Kraina Kanału Oberlandzkiego

Krótki opis:

   Leciwy Kanał Jagielloński (niem. Kraffohl Kanal) jest od setek lat wciąż funkcjonującą sztuczną drogą wodną. O ile wykonany w latach 1331-1334 na terenie Państwa Zakonnego, łączący pod Zalewem jezioro Jeziorak z jeziorem Ewingi Kanał Dobrzycki to najstarszy kanał żeglowny w Polsce, o tyle Kanał Jagielloński to najstarszy polski kanał żeglowny! Data jego budowy to najprawdopodobniej 1495 r.

   Długość tej drogi wodnej to około 5,6 km (według RZGW w Gdańsku - 5,8 km, wedle Cesarskiego Urzędu Statystycznego w 1876 r. - 5,63 km).

Kanał Jagielloński na współczesnej mapie podkładowej (źródło: wody.isok.gov.pl)

Wielowiekowy kanał, ciągłe budowy

     Kilka powodów złożyło się na stworzenie nowej wówczas (pod koniec XV wieku) drogi wodnej.

    Po pierwsze, w 1483 r. elblążanie odcięli od przepływającej przez miasto Elbląg rzeki o nazwie Elbląg - prawe ramię Nogatu, tzw. Stary Nogat (niem. Alte Nogat), który niosąc ze sobą piaski, wypłycał tor wodny Elbląga w kierunku Zalewu Wiślanego. Jednak tym samym kupcy elbląscy pozbawili się w konsekwencji bezpośredniego połączenia z Nogatem i Wisłą. Taka sytuacja była nie do zaakceptowania, w kontekście wielowiekowej rywalizacji i „wojny o handel” z Gdańskiem.

    Ponadto, kiedy po II pokoju toruńskim w 1466 roku Elbląg i Malbork stały się miastami Prus Królewskich, należących do Polski, swobodna żegluga Zalewem Wiślanym była nieustannie zagrożona ze strony wciąż istniejącego Państwa Zakonnego, który swoją stolicę przeniósł nad północny akwen Zalewu - do Królewca.

   Kanał był też potrzebny z powodów bezpieczeństwa samej żeglugi jako takiej, gdyż dla płaskodennych jednostek śródlądowych pływanie po morskich wodach było zawsze niebezpieczne. Należało więc szukać rozwiązania w postaci nowego wodnego połączenia z deltą Wisły, a więc Gdańskiem i Bałtykiem. W tym celu postanowiono wykorzystać część lewego ramienia (tzw. Stary Elbląg) wypływającej z Elbląga w kierunku Zalewu rzeki Elbląg.

Kanał Jagielloński na mapie hipsometrycznej. Z lewej strony fragment z dawnymi śluzami przy styku z rzeką Nogat. Z prawej strony (do załamania) dawny fragment rzeki Stary Elbląg (źródło: System Informacji Przestrzennej Województwa Warmińsko-Mazurskiego) 

   Wykonany Kanał wielokroć poszerzano i pogłębiano. Pobudowane śluzy zapewne bywały często uszkadzane przez powodzie lub napór lodu i kry, stąd liczne prace remontowo-budowlane. Niemieckie źródła pisane w XIX wieku, za datę tworzenia (remontu?) kanału i śluz podają 1783 r. Niewątpliwie druga połowa XVIII wieku była okresem pogłębiania, powiększania i renowacji szlaku, który wówczas liczył już sobie blisko 300 lat.

Śluzy kanałowe

    Kanał u styku z Nogatem posiadał trzy śluzy, a de facto dwie: jedną dwukomorową, dla większych jednostek oraz jedną sąsiednią, jednokomorową, dla jednostek mniejszych.

   Parametry kanału i śluz odnaleźć można m.in. w Statystykach Rzeszy Niemieckiej z 1876 r. Zawarte tam dane dowodzą, że jedna ze śluz była masywna (murowana?), sprzężona, o dwóch kolejnych komorach (niem. Koppelschleuse lub Kuppelschleuse), o łącznej długości użytkowej 174,19 m i szerokości 11,93 m. Druga, mniejsza śluza miała 35,15 m długości i 3,77 m szerokości.

   Większą śluzę rozebrano zapewne na początku XX wieku, prawdopodobnie w czasie prowadzonego remontu w latach 1913-1917. Wcześniej zlikwidowano małą śluzę, której ujście do Nogatu zostało całkowicie zasypane, natomiast po dużej śluzie pozostały pierwsze wrota od strony Nogatu, służące za ewentualną zaporę przeciwpowodziową (wrota bezpieczeństwa).

Śluza Kraffohl na rysunku pocztówkowym z końca XIX w. oraz na zdjęciu pocztówkowym z początku XX w. (www.bildarchiv-ostpreussen.de)

Datowanie i nazewnictwo

    W przypadku Kanału Jagiellońskiego problematyczne są zarówno daty i okresy jego budowy, jak również kwestie nazewnictwa. Rozpatrując daty budowy, najczęściej spotkamy się z rokiem 1483 (faktycznie jest to data „odcięcia” Starego Nogatu od Nogatu i rzeki Elbląg), z latami 1494 lub 1495 (być może chodzi o jesienne zakończenie robót oraz wiosenne rozpoczęcie żeglugi) oraz latami 1783, 1785 i 1795 (pruskie remonty i rozbudowa).

    Kilkumiesięczny pobyt króla Jana I Olbrachta (1459-1501) na terenie Prus Królewskich pośrednio wskazuje na to, że budowa drogi wodnej mogła rozpocząć się w 1494 r., a zakończyć w 1495 r. W pierwszym roku mogła też zostać wydana jedynie zgoda, a w następnym realizacja przedsięwzięcia.

     Kanał raczej nie był budowany za pieniądze królewskie (Olbracht zbierał wszelkie fundusze na projektowaną wyprawę antyturecką), ani też nawet z królewskiej inicjatywy (ta była zapewne elbląska), natomiast raczej za królewskim przyzwoleniem, z myślą o potencjalnych dochodach.

Nagrobek króla z dynastii Jagiellonów - Jana Olbrachta, znajdujący się na Wawelu (źródło: muzhp.pl)

     Oficjalna, urzędowa nazwa tej budowli wodnej, zgodnie z nadal obowiązującym zarządzeniem Prezesa Rady Ministrów z dnia 8 stycznia 1969 r. w sprawie zmiany i ustalenia nazw niektórych miejscowości i obiektów fizjograficznych (M.P. z 1969 r. Nr 2, poz. 10), brzmi: Kanał Jegielloński.

    Niemiecka nazwa kanału brzmiała najczęściej: Kraffohl Kanal, ewentualnie Krafohl Kanal lub Krapfuhl Kanal. Wywodziła się ona od leżącej na południowym brzegu osady Kraffohlsdorf (choć mogło być na odwrót, kanał dał nazwę miejscowości), która obecnie nosi nazwę Bielnik.

    Słusznie, czy niesłusznie, ale współczesna, polska nazwa nawiązuje do okresu jego budowy oraz czasów, kiedy Prusy Królewskie wchodziły w skład Królestwa Polskiego, pod berłem Jagiellonów.

Miejsce: obszar pomiędzy Elblągiem i Nogatem

Data/Okres: sierpień 2009 r./lipiec i listopad 2012 r.

Autor: Cezary Wawrzyński

Opis książkowy: "Żegluga i kanały żeglownej dawnej Rzeczypospolitej". Rozdział I, s. 34-43

Galeria zdjęć