Kraina Kanału Oberlandzkiego

     Dokładnie w dniu publikacji tego artykułu, tj. 19 lutego 2023 r. przypada 550. rocznica urodzin wielkiego uczonego i astronoma – Mikołaja Kopernika. Niewątpliwie jest to okazja do przypominania w całym bieżącym roku tej niezwykłej postaci polskiego i europejskiego renesansu, jego niekwestionowanego dorobku i dokonań.

     Są one wszakże tak znaczące dla ogólnoludzkiej cywilizacji, że nie wymagają dodatkowej otoczki, w postaci nie zawsze słusznie przypisywanych mu osiągnięć inżynieryjnych… Przykładem są tzw. kanały Kopernika, a zwłaszcza tzw. Kanał Kopernika we Fromborku.

Epokowe dzieło Mikołaja Kopernika - „De revolutionibus orbium coelestium” (O obrotach sfer niebieskich) z 1543 r.

(źródło: www.bd.nl oraz sztukipiekne.pl)

    Choć zgodnie z prawdą fromborski kanał nigdy nie był śródlądową drogą wodną, to jednak ten dawny Kopernikus Graben jest godny poświęcenia naszej uwagi, ponieważ m.in. został wybudowany jeszcze w średniowieczu, był swego czasu (jego element) nowatorski w Europie, nosi miano i jego budowa przypisywana jest światowej sławy astronomowi oraz leży na Warmii, krainie stosunkowo ubogiej (względem sąsiednich Mazur) w kanały i zabytkowe urządzenia inżynierii wodnej.

    Ponadto Frombork to port nad Zalewem Wiślanym, a więc wodami mającymi ścisły związek z dawnym Kanałem Oberlandzkim.

Kanał Kopernika (Kopernikus Gr.) na mapie Karte des Deutschen Reiches z 1913 r. Kanał w górnym biegu podążał równolegle do rzeki Bauda. W samym mieście tor wodny przebiegał m.in. pomiędzy współczesną ulicą M. Kopernika
a podstawą Wzgórza Katedralnego (źródło: igrek.amzp.pl)

Kanał rzeki Bauda

     Kanał został wykopany i usypany w czasach krzyżackich, zapewne w XIV wieku, a zachowane dokumenty pozwalają na twierdzenie, że z całą pewnością istniał już w 1427 r. Powodem budowy kanału było umożliwienie funkcjonowania młyna wodnego, a przy okazji dostarczanie wody pitnej mieszkańcom miasta. Miało to znaczenie strategiczne, gdyż warunkowało istnienie grodu.

Widok rzeki Bauda powyżej Fromborka oraz Bauda z Kanałem Kopernika (Copernicus Gr.) na mapie Reichsamt für Landesaufnahme „Frauenburg” z 1893 r. (źródło: archiwum autora oraz David Rumsey Map Collection)

   Poprowadzono więc odejście od pobliskiej rzeki Baudy (niem. Baude), kierując kanał zakolem ku Fromborkowi (niem. Frauenburg), kiedy rzeka znajduje swoje ujście w Zalewie Wiślanym około 1.900 m na północny-wschód od ujścia do Zalewu wód Kanału Kopernika. Z tego też powodu przez długi czas kanał nazywano Mała (lub Nowa) Bauda, albo po prostu Bauda.

Widok Kanału Kopernika we Fromborku, powyżej i poniżej wieży wodnej - w okresie międzywojennym

(źródło: www.bildarchiv-ostpreussen.de oraz fotopolska.eu)

     Kanał zaczynał swój bieg w punkcie wypływu z rzeki Baudy, opodal majątku Bogdany (niem. Sonnenberg). Tuż obok, w miejscu o obecnej nazwie Krze (niem. Koggenbusch) znajdowała się zapora spiętrzająca wody potrzebne na zasilenie kanału; możliwe jest, że był to nawet system kolejnych kilku zapór spiętrzających.

    Całkowita długość kanału (licząc od rzeki Baudy) wynosiła około 5,9 km, przy średniej szerokości 5 m pomiędzy sztucznie usypanymi wałami (częściowo wykorzystując przy budowie istniejące, naturalne stoki wzniesień). Różnica poziomu wód pomiędzy punktem początkowym i końcowym systemu (a więc poziomem morza) wynosiła blisko 18,5 m.

Górny odcinek Kanału Kopernika – zimą (źródło: archiwum autora)

Hydrauliczny majstersztyk

     Mieszkańcy Fromborka szczycą się swoim znamienitym obywatelem, wielkim astronomem Mikołajem Kopernikiem (ur. 19 lutego 1473 r. w Toruniu, zm. 24 maja 1543 r. we Fromborku). Powodem do dumy może też być dawny system wodociągowy, dostarczający od XVI wieku świeżą wodę pitną na wzgórze katedralne, którego integralnym elementem była tzw. wieża wodna. Za pomocą specjalnego mechanizmu umieszczonego wewnątrz wieży, woda z kanału była podnoszona na znaczną wysokość, skąd (dzięki różnicy ciśnień i wykorzystaniu zasady naczyń połączonych) była doprowadzana na fromborskie wzgórze, w tym do tzw. kanonii zewnętrznych, leżących poza murami katedralnych umocnień.

Panorama Fromborka od strony zachodniej wg litografii Ferdynanda von Quasta z połowy XIX w. Po lewej stronie stoi wieża wodna, w tle widoczne wody Zalewu Wiślanego. Sztuczny Kanał płynie w dolince u podstawy Wzgórza Katedralnego. Obraz pozwala oszacować różnice wysokości (źródło: Muzeum M. Kopernika we Fromborku)

      Tego typu urządzenia, służące przykładowo odwadnianiu kopalń czy nawadnianiu pól, znane były nie tylko w średniowieczu, ale nawet w starożytności. Jednak jako konstrukcje służące miejskim celom wodociągowym pojawiły się w Europie dopiero w pierwszej połowie XVI wieku (Toledo w 1526 r. oraz Augsburg w 1548 r.), tak więc wodociąg fromborski (jego mechanizm wieży wodnej) był wówczas nowatorskim rozwiązaniem na skalę europejską, a więc w praktyce światową...

Paternoster, czyli przenośnik kubełkowo-czerpakowy - wg Georgio Agricoli (po lewej), wydanie z 1556 r.

oraz wg Daniele Barbaro (za Witruwiuszem), wydanie z 1567 r. (źródło: archiwum autora)

    Nic zatem dziwnego, że z biegiem lat autorstwo wyjątkowego oraz skomplikowanego systemu zostało przypisane genialnemu naukowcowi – kanonikowi Mikołajowi, a kanał, wieża i wodociąg stały się w świadomości ludzkiej nierozłącznymi budowlami, w konsekwencji datowanymi na ten sam, „kopernikowski” okres.

Elementy systemu wodociągowego Augsburga w 1754 r. Dobro kulturowe o nazwie „System Gospodarki

Wodnej Augsburga” został wpisany w 2019 r. na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO

(źródło: www.edit-magazin.de)

    Wewnątrz wieży wodnej zamontowano łańcuchowy mechanizm czerpakowy, wprawiany w ruch energią wody kanału, która obracała koło młyńskie. Cała konstrukcja z wieżą miała blisko 30 m wysokości, a woda była w niej podnoszona na wysokość ponad 25 m, by około dwustu metrów dalej, pomiędzy kanoniami zewnętrznymi, wytrysnąć w zbiorniku na wzgórzu katedralnym, na wysokości niespełna 20 m.

Archiwalna korespondencja Diecezji Warmińskiej (źródło: Archiwa Państwowe)

      Jednak wieżę wodną we Fromborku, na fundamentach średniowiecznego młyna wodnego, nie wybudował Mikołaj Kopernik, lecz niejaki murarz Stanislao (Stanisław), a urządzenia wewnątrz wieży, służące podnoszeniu wody i jej transportowi na wzgórze katedralne, zaprojektował i wykonał niejaki rurmistrz Valentin Hendell z Wrocławia. Zachowana umowa pomiędzy Kapitułą Diecezji Warmińskiej i mistrzem Valentinem, określa czas wykonania zamówienia na lata 1571-1572, a więc już po śmierci astronoma.

Pomnikowy Mikołaj Kopernik u podnóża wzgórza katedralnego, obserwujący „swój” kanał i wieżę wodną

(źródło: archiwum autora)

Puszczając wodze fantazji...

    Tymczasem z Fromborkiem i Kanałem Kopernika można próbować powiązać jeszcze inną, znamienitą osobistość o sławie i renomie światowej. Otóż twórca maszynerii wodociągowej, wrocławski rurmistrz Valentin (Valten) Hendel (Händel) – to prawdopodobnie prapradziadek (ewentualnie pradziadek) wielkiego kompozytora baroku: Jerzego Fryderyka Haendla.

     Urodzony bowiem w 1582 r. we Wrocławiu późniejszy dziadek J.F. Haendla ze strony ojca, również o imieniu Valentin i takiej samej profesji, przeniósł się wraz z rodziną w początkach XVII wieku do Halle w Saksonii, gdzie w 1685 r. przyszedł na świat kompozytor. Biorąc pod uwagę fakt, że wrocławscy Haendle specjalizowali się w wyrobie miedzianych rur i kotłów, należy domniemywać, że instalacja wodociągowa składała się z rur drewnianych oraz po części właśnie z miedzianych (mosiężnych) rur i naczyń, a samo urządzenie podnośnikowe zawierało miedziane (mosiężne) czerpaki.

Po lewej – miedziownicy na drzeworycie Petrarki z ok. 1560 r. Pośrodku – miedziownik na drzeworycie Weigela z ok. 1698 r. Po prawej – miedziownicy na drzeworycie Leitnera z ok. 1790 r. (źródło: www.zvab.com)

      Osobliwym zbiegiem okoliczności jest, że profesja Haendlów to w języku niemieckim Kupferschmied (ang. Coppersmith), czyli pracujący z miedzią kotlarz-miedziorytnik, a nazwisko Kopernik prawdopodobnie wywodzi się od miedzi (zapewne jej wydobywania bądź obróbki), a sama rodzina Kopernika pochodziła również ze Śląska (wieś Koperniki, niem. Köppernick). Jerzy Fryderyk Haendel na swój sposób kontynuował „wodociągowe” tradycje wrocławskich przodków: skomponował i wystawił w 1717 r. na barce na wodach Tamizy słynny utwór „Water Music” dla angielskiego króla Jerzego I Hanowerskiego.

Po lewej - obraz E. Hammana przedstawiający Jerzego Fryderyka Haendla (z lewej, z wyciągniętą prawą ręką) z królem Wielkiej Brytanii Jerzym I, podróżującym barką po Tamizie, podczas gdy w tle grają muzycy. Obraz jest artystyczną interpretacją pierwszego wykonania haendlowskiej muzyki na wodzie w 1717 r. Po prawej – obraz Canaletto przedstawiający Tamizę i Most Westminsterski w Dniu Lorda Burmistrza, 1746-47 (źródło: en.wikipedia.org)

     Urządzenia wodociągowe we Fromborku działały, ale wymagały one okresowych napraw i remontów. Swoją służbę wieża wodna i jej mechanizmy mogły pełnić ponad 200 lat, wymagając jednak okresowych napraw i remontów. Na początku XIX wieku rury i konstrukcję czerpakową rozebrano, ale sam Kanał Kopernika dalej istniał, prowadząc swoje wody do portu we Fromborku. Kanał ponoć pełnił jeszcze swoje funkcje gospodarcze w 1944 r., kiedy napędzał urządzenia wodne młyna zbożowego w obrębie wieży wodnej.

Kanał Kopernika pomiędzy wieżą wodną i basenem portowym we Fromborku (źródło: archiwum autora)

      Uwaga: ponoć na początku XX wieku miała miejsce modernizacja młyna, kiedy to w miejsce koła wodnego miano zainstalować dwie turbiny wodne typu Francisa. Byłaby to jakże zadziwiająca zbieżność z pochylnią Całuny na Kanale Elbląsko-Oberlandzkim, w przypadku której również zrezygnowano z koła wodnego na rzecz wodnej turbiny tego właśnie typu…

Rysunki maszynowni i urządzeń turbiny wodnej na pochylni Całuny - w budowie, ok. 1878 r.

(źródło: Reiseskizzen aus Ost- und Westpreussen, Berlin 1878)

Czasy powojenne

     Ostateczny kres funkcjonalnej użyteczności Kanału Kopernika przyniosły działania wojenne. Niemal cały Frombork legł w gruzach. Również młyn wodny uległ zniszczeniu, podobnie jak budowle spiętrzające wodę w początkowym biegu kanału.

Powojenne widoki budynku młyna i miejsca po budynku młyna przy wieży wodnej we Fromborku

(źródło: www.wiezawodna.pl)

    Ćwierć wieku później, w związku z prowadzoną w latach 1966-1973 ogólnopolską harcerską akcją odbudowy Fromborka: „Operacja 1001 - Frombork” (dla uczczenia 500. rocznicy urodzin Mikołaja Kopernika), planowano dokonać również rewitalizacji Kanału Kopernika.

Harcerze porządkujący Frombork – zdjęcia z książki „Operacja 1001 – Frombork”, wydanej w 1973 r.

(źródło: www.kochamywarmie.pl)

     Ostatecznie postąpiono dokładnie odwrotnie – choć uporządkowano teren, to bezpowrotnie (?) utracono część koryta kanału, zasypując śródmiejski fragment (powyżej wieży wodnej) o długości około 700 m.

Frombork (Frauenburg) oraz przebieg Kanału Kopernika (Kopernikus Gr. - kolor niebieski) i rzeki Baudy

(Baude - kolor czerwony) na niemieckiej mapie z 1910 r. Odcinek miejski (kolor żółty) został

w większości zasypany na przełomie lat 60. i 70. XX w. (źródło: archiwum autora)

     W samym mieście Kanał Kopernika pełni obecnie funkcje stricte turystyczne: jako element krajobrazowy oraz punkt widokowy (wieża wodna, od której do pobliskiego portu płynie nadal ciek wodny) oraz jako źródło legendy, wiążącej jego budowę z osobą wielkiego astronoma.

Widok z fromborskiej wieży wodnej na końcowy fragment Kanału Kopernika oraz widok z miejsca ujścia Kanału Kopernika do fromborskiego basenu portowego (źródło: archiwum autora)

     W pozostałej, pozamiejskiej części kanału woda pojawia się miejscami i okresowo (głównie w efekcie opadów), wiele odcinków można przejść suchą stopą, a największą przeszkodę stanowią rosnące (lub zwalone) na zboczach i wewnątrz koryta kanału drzewa oraz krzewy.

Suche koryto Kanału Kopernika, w jego środkowym biegu (źródło: archiwum autora)

     Podsumowując: Kanał Kopernika został wybudowany co najmniej pół wieku (a prawdopodobnie ponad wiek) przed narodzinami przyszłego genialnego astronoma, a sama wieża wodna i jej unikalne urządzenia wodociągowe powstały ponad ćwierć wieku po jego śmierci… Jednak nie powinno podlegać żadnej dyskusji, że swego czasu wzdłuż Kanału „Kopernika” mógł chodzić oraz godzinami nad nim mógł Mikołaj Kopernik przebywać…

Kanał Kopernika „wkraczający” do Fromborka od strony wschodniej (źródło: www.bildarchiv-ostpreussen.de)

Jakiś tam rów, jakaś tam strużyna

       Paradoksalnie, opisywany tu Kanał Kopernika, ani tak się jednak nie nazywa, ani nawet nie jest kanałem...   Oficjalna, urzędowa nazwa tej budowli wodnej, zgodnie z nadal obowiązującym zarządzeniem Nr 198 Prezesa Rady Ministrów z dnia 27 września 1958 r. w sprawie przywrócenia i ustalenia urzędowych nazw obiektów fizjograficznych w powiatach... (M.P. z 1958 r. Nr 90, poz. 502), brzmi: Strużyna, a obiekt (przedmiot) tak nazwany to „rów”, a nie kanał.

    Dekadę później, w dniu 27 czerwca 1968 r. został wpisany do rejestru zabytków, przy czym obiekt zdefiniowano wówczas jako: "KANAŁ WODNY, położony w miejscowości Frombork.".

Fragmenty zarządzenia Prezesa RM z września 1958 r. (źródło: isap.sejm.gov.pl)

Źródło „kopernikowskiej” nazwy

      Zapoznajmy się jeszcze z fragmentem opisu Fromborka autorstwa Mieczysława Orłowicza, pochodzącym z „Ilustrowanego przewodnika po Mazurach Pruskich i Warmii” (Książnica Polska TNSW, Warszawa-Lwów 1923; reedycja: Remix, Olsztyn 2006, s. 291.): „Miasto ma charakter dość nowoczesny. Z pamiątek po Koperniku zasługują na wymienienie jeszcze dwie: kanał Baudy, który ma być jego dziełem, a który umożliwiał powstanie we Fromborku małego chociażby portu, (Bauda uchodzi do morza 2 km na wschód) oraz wodociąg.

      Stojąca niedaleko katedry wieża wodna miała mieć do XVII w. napis łaciński, stwierdzający, że wodociągi są dziełem Kopernika, który usunięto przy ówczesnej restauracji. W sąsiednim domu miał mieszkać Kopernik.”.

    Należy zwrócić uwagę, że Mieczysław Orłowicz nie pisze w sposób kategoryczny o tym że Kopernik wybudował kanał i wodociąg we Fromborku. Kanał „miał być” dziełem astronoma, a nadto autor nie twierdzi, że sam napis o wodociągu pochodził z czasów Kopernika.

Po lewej - pamiątkowa tablica prowadząca do biblioteki Uniwersytetu w Ferrarze, informująca, że 31 maja 1503 r. Mikołaj Kopernik ukończył tam studia i uzyskał ostatecznie tytuł doktora prawa kanonicznego. Pośrodku - epitafium Mikołaja Kopernika w katedrze we Fromborku, z 1735 r. Po prawej – tablica pamiątkowa "Operacji 1001 - Frombork"

(źródło: www.polacywewloszech.com; toruntour.pl oraz pl.wikipedia.org)

    Jak z kolei podaje Bolesław Orłowski (Kopernik nie budował wodociągu we Fromborku [w:] Komunikaty Warmińsko-Mazurskie nr 2, 1959) na wieży wodnej była umieszczona tablica, czego inicjatorem miał być niejaki kanonik Ruggieri w 1735 r. – a więc niemal dwa wieki po śmierci Kopernika. Tak więc sama Kapituła Warmińska zaczęła uwiarygodniać ten „historyczny” przekaz...

      Łaciński tekst na ww. tablicy miał brzmieć następująco:

„Hic patiuntur aquae sursum properare coactae

Ne careat sitiens incola montis ope

Quod natura negat tribuit Copernicus arte

Unum pro cunctis fam a loquatur opus”

      co w tłumaczeniu na język polski oznaczało:

„Tutaj wody podbite zmuszone zostały

Płynąc na wysokości, aby tam ich mieszkańców gasiły pragnienie

Czego odmówiła przyroda, tego sztuką dokonał Kopernik

Ten czyn jedyny, obok innych rozgłosił sławę Jego”.

    Orłowski twierdzi, że legenda powstała, lub też rozwinęła się w lalach 1664-1680, a kilka lat później Krzysztof Hartknoch przypisał Kopernikowi budowę kanału i wodociągu we Fromborku. Autorytet tego cenionego historyka miał następnie przyczynić się do spopularyzowania tego mitu, co odnalazło m.in. odzwierciedlenie na ww. tablicy.

Po lewej - panorama Fromborka wg Hartknocha na miedziorycie z 1684 r. Widok od strony Zalewu Wiślanego. W centrum widoczna wieża wodna, a także port i ujście kanałowe. Po prawej – panorama Fromborka na drzeworycie z berlińskiego kalendarza na 1834 r. Widok od strony wzgórza katedralnego w kierunku Zalewu Wiślanego. Widoczna wysmukła wieża wodna (źródło: archiwum autora)

Inne kanały kanonika Mikołaja

      Z biegiem czasu, im było dalej od śmierci Kopernika i bezpośrednich przekazów – tym więcej przybywało kanałów i budowli wodnych „jego” autorstwa. Praktycznie cała Warmia i Prusy Królewskie stały się obszarem inżynieryjnej aktywności i w konsekwencji konstruktorskiej spuścizny kanonika Mikołaja. To już nie tylko kopernikowski Frombork, ale przykładowo Braniewo, Działdowo, Gdańsk, Grudziądz, Kwidzyn, Miłakowo, Olsztyn, Olsztynek, Pasłęk, Pieniężno, Starogard Gdański, Toruń i Lubawa, – tak więc zasadnym jest zatytułowanie niniejszego artykułu: nie Kanał, lecz Kanały Kopernika...

Po lewej - Mikołaj Kopernik głoszący w 1522 r. w Grudziądzu swój Traktat o sposobie bicia monety, na grafice Johana Schübelera z ok. 1876 r. Po prawej – współczesna okolica ujścia Kanału Trynka do Wisły w Grudziądzu

(źródło: toruntour.pl oraz wikipamia.org)

      Przykładowo grudziądzka legenda głosi, jakoby Mikołaj Kopernik, aby zaradzić brakowi dostatecznej ilości wody pitnej dostarczanej tzw. Rowem Hermana, miał rzekomo zaproponować i zaprojektować rajcom grudziądzkim budowę wodociągu, w postaci idącego od rzeki Osy tzw. Kanału Trynka (nazwa wywodzi się od niemieckiego słowa "trinken" – pić), o długości ok. 10 km. Miało to się wydarzyć w Grudziądzu w latach 1521–1522, kiedy Kopernik uczestniczył w Sejmiku Generalnym Prus Królewskich, jako delegat kapituły warmińskiej.

    Zauważyć wypada, że samo otwarcie Kanału nastąpiło w 1552 r, a więc prawie dekadę po śmierci astronoma – choć nie wyklucza to wcześniejszej inicjatywy i pomysłu jako takiego… Ponadto, podobnie jak we Fromborku, w latach 70. XX w. miejski fragment kanału poprowadzono betonowymi rurami, a sam kanał w znacznej części zasypano.

Kanał Trynka w przedwojennym Grudziądzu (źródło: fotopolska.eu)

    Wiadomo również, że kanonik Kopernik przyjaźnił się z biskupem chełmińskim Tiedemannem Giese, piastującym ten urząd od 1538 r. w Lubawie. Tak więc lubawska legenda głosi że około 1539 r., odwiedzając chorego biskupa, Kopernik miał zaradzić brakowi czystej i chłodnej wody, projektując i nadzorując budowę drewnianego wodociągu.

    Zwolennicy prawdziwości podania twierdzą, że początkiem wodociągu było tryskające źródło opodal przysiółka Lipy, przy tamtejszym sanktuarium, a więc znajdujące się około 1.870 m w linii prostej od zamku biskupiego w Lubawie. Oficjalnie jednak stwierdza się, że pierwsze lubawskie wodociągi zostały wybudowane w latach 1638-1640, a więc blisko wiek po śmierci Kopernika.

     Jest to tym bardziej zagadkowe, gdy zdamy sobie sprawę z tego, że obok źródełka w Lipach przepływa w kierunku Lubawy rzeczka/struga Sandela, następnie płynąc kilkadziesiąt metrów od murów biskupiego zamku. Może zatem chodziło o samo dostarczanie wody z Sandeli?! Wiedzmy też, że Sandela to lewobrzeżny dopływ Drwęcy o długości niecałych 18 km.

Od lewej: źródełko w podlubawskim sanktuarium w Lipach oraz przepływająca obok rzeczka Sandela. Po prawej – pozostałości zamku biskupów chełmińskich w Lubawie (źródło: archiwum autora oraz pl.wikipedia.org)

     Przytoczmy jeszcze fragment opisu miasta Pasłęk, występującego w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich (Tom III z 1882 r., s. 95-96), pod hasłem Holąd Pruski: „Ma piękne położenie nad rzeką Wąską (Weeske Fl.). Ćwierć mili powyżej miasta pod wsią Greisings odłączony jest za pomocą obmyślanych przez Kopernika przyrządów kanał osobny od tej rzeki, zwany po niem. Neue Weeske, którym woda sprowadza się 80 stóp wysoko (około 25 m – przyp. C.W.) do miasta, pędzi młyny, napełnia studnie miejskie (dawniej i fosy zamku zasilał) i łączy się poza miastem z Starą Wąską.

Po lewej - panorama Pasłęka wg Hartknocha na miedziorycie z 1684 r. Po prawej – płynąca w kierunku Pasłęka rzeczka Nowa Wąska (źródło: archiwum autora)

     Te "kanałowe" informacje autorzy Słownika zaczerpnęli zapewne od pasłęckiego lekarza medycyny Carla Creutzwiesera, który w 1838 r. wydał rozprawę pt. „Przyczynek do historyczno-statystyczno-medycznej topografii Pasłęka – kontynuacja” („Preussische Provinzial-Blätter”, Königsberg 1838, s. 383). Tenże opis brzmi następująco: „Rzeka Weeske, która powyżej Pasłęka koło Weskenit z pewnego jeziora wypływa rozdzielając się na Starą i Nową Weeske. Nowa Weeske była przez śluzę spiętrzona i opierała się na wzgórzach, 80 stóp wysokich ponad lustro wody, na których miasto w jej łożyskach leżało, Nowa Weeske, pewien kanał przez Kopernika założony na prowadzenie młyna, w celu wyżywienia zamku i Młyńskiego Przedmieścia. Onże kanał poniżej miasta łączył się znowu ze Starą Weeske, gdzie teraz sobie rzeka poniżej otoczona tamą i zaopatrzona w małą groblę rozlewa się do jeziora Druzno, niestety jednak nie jest ani spławna, ani żeglowna”.

Odejście pasłęckiego Kanału Młyńskiego (Nowej Wąskiej) od Starej Wąskiej oraz jego końcowy bieg – poniżej skarpy zamkowej w Pasłęku (źródło: archiwum autora)

     Biorąc pod uwagę fakt, że Pasłęk uzyskał prawa miejskie w 1297 r., a murowany zamek wzniesiono w pierwszej połowie XIV wieku, zdziwienie musi budzić twierdzenie, że z budową młynów (podstawa funkcjonowania średniowiecznego miasta) oraz nawodnionych fos musiano czekać na Mikołaja Kopernika, a więc ponad 200 lat...

      Tenże Carl Creutzwieser twierdził również, że przeszedł podziemnym krzyżackim tunelem długości około 2 km od zamku do pobliskiej wsi Robity (niem. Robitten), pod nurtem rzeki Wąskiej. Podanie o tych podziemiach musiało przyczynić się do łatwości powstania ponad 100 lat później legendy o ukryciu tamże (w zamkowych lochach) Bursztynowej Komnaty...

Tytułem kopernikańskiego podsumowania

    Przytoczone twierdzenia o kanałach Kopernika w jakiejś mierze mogą być prawdziwe, choć częściej wytworem fantazji lub kuriozalnych przeinaczeń.  Wiedzmy, że w dostępnej "literaturze przedmiotu" można napotkać zapewnienia, że Mikołaj Kopernik kierował pracami związanymi z udrożnieniem Drwęcy w okolicach Lubicza już jako niemowlę (!), albowiem w roku swych narodzin, tj. w roku 1473. To byłby jakże przekonujący dowód na to, że Mikołaj Kopernik (jak nikt inny) był geniuszem swoich czasów.

Przykład wydawnictwa głoszącego geniusz hydrotechniczny Mikołaja Kopernika oraz wejście do jego domu rodzinnego
w Toruniu (źródło: archiwum autora)

     Pomimo tego, że sławny kanonik Mikołaj Kopernik, będąc przykładnym człowiekiem renesansu, działał na różnych polach sztuk i nauki, to jednak brak jest bezpośrednich i przekonujących dowodów na to, że ten astronom, lekarz, fizyk, matematyk, ekonom i administrator był praktykującym „inżynierem-hydraulikiem”. Nie znaczy to jednak wcale, że tak być nie mogło…

Cezary Wawrzyński

Ostróda, styczeń/luty 2023 r.

Galeria zdjęć