadu) musiałaby zostać pobudowana pomiędzy jeziorem Iłgi oraz Drwęckim. Mogłaby ona przykładowo nosić nazwę śluza „Boguszewo” (Schleuse Bogunschöwen/Ilgenhöch).

Ciek idący od jeziora Gultinek Średni w kierunku jeziora Gil Wielki. Widok w kierunku wschodnim. Od prawej wpada Kanał Gultinek (autor: C. Wawrzyński)

    W przypadku drugiej wersji „trzeciej” linii kanałowej również zachodziłaby konieczność wzniesienia co najmniej 2 śluz – wspomnianej „Boguszewo” oraz śluzy „Gultinek” (Schleuse Gulting).

Wypływ Kanału Gultinek z jeziora Gultinek Duży (autor: C. Wawrzyński)

     Wszystko to jednak zapewne pod warunkiem wcześniejszego obniżenia poziomu (całkowitego osuszenia?) jeziora Gultinek Średni o około 3,0 m.

Jezioro Gultinek Średni z przepustem pod wałem drogowym. Widok planowanego niegdyś szlaku kanałowego

w kierunku zachodnim (autor: C. Wawrzyński)

     W przeciwnym razie zachodziłaby konieczność wzniesienia aż 4 śluz – w tym jednej pomiędzy Jeziorakiem i Gultinkiem Średnim (o spadzie blisko 3,0 m, która byłaby odpowiednikiem śluzy „Miłomłyn”) oraz dwóch mniejszych („Zielonych”) pomiędzy Gultinkiem Średnim i Gilem Wielkim.

Przepust i wąwóz Kanału Gultinek opodal styku z jeziorem Gultinek Średni. Widok w kierunku południowym

(autor: C. Wawrzyński)

     Jezioro Gultinek Duży (wraz z Gultinkiem Małym, które jest bezpośrednim przedłużeniem Dużego), z uwagi na najwyższe położenie, mogłoby być dodatkowym rezerwuarem wodnym dla tak pomyślanego systemu.

Wąwóz Kanału Gultinek i styk kanałowy z jeziorem Gultinek Mały (autor: C. Wawrzyński)

    Innymi słowy: to wbrew pozorom wcale nie musiał być tańszy i łatwiejszy do wykonania wariant szlaku kanałowego, w porównaniu z ostatecznie wykonanym odcinkiem pomiędzy Miłomłynem i Jeziorem Drwęckim, w ramach budowy którego skanalizowano rzekę Liwę i wzniesiono 2 śluzy („Miłomłyn” i „Zieloną”). Tak chyba faktycznie było, skoro właściwy kanał poprowadzono inną drogą, właśnie od strony Miłomłyna. 

Przepust Kanału Gultinek przy jeziorze Gultinek Średni oraz rura wlotowa do jeziora Gultinek Średni

(autor: C. Wawrzyński)

     Co ciekawe, gdyby G.J. Steenke zdecydował się na wariant „gultinecki”, to przyszłoby mu prowadzić prace budowlane w Stańkowskim Lesie, czyli w nomen omen Stenkendorfer Wald (od pobliskiej miejscowości Stenkendorf – Stanowo).

Cezary Wawrzyński

Ostróda, styczeń 2021 r.

Galeria zdjęć