Kraina Kanału Oberlandzkiego

Krótki opis:

   Na przełomie XIII i XIV stulecia Krzyżacy stworzyli budowlę wodną – Malborską Młynówkę, o łącznej długości (z jeziorami) 38,5 km, a uwzględniając Biały Rów od strony Sztumu – o całkowitej długości 48,3 km. Tan kanał umożliwił i warunkował funkcjonowanie największej budowli militarnej średniowiecznej Europy!

Malborska Młynówka (Kanał Juranda)

    Pomimo upływu ponad siedmiu wieków, wiele odcinków kanału spełnia nadal swoje zadanie, prowadząc wody w kierunku Malborka, by w końcu znaleźć ujście w Nogacie. Choć obecnie nie istnieje, częściowo zasypane, bezpośrednie połączenie jeziora Dzierzgoń z jeziorem Balewskim, to jednak funkcjonalność i trwałość systemu wystawia jak najlepsze świadectwo jego średniowiecznym projektantom i budowniczym.

     Dla budowanego potężnego miasta-twierdzy Marienburga, Krzyżacy potrzebowali znacznych ilości wody – nie tylko pitnej, ale przede wszystkim koniecznej do wypełniania licznych fos obronnych. Choć zamek umiejscowiono nad brzegiem Nogatu, rzeka nie mogła sprostać temu zadaniu, ponieważ jej wody leżały poniżej tworzonego systemu.

Przebieg Malborskiej Młynówki (kolor niebieski) oraz Białego Rowu (kolor zielony)

    Około 1280 roku Krzyżacy skierowali swój wzrok w kierunku, leżących blisko 13 km w linii prostej na południe od fortecy, jezior w okolicach Sztumu (niem. Stuhm), a konkretnie jeziora Parlety (niem. Parletten See) oraz Jeziora Sztumskiego (niem. Stuhmer See).

    Aby poprowadzić wody odpływowe tych zbiorników w kierunku Malborka, musiano wykonać szeroko zakrojone prace ziemne, m.in. polegające na sypaniu wałów, budowaniu tam i jazów, co w efekcie pozwoliło na pokonanie miejscowych wododziałów. Stworzono tym samym system połączonych sztucznych zbiorników, w tym z Jeziorem Koniecwałdzkim (Kaniewo, niem. Conradswalder See) oraz największym – jeziorem Dąbrówka (niem. Damerauer See), o wymiarach blisko 3 km na 1,6 km. Jak można się domyślać, na tak zbudowanym cieku wodnym o nazwie Malborska Młynówka (niem. Mühlen Graben), praktyczni Krzyżacy stawiali liczne młyny.

     Następnie kopiąc i usypując na odcinku około 10 km oraz wykorzystując naturalne cieki wód, stworzyli tzw. „Biały Rów”, którym skierowano nadmiar wody do jeziora Dąbrówka, a następnie Malborską Młynówką do malborskich fos i ostatecznie Nogatu. Poziom wody w Jeziorze Białym był regulowany śluzą (jazem), wzmiankowaną pierwszy raz w źródłach pisanych w 1416 roku.

   Jednak w malborskich fosach wody było wciąż za mało. Tym razem Krzyżacy skierowali swoje zainteresowanie w kierunku, leżącego około 25 km w linii prostej na południowy wschód od twierdzy, jeziora Balewskiego (niem. Baalauer See). Po drodze należało „przeskoczyć” kolejne zlewnie oraz spiętrzyć poziom wody o około 1,5 m w tymże jeziorze Balewskim, aby podnieść lustro wody w stosunku do jeziora Dąbrówka.

To z kolei uzyskano dzięki wykonaniu kanału z tamą i dołączeniu do całego systemu wyżej położonego jeziora Dzierzgoń (niem. Sorgen See), odległego w linii prostej od malborskiego zamku o około 30 km.

Rysunek zamku w Malborku z okalającą go Malborską Młynówką

      Szacuje się, że prace inżynieryjne zakonników trwały łącznie 4 dekady, pomiędzy latami 1280-1320. Całość prac była godna uznania, jednak za najdonioślejszy wyczyn i wyzwanie konstrukcyjne należy uznać fragment kanału na wysokości wsi Jurkowice (niem. Georgensdorf).

Akwedukt kanałowy

     W poprzek budowanego kanału napotkano dolinę z ciekiem wodnym, której zlewnia prowadziła na północny wschód, w kierunku jeziora Druzno, a dno tej zapadliny znajdowało się około 10 m poniżej budowanej Młynówki. Ostatecznie w miejscu nieuniknionego skrzyżowania się tych cieków stworzono (zapewne pierwszy w tej części Europy) ziemny akwedukt o wysokości blisko 10 m, z kamiennym przepustem dla cieku o nazwie Jurkowicka Struga, o łącznej długości ponad 53 m i pionowym prześwicie na blisko 2 m, dzisiaj potocznie zwany „Jurkowickim Sklepieniem”.

     Oficjalna, urzędowa nazwa tej budowli wodnej, zgodnie z nadal obowiązującym rozporządzeniem Ministra Administracji Publicznej z dnia 11 lutego 1949 r. o przywróceniu i ustalaniu nazw miejscowości (M.P. z 1949 r. nr 17, poz. 225), brzmi: Malborska Młynówka.

     Nie wiedzieć czemu, Malborska Młynówka bywa potocznie nazywana Kanałem Juranda. Być może mamy tutaj do czynienia z jakimiś „reminiscencjami” sienkiewiczowskimi, być może będącymi pokłosiem słynnej ekranizacji filmowej Aleksandra Forda (premiera kinowa „Krzyżaków” miała miejsce w 1960 roku).

Miejsce: tereny pomiędzy Malborkiem, Sztumem i Prabutami

Data/Okres: lipiec 2012 r.

Autor: Cezary Wawrzyński

Opis książkowy: "Osiem wieków wschodniopruskiej żeglugi, kanałów i dróg wodnych". Rozdział I, s. 11-17

Galeria zdjęć