Kraina Kanału Oberlandzkiego

     To oczywista oczywistość, że nikt nie jest nieomylny. Formułującemu te słowa zdarzało się pisać (zapewne też przydarzy się jeszcze nie raz napisać) nie do końca rzeczy zweryfikowane i prawdziwe na temat Kanału Elbląskiego. Kto wie, czy nie stało się to nawet w tym artykule?

Kilka "o-błędnych" refleksji redaktorskich

   Częściowym usprawiedliwieniem popełniania błędów jest oczywiście to, że najczęściej pisało się i powtarzało jakieś dane, liczby, nazwy i nazwiska, a nawet przytaczało „fakty” i zdarzenia, które prawdopodobnie nigdy nie zaistniały – bo ktoś już tak kiedyś powiedział, napisał, opublikował… No i nie skonfrontowało się tych wiadomości z innymi, które zostały kiedyś na zadany temat powiedziane, napisane i opublikowane… Zmieniają też się czasy, z roku na rok powinno być wszakże prościej. Powoli, bo powoli, ale przybywa dokumentów źródłowych, choćby nowo digitalizowanych oraz sukcesywnie udostępnianych w internecie. Trzeba jednak chcieć z tego rozumnie korzystać…

     Sporo lat poświęconych tematowi, w tym żmudny czas pisania książek i zdobywania przy tym określonej wiedzy sprawia, że do czytanych teraz innych treści, zwłaszcza nowych - pochodzących ze „zwykłych” stron internetowych lub kolejnych wydawnictw, podchodzi się zupełnie inaczej niż kiedyś.

     Chcąc nie chcąc, zakodował się określony krytyczny stosunek oraz po prostu widzi się przede wszystkim błędy i przekłamania. Do białej gorączki potrafią doprowadzać zwłaszcza wciąż te same, niezmiennie od lat powtarzane mity i nieprawdy, kiedy myślało się naiwnie, że pisząc i mówiąc o nich, udało się już je dawno wytknąć i tym samym przewalczyć. Jednak wychodzi na to, że jest to walka z wiatrakami.

    W przypadku znaczącej liczby osób o kanale „piszących” (na szczęście nie wszystkich, gdyż napotkać można chlubne wyjątki) najprościej bowiem jest stosować, nie wymagającą większej refleksji sztuczkę: „wytnij-wklej” ze starych opracowań, albo co najwygodniejsze – skorzystać z Wikipedii…

     Tymczasem zdarza się, że nie trzeba nawet legitymować się jakąkolwiek wiedzą fachową i historyczną na temat kanałów i dróg wodnych, by móc ustrzec się błędów. Nierzadko wystarczy trochę refleksji, ale z tym bywa różnie. Przykładem niech będzie powtarzanie przez wielu, że pierwszy statek parowy przypłynął do Ostródy z Elbląga około 1856 r., choć przecież wtedy nie działały jeszcze pochylnie! Jeśli jakiś autor przewodnika czy folderu napisał około 40 lat temu, że na Buczyńcu rosną 100-letnie drzewa, to w nowym wydaniu (w efekcie „wytnij-wklej”) te same drzewa są nadal 100-letnie… Taki lokalny „cud na Wisłą” tj. „cud nad Klepiną”…

Widok modelu statku Żeglugi Ostródzko-Elbląskiej z makiety pochylni Oleśnica, zaprezentowanej oficjalnie przez starostwo ostródzkie w lutym 2010 r. - z osobliwą nazwą OSTRUDA (źródło: archiwum autora)

     Wokół szaleje koronawirus, jest zatem trochę czasu na przejrzenie internetu, w tym na wejście na stronę Wikipedii i zaznajomienie się z tym, co też takiego jest tam napisane – według stanu na dzień 26 marca 2020 r. pod hasłem „Kanał Elbląski” właśnie. Przy tej okazji okazuje się, że albo powinna zafunkcjonować jeszcze inna, kolejna nazwa Kanału Elbląskiego: Kanał Wikipedialny, albo też, z powodu wielu różniących się od rzeczywistości zamieszczonych tam „faktów” i zadziwiających opisów – chodzi o jakiś zupełnie inny, funkcjonujący np. w wirtualnym świecie kanał…

    Nie wdając się zbytnio w szczegóły i nie tłumacząc w tej chwili szczegółowo i w pełni wyczerpująco dlaczego coś jest napisane „tak”, a nie powinno być, bo w rzeczywistości było lub jest „inaczej”, wykażmy i omówmy jedynie pokrótce wybrane przykłady (inne – choć są, to je chwilowo pomińmy) ewidentnych błędów, po podkreśleniu tych dobranych fragmentów na czerwono. Nawiasem mówiąc, strona internetowa „Kraina Kanału Oberlandzkiego” powstała m.in. po to, aby sukcesywnie te rzeczy wyjaśniać i ewentualnym czytelnikom jak najbardziej rzetelną wiedzę przekazywać.

Kanał Elbląski w Wikipedii

     Przejdźmy zatem do rzeczy, analizując poszczególne fragmenty tekstu z Wolnej Encyklopedii, którą każdy może redagować...

Fragment opisu Kanału Elbląskiego w Wikipedii (źródło: pl.wikipedia.org)

     Informacja o rejestrze zabytków jest niepełna i wprowadza w błąd, jakoby tylko część kanału była uznana za zabytek. Tymczasem „elbląską” część kanału wpisano do rejestru zabytków województwa elbląskiego w sierpniu 1978 r., a „olsztyńską” część kanału do rejestru zabytków województwa olsztyńskiego w styczniu 1979 r. – tak więc całość kanału jest oficjalnie zabytkiem prawnie chronionym.

     Zdjęcie ukazuje statek Żeglugi Ostródzko-Elbląskiej na stoku pochylni Jelenie, a nie pochylni Buczyniec.

Fragment opisu Kanału Elbląskiego w Wikipedii (źródło: pl.wikipedia.org)

   W rzeczywistości to nie wyłącznie część kanału (od śluzy Miłomłyn do Jeziora Drwęckiego – a więc skanalizowana rzeka Liwa?!) nosiła pierwotnie nazwę Kanału Oberlandzkiego, ale cały szlak wodny: od Zalewa, Iławy i Ostródy (Starych Jabłonek) do jeziora Druzno był Kanałem Oberlandzkim.

   Odgałęzienie kanałowe z Miłomłyna do jeziora Jeziorak nie nazywa się Kanałem Iławskim, lecz bywa nazywane Kanałem Iławskim – a to istotna różnica. Oficjalnie ten fragment kanałowy nie jest nazwany.

      Nie istnieje Kanał Bartnicki. Oficjalnie i urzędowo ta krótka droga wodna posiada (co prawda od niedawna) nazwę Kanał Ducki.

      Nie istnieje jezioro Barążek. Piszący autor-wikipedysta zapewne zamierzał napisać Bartążek, ale prawdziwa i jedynie właściwa nazwa tego jeziora brzmi Bartężek.

     Czy w międzyczasie wybudowano na kanale nową, 6-tą pochylnię, o nazwie Nowy Całun? Zamiast całunu, opuśćmy nad tym „faktem medialnym” zasłonę - milczenia… Osobiście stawiam na to, że jest to zdjęcie pochylni Całuny.

Fragment opisu Kanału Elbląskiego w Wikipedii (źródło: pl.wikipedia.org)

     Oficjalnym dokumentem określającym nazwy dróg wodnych w Polsce nie jest urzędowy wykaz hydronimów, opracowany przez Komisję Standaryzacji Nazw Geograficznych. Może mógłby za taki uchodzić – gdyby zawierał zestawienie rozporządzeń w sprawie nazw wydawanych przez ministra właściwego do spraw administracji publicznej. Podjęto próbę standaryzacji, ale operacja nie w pełni się powiodła…

    Prawdą jest, że znajdziemy tam trzy nazwy dla poszczególnych odcinków tego szlaku wodnego, to jest: Kanał Elbląski, Kanał Iławski i Kanał Ostródzki. Niestety, wydawnictwo to jest de facto wykazem nazw spisanych z map topograficznych, często z niewłaściwym lub nieprawdziwym nazewnictwem. To była co najwyżej próba zebrania nazw w jednym miejscu, ale w żadnym razie ta pozycja wydawnicza nie może stanowić dowodu na prawdziwość nazw obiektów fizjograficznych.

Fragment Hydronimów. Część I. Wody płynące, źródła, wodospady [w:] Nazewnictwo Geograficzne Polski z 2006 r. (źródło: ksng.gugik.gov.pl)

    Nawiasem mówiąc, rzeczywiście na stronie 63 tychże Hydronimów odnajdziemy Kanał Elbląski – ale uwaga: współcześnie usytuowany w części poza granicami naszego kraju! Jednemu kanałowemu recypientowi (kończącemu szlak wodny ujściu) przypisano współrzędne geograficzne punktu leżącego na otwartym Bałtyku, jakieś 5,9 km na północ od Cieśniny Pilawskiej (Bałtijska)! – zamiast miejsca styku z Jeziorem Drwęckim.

Czerwony znacznik - miejsce jednego z krańców Kanału Elbląskiego w "słonowodnym" Jeziorze Drwęckim, według współrzędnych geograficznych z Hydronimów (źródło: opracowanie własne z wykorzystaniem Google Maps)

     Oczywiście jest to wynik tzw. „literówki” (a raczej w tym przypadku „cyfrówki”), jednak taki właśnie jest ten niby oficjalny i wiarygodny dokument, mający m.in. określać nazwy dróg wodnych w Polsce…

Fragment opisu Kanału Elbląskiego w Wikipedii (źródło: pl.wikipedia.org)

   Kiedy opracowywano koncepcję budowy kanału, to na przeszkodzie stała ponad 104-metrowa różnica poziomu wód pomiędzy poziomem jeziora Piniewo i jeziora Druzno. Inżynier Steenke częściowo rozwiązał ten problem, ale w okresie późniejszym – obniżając m.in. poziom jeziora Piniewo o ponad 5 m, do poziomu 99,5 m n.p.m.

     Wariant z 30 śluzami dotyczył jedynie krótszego odcinka oraz zbyt drogich, masywnych śluz kamiennych. Do pokonania tej ostatecznej (współczesnej) różnicy poziomów wody wynoszącej blisko 99,5 m na całej długości konieczne byłoby wybudowanie w tamtej okolicy łącznie co najmniej 37 drewnianych śluz (komór śluzowych), z których zresztą pierwsze 5 od strony Druzna wybudowano. W 1883 r. zastąpiła je pochylnia Całuny. Jak łatwo wyliczyć, dla pokonania pierwotnej różnicy poziomu wód należałoby wybudować aż 39 "takich obiektów", choć najbardziej ekstremalne projekty zakładały na całej długości nawet 45-47 śluz...

Fragment opisu Kanału Elbląskiego w Wikipedii (źródło: pl.wikipedia.org)

     Georg Jacob Steenke przyjął zlecenie zaprojektowania i wybudowania kanału w latach 30. XIX wieku, a więc formalnie od króla Fryderyka Wilhelma III. To ten król pragnął połączyć szlakiem żeglownym Prusy Wschodnie z Bałtykiem. Za czasów króla Fryderyka Wilhelma IV, konkretnie w latach 40. tegoż wieku budowę kanału rozpoczęto. Jako następca tronu wyrażał on pragnienie tożsame z poprzednikiem, a nawet pewne jest, że był takich idei gorącym zwolennikiem.

   Od króla Fryderyka Wilhelma IV inżynier Steenke mógł zatem przyjąć zlecenie - ale budowy pochylni kanałowych - na już budowanym kanale! 

   Na Jeziorze Karnickim (niem. Abiskar) nie wybudowano dwóch grobli oraz dodatkowo akwedukt. To wybudowane groble stanowią akwedukt, bądź też ten akwedukt to inaczej specyficzne groble z przepustem.

Fragment opisu Kanału Elbląskiego w Wikipedii (źródło: pl.wikipedia.org)

    Pierwszy statek nie przepłynął kanału 31 sierpnia 1860 r. Wówczas pierwszy statek jedynie jeździł na wózku (wte i wewte) po stoku pochylni Buczyniec i nie był to z całą pewnością rejs kanałowym odcinkiem Ostróda-Miłomłyn. Nie ma tam przecież żadnych pochylni, a pierwszy statek tym właśnie odcinkiem przepłynął już w 1849, najpóźniej w 1850 r.

   Kanału nie uruchomiono dla żeglugi towarowej rok później (tj. po 1860 r.), dnia 28 października 1861 r., ale jeszcze w tym samym roku, a konkretnie w dniu 29 października 1860 r. Oficjalnie kanału nie oddano do eksploatacji wiosną 1862 r., ale rok wcześniej, wiosną (w kwietniu) 1861 r. Te konkretnie błędy w datowaniu są zapewne powtarzane i powielane w ślad za tzw. gdańskim nekrologiem Steenke z 1884 r.

   W latach 1872-1876 na odcinku Ostróda – Miłomłyn nie uruchomiono żadnych śluz. Śluzy Miłomłyn i Zielona były już wówczas uruchomione od ćwierć wieku. Natomiast w latach 1872-1876 uruchomiono dwie śluzy: Ostróda i Mała Ruś, ale na odcinku Ostróda - Stare Jabłonki (Buńki).

Po lewej - przebudowa śluzy Mała Ruś w sierpniu 2012 r. Po prawej - przebudowa śluzy Ostróda we wrześniu 2013 r. (autor: C. Wawrzyński)

  Ostatnią pochylnię Całuny wybudowano w latach 1876-1883, choć tu sprawa jest chronologicznie niejednoznaczna…

   Nie istnieje Jezioro Piniewskie. Oficjalnie i urzędowo ten niewielki współcześnie akwen posiada nazwę jezioro Piniewo (niem. Pinnau See).

  Koncepcję budowy śluz na Kanale Oberlandzkim rzeczywiście zarzucono pod wpływem rozwiązań zastosowanych na Kanale Morris w USA, ale w żadnym wypadku pod wpływem budowli zainstalowanych na podobnym szlaku w kanadyjskiej Nowej Szkocji. Kanadyjczycy niemal w tym samym czasie, wzorując się również na Morris Canal, uruchomili w 1861 r. dwie pochylnie kanałowe na Shubenacadie Canal, ale w swym działaniu nie byli źródłem inspiracji dla berlińskich decydentów. To Prusacy i nowoszkoccy Kanadyjczycy wzorowali się na Amerykanach (nawiasem mówiąc pod koniec XIX wieku również Japończycy).

Koło wodne na pochylni Buczyniec (źródło: archiwum autora)

     Wiele wskazuje na to, że koła wodne na Kanale Elbląskim były i nadal są podsiębierne.

Fragment opisu Kanału Elbląskiego w Wikipedii (źródło: pl.wikipedia.org)

   Informacje o dopuszczalnych nośnościach wózków są raczej odzwierciedleniem instrukcji użytkowania pochylni obowiązującej w RZGW, a nie faktycznych, znacznie większych możliwości i osiągów technicznych tej budowli. Brakuje zatem takiego zastrzeżenia i adnotacji przy tym wpisie. Sam twórca pochylni Steenke pisał o możliwości obciążenia wózka ciężarem do 100 t, a co do zasady 60 t.

    Ostatni odcinek kanałowy z Ostródy nie wiedzie do Staszkowa (nie tylko z tego powodu, że ta osada już formalnie nie istnieje, gdyż została „wchłonięta” przez Stare Jabłonki), ale prowadzi do osady Buńki, leżącej około 0,6 km dalej na południe, na krańcu jeziora Szeląg Mały.

    Nie jest prawdą, że jezioro Szeląg Mały (z oczywistych względów wraz z tunelem kanałowym) jest (było) dostępne wyłącznie dla kajaków i żaglówek. Swego czasu Rada Powiatu w Ostródzie wprowadziła zakaz poruszania się po tym akwenie jednostek z silnikami spalinowymi. Mogły więc pływać do woli wszystkie jednostki, ale o innym napędzie – choćby i atomowym... Jednak co do zasady uchwała mogła obowiązywać, gdyż jezioro Szeląg Mały nie było oficjalnie uznawane za szlak żeglowny na śródlądowych drogach wodnych. Zmieniło to się z dniem 1 lipca 2019 r., kiedy to Szeląg Mały znalazł się w ministerialnym wykazie. Obecnie ograniczenia pływania mogą dotyczyć jedynie rozwijanych prędkości.

Fragment opisu Kanału Elbląskiego w Wikipedii (źródło: pl.wikipedia.org)

   W nawiasie podano lata budowy kanału, ale z tekstu wynika, jakoby to w tych właśnie latach ten szlak komunikacyjny pełnił ważną rolę gospodarczą. Nie jest prawdą, że już w latach 30. XX w. (z powodów kolejowej konkurencji) kanał był wykorzystywany jedynie przez turystów. Barki towarowe pływały po kanale jeszcze po II wojnie światowej, a drewno było spławiane jeszcze długo po tej wojnie.

    W żadnym wypadku turyści nie popłynęli pierwszy raz kanałem w 1912 r., ani też łodzią motorową. Rok 1912 przyjmowany jest symbolicznie za początek regularnej żeglugi pasażerskiej, ale wyłącznie z powodu rozpoczęcia działalności ostródzkiej firmy spedycyjno-żeglugowej Adolfa Tetzlaffa, przy czym regularne rejsy rozpoczęły się zapewne w roku następnym, gdyż jego pierwszy statek został zwodowany w elbląskiej stoczni i dopłynął do Ostródy 23 października. Jeśli nawet przyjąć, że zapobiegliwy armator wykorzystał jeszcze ten późnojesienny czas do wożenia turystów, to pierwszy raz tacy wycieczkowicze popłynęli kanałem znacznie wcześniej. Przykładowo tylko jednego dnia, 29 sierpnia 1863 r. Georg Jacob Steenke osobiście zorganizował i nadzorował rejs statkami po kanale i pochylniach dla 448 turystów!

     Pierwsza łódź motorowa Adolfa Tetzlaffa nosiła faktycznie nazwę „Seerose”, ale nie była to ani żadna „Róża jezior”, ani tym bardziej „Róża morska”! Z tymi przekłamaniami od lat (wygląda na to, że bezskutecznie) próbuje walczyć regionalista Ryszard Kowalski. To był pasażerski statek jeziorowo-kanałowy i nazwa oznaczała „Lilię wodną”, bądź „Nenufar”. Osobiście optuję za „Lilią wodną”…

Po lewej - przedwojenny statek pasażerski Adolfa Tetzlaffa "Seerose" ("Lilia wodna") z pasażerami w Buńkach,

na krańcu jeziora Szeląg Mały. Po prawej - wyłowiony po wojnie z Jeziora Drwęckiego dzwon okrętowy

z zatopionej jednostki "Seerose" (źródło: zbiory R. Kowalskiego)

  Owszem, po II wojnie światowej urządzenia kanałowe ponownie uruchomiono dzięki staraniom Adolfa Tetzlaffa i Zygmunta Mianowicza, ale nie w 1948 r. Przykładowo regularną żeglugę pasażerską wznowiono we wrześniu 1947 r.

Wnioski końcowe:

   Niestety, taką niby-zabawę z korektą i wynajdywaniem błędów można prowadzić bez końca, szacuję że to prawdziwe „syzyfowe prace” gdzieś w przypadku co najmniej 90% współczesnych wydań i kanałowych opracowań. Spodziewać się też należy kontynuacji takiej „radosnej twórczości” ze strony kolejnych autorów i „odkrywców”…

  Dlatego wkrótce pozwolę sobie opracować i zamieścić opis Kanału Elbląskiego, jaki sam uważam za właściwy, gdyż pozbawiony (a sądzę tak nie bez podstaw) rażących błędów i przekłamań. Zamieszczenie takiego opisu, swoistego „gotowca” może będzie mogło służyć za punkt wyjścia i pomoc w prawdziwie rzetelnym opisywaniu tej wyjątkowej drogi wodnej, ale już takiego Nie-Wikipedialnego Kanału.

Cezary Wawrzyński

Ostróda, marzec 2020 r.

Galeria zdjęć