Kraina Kanału Oberlandzkiego

Logo 160. rocznicy otwarcia Kanału Elbląskiego
Południowy kraniec Jeziora Druzno - współcześnie
21 stycznia 2022

Kanał Zalewski - inna, "druga" linia kanałowa

      To, co dla nas współcześnie wydaje się być oczywistością, że płynąc z Elbląga do Iławy, Zalewa lub Ostródy pokonujemy jezioro Druzno, następnie jedziemy w górę wózkami po stokach 5 pochylni, po czym płyniemy jeziorami Piniewo, Sambród, Ruda Woda i Ilińsk do Miłomłyna - na wczesnym etapie teoretycznych rozważań i planowania (tj. w latach 20. XIX wieku) wcale nie było tak oczywiste.

     Wydaje się, że ostateczna decyzja, a przynajmniej postanowienie głównego projektanta, inżyniera Georga Jacoba Steenke, zapadła na przełomie 1837 i 1838 r.

 

Wariantowe linie żeglugowe Kanału Elbląskiego

Rozpatrywane w latach 20. oraz na początku lat 30 XIX w. kierunki linii kanałowych. Czarna strzałka odpowiada współczesnemu, rzeczywiście zrealizowanemu szlakowi żeglugowemu. Czerwona strzałka odpowiada hipotetycznemu szlakowi Elbląg-Zalewo (źródło: opracowanie własne, na podstawie zasobów wody.isok.gov.pl)

 

 

    Wcześniej rozpatrywana była m.in. trasa prowadząca z jeziora Druzno nie w kierunku południowo-wschodnim, ale w kierunku południowym, w stronę oddalonego w linii prostej o około 23 km miasta Zalewo, położonego nad jeziorem Ewingi. Stamtąd zaś sprawa byłaby już prosta, gdyż jeszcze średniowiecznym Kanałem Dobrzyckim można było dostać się na wody jeziora Jeziorak.

      Ale uwaga: oczywiście pod warunkiem wcześniejszego pokonania także co najmniej 100-metrowej różnicy poziomu wód.

 

Styk Oberlandu z Żuławami - na mapie hipsometrycznej

Okolice kanałowe na współczesnej mapie hipsometrycznej. Kolor brązowy to wzniesienia Oberlandu, kolor zielony
to nizinne tereny Żuław Elbląskich. Mapa pozwala stwierdzić, że obie pierwotnie rozważane trasy kanałowe
miałyby do pokonania podobne przeszkody terenowe (wzniesienia) na zbliżonych długością odcinkach

(źródło: System Informacji Przestrzennej Województwa Warmińsko-Mazurskiego)
 

Plany kanałowe Steenke wg Bujacka

    Skądinąd wiadomo, że obie planowane linie kanałowe opisał właśnie w 1838 r. profesor gimnazjalny z Królewca Johann Gottlieb Bujack (1787-1840) w artykule „Grupa jezior Oberlandu, w kontekście ich kanałowego połączenia z jeziorem Druzno” (Die Gruppe der Oberländischen Seen, mit Bezugnahme auf eine Kanal-Verbindung derselben mit dem Drausensee [w:] Waterlandisches Archiv für Wissenschaft, Kunst, Industrie und Agrikultur oder Preuß. Provinzial-Blätter. Königsberg 1838, s. 354-373).

     Po raz kolejny przypomnijmy, że był on swego czasu nauczycielem gimnazjalnym młodego G.J. Steenke, utrzymywał z nim później kontakty, co zresztą podkreślał. Miał więc bezpośredni dostęp do rzetelnych informacji na temat projektowania przyszłego Kanału Elbąsko-Oberlandzkiego.

 

Artykuł J.G. Bujacka o planach budowy Kanału Oberlandzkiego

Początek artykułu J.G. Bujacka (źródło: Preuß. Provinzial-Blätter. Königsberg 1838, s. 354)

 

    Uprawnionym jest wręcz twierdzenie, że prezentowane w tym artykule dane i wyliczenia dotyczące dróg wodnych są w znacznej mierze autorskimi przekazami Georga Jacoba Steenke.

 

Wstęp profesorski

     „Grzbiet wzgórz, który przebiega przez nasz Oberland, przechodzi przez obszar jezior, które niesie na swoich plecach, a do których należą jeziora Piniewo, Sambród, Ruda Woda, Ilińsk, Bartężek, Drwęckie, Jeziorak i inne, a uwaga obserwatora jest tym bardziej wymagana, gdyż ​​istnieją podobne obszary na wschód i zachód od wymienionego, częściowo w pobliżu, częściowo w oddali, w podobnym kierunku i na podobnej wysokości nad poziom morza, a to tworzy niezwykłą analogię w odniesieniu do warunków terenowych w różnych regionach, z których część dzielą duże odległości (…)

 

Jeziora Oberlandu w Prusach Wschodnich

Jeziora Oberlandu na przedwojennej mapie poglądowej Prus Wschodnich
(źródło: http://www.webarchiv-server.de)

 

     Mogę choćby przypomnieć o podobnych grupach jezior na Mazurach, których elementy są nawet większe od wymienionych, o jeziorach Mamry, Niegocin, Śniardwy itd., o grupach jezior w Liwonii (kraina na Łotwie – przypis C.W.), Ingrii (rosyjska kraina przy Zatoce Fińskiej – przypis C.W.) i Finlandii, na wschód od Oberlandzkiej Grupy Jezior; ale także na zachód od niej, w Prusach Zachodnich, na lewym brzegu Wisły, w tzw. Szwajcarii Kaszubskiej, znajduje się podobna grupa jezior: Raduńskie, Ostrzyckie, Kłodno, Białe i kilka innych, których nazwy pochodzą od sąsiednich miejscowości, bez szczególnego nazewnictwa, nawet Pomorze i Meklenburgia oferują to samo zjawisko i również z tego punktu widzenia wykazują nie mniej interesujące relacje z naszymi prowincjami, z którymi mają tak wiele wspólnego geologicznie (…)

 

Jeziora Pomorza i Pomorza Zachodniego na mapach niemieckich

Po lewej – niemiecka mapa „Schönberg” z 1877 r., z jeziorami Szwajcarii Kaszubskiej w okolicy Kartuz. Po prawej – niemiecka mapa „Tempelburg” z 1877 r., z jeziorami na Pomorzu Zachodnim w okolicy Czaplinka
(źródło: mapy.amzp.pl)

 

     Pragnienie zobaczenia wyżej wymienionej strefy jezior lądowych, częściowo już powiązanych przez naturę, wykorzystywanej w połączeniu z Druznem - jest oczywiste i wydaje się bardzo naturalne, zwłaszcza gdy weźmie się pod uwagę, że niezależnie od obfitości wody w Oberlandzie, jego południowe części nie są powiązane z ważnymi miastami handlowymi naszych prowincji, a rolnikowi jest niezwykle trudno jesienią i podczas długich zim wozić produkty po złych drogach, przez kilka dni podróży, przy znacznym nakładzie czasu i pieniędzy, do Elbląga, i nie należy sądzić, że rozsądnie korzystna sprzedaż drewna w tak niesprzyjających okolicznościach może mieć miejsce, zarówno ze strony państwa, jak i lasów prywatnych (…)

 

Lasy mazurskie przed II wojną światową

Mazurskie lasy przed II wojną światową (źródło: www.bildarchiv-ostpreussen.de)

 

     Tego rodzaju dysproporcje wywierają niestety niezwykle szkodliwy wpływ na tę część Prus Wschodnich, a zatem cały jej rozwój nie może dotrzymać kroku pozostałym częściom prowincji, a raczej życie tam, pozbawione siły i świeżości, musi pełzać niczym słabe i chore (..)

     Jest to więc naturalna konsekwencja tej niemocy, gdy w niektórych regionach pieniądze są rzadkością, a pruski talar jest znacznie droższy niż w innych częściach królestwa. Jak mogłoby być inaczej, skoro odżywczy krwiobieg rzek, kanałów i arterii drogowych nie rozciąga się na tę część, by rozprzestrzeniać świeże życie i dobrobyt na znacznym obszarze, a przecież drewno, które jest ścinane dziesięć mil (75 km – przypis C.W.) od Elbląga, pokonuje drogę od 6 do 8 miesięcy, podczas gdy drogą wodną można by to zrobić w ciągu kilku dni (…)

 

Pruskie talary z lat 30. i 40. XIX wieku

Po lewej - pruskie monety talarowe: króla Fryderyka Wilhelma III z 1830 r. oraz króla Fryderyka Wilhelma IV
z 1844 r. (rok rozpoczęcia budowy kanału). Po prawej - familia Roschkowskich na kanałowej łodzi
z ładunkiem drewna, w okresie międzywojennym (źródło: www.kuenker.de; www.coinshome.ne
oraz www.bildarchiv-ostpreussen.de)

 

Kanałowa alternatywa

     Dlatego prośba parlamentu prowincji pruskiej (1825 r. – przypis C.W.) o połączenie kanałowe jeziora Druzno przez Jeziorak z Jeziorem Drwęckim zrodziła się z pilnej potrzeby i w sposób naturalny wpłynęła na projekt połączenia Druzna z Piniewem i Sambrodem, o którym wcześniej dyskutowano, a poprzez grupę jezior Ruda Woda, Ilińsk i Drwęckie, komunikujących się z tym ostatnim (…)

 

Po lewej - współczesny widok (sierpień 2021 r.) hipotetycznego początku Kanału Zalewskiego z wału przy jeziorze Druzno, w stronę jeziora. Po prawej - współczesny widok początku kanału z tego samego miejsca, w kierunku wsi Stankowo. Ten fragment kanału miał być powiązany z Potokiem "Wysokim" (autor: C. Wawrzyński)

 

     Prace przygotowawcze dotyczące znalezienia najkorzystniejszego sposobu realizacji żądanego połączenia rozpoczęły się już w zeszłym roku (1837 – przypis C.W.), a w tym celu Królewski Inspektor ds. Wałów i Budowli Wodnych pan Steenke przebył cały obszar i dokonał niwelacji (pomiary różnic w wysokościach luster wody – przypis C.W.) poszczególnych terenów, aby nie być narażonym na zwodnicze „mierzenie na oko” podczas oceny nachylenia (…)

 

XIX-wieczne niwelacje terenu

XIX-wieczny geodeta i XIX-wieczne urządzenia geodezyjne, tzw. niwelatory
(źródło: pl.pinterst.com oraz Alamy Stock Photo)

 

   W tych okolicznościach wspomniane jeziora budzą dwojakie zainteresowanie i uważam, że mam uzasadnione powody, aby odnieść się do tego interesującego tematu patriotycznego, którym zajmują się moje studia nad Prusami. W ten sposób mogę aktywnie podnieść tę ​​sprawę tutaj i upowszechnić, na co zasługuje ten znaczący projekt, zwłaszcza że pan Inspektor ds. Budowy Wałów Steenke, mój bardzo drogi przyjaciel, był tak uprzejmy na moje pytania odpowiedzieć, a otrzymałem też kilka ważnych wiadomości w inny sposób (…)

 

Okolica wsi Stankowo - hipotetyczna trasa kanału żeglownego

Hipotetyczna trasa Kanału Zalewskiego pomiędzy jeziorem Druzno i wsią Stankowo, w sierpniu 2021 r.
(autor: C. Wawrzyński)

 

    Z przyczyn naturalnych nie mogę zagłębiać się w szczegóły techniczne; ale może uczyni to Pan Steenke, jeśli ta sprawa będzie się dalej rozwijać, zabierze głos, spełniając uprzejmie szczególne życzenie wielu czytelników tego wydawnictwa (…)

 

Okolica Grądowego Młyna - hipotetyczna trasa kanału żeglownego

Hipotetyczna trasa Kanału Zalewskiego tuż powyżej dawnego młyna w Grądowym Młynie, w sierpniu 2021 r.
(autor: C. Wawrzyński)

 

    Głównymi jeziorami, które zostały wymienione z nazwy przez Landtag Prowincji, i które mają zostać połączone projektowanym kanałem, są jeziora Druzno, Jeziorak i Drwęckie (…)

 

Fragmenty map Schroettera - jeziora Druzno, Jeziorak i Drwęckie

Jeziora: Druzno (Drausen See), Jeziorak (Geserich See) i Drwęckie (Drewentz See) na fragmentach map Prus Wschodnich i Zachodnich z lat 1796-1802, autorstwa F.L. Schroettera (źródło: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Polskiej Akademii Nauk)

 

Dokonanie ostatecznego wyboru

     Wskazana właśnie droga z Druzna w górę, poprzez Karczowiznę, za Klepiński Młyn i przez przebicie na południe do jeziora Piniewo jest również uważana za odpowiednią w kontekście aktualnych badań technicznych i uważa się, że zgodnie z dwoma różnymi założeniami kanał może być zbudowany po obniżeniu najwyższych jezior, jeśli: 1) uzyska się duży przyrost terenów związany z projektem kanałowym i 2) będzie mowa tylko o jednym szlaku żeglugowym (…)

 

Przebieg pierwszej i drugiej (kolor fioletowy) linii kanałowej na mapie OpenStreetMap. Liczby (od 1 do 16) odpowiadają numeracji poszczególnych elementów składowych drugiej linii kanałowej wg Bujacka (źródło: opracowanie własne na podstawie Systemu Informacji Przestrzennej Województwa Warmińsko-Mazurskiego)

 

    Dlatego chcemy najpierw przyjrzeć się liniom kanałowym oraz skupić się na różnicy wysokości między jeziorami Druzno i Piniewo, co jest tutaj szczególnie ważne. W tym celu wskazane będzie odwołanie się do sekcji X i XXVI (zapewne błąd, mapa ta nie miała tylu sekcji, a chodziło o sekcję X i XVI – przypis C.W.) mapy Schröttera (…)

 

Punkty etapowe I linii kanałowej - wg Bujacka

Pierwsza linia kanałowa - według Bujacka, a więc wg Steenke (źródło: opracowanie własne na podstawie
J.G. Bujack: Die Gruppe der Oberländischen Seen..., s. 364)

 

     Punktem krytycznym tego szlaku kanałowego wydaje się być różnica wysokości między jeziorami Druzno i Piniewo. Konieczne było pilne ustalenie tego z najwyższą dokładnością. Informacje uzyskane pośrednio były dostępne, ale z tego powodu pożądane było ich dokładne zbadanie.

     W tym celu Pan inż. Steenke przemierzył Oberland z niwelacją terenu między jeziorami Druzno i Piniewo i przeprowadził ją w ciągu 3 dni (…)

 

Niwelacje inżyniera Steenke z 1837 r.

Autentyczne niwelacje Steenkego z kwietnia 1837 r. Polderowe tereny na północ od Nowakowa - okolice Neu Terranova/Nowego Batorowa (źródło: Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz)

 

Pierwsza linia kanałowa

     Uważa się, że wskazana trasa połączenia jezior Druzna i Drwęckiego jest możliwa do wykonania na dwa sposoby. Po pierwsze, albo obniżając jezioro Piniewo o 37 stóp (11,6 m), co wkrótce będzie miało zastosowanie również do innych jezior i zbiorników wodnych aż do Jeziora Drwęckiego (…), albo obniżając jezioro Piniewo o 20 stóp (6,3 m), co należy uznać za minimum niezbędne do uzyskania połączenia żeglownego. Pierwszy projekt powinien wymagać 24 śluz, a drugi 26 śluz (…)

Uwaga: wówczas chodziło o krótszy od obecnego odcinek „pochylniowy“.

 

Okolice Stankowa i Grądowego Młyna - hipotetyczna trasa kanału żeglownego

Hipotetyczna trasa Kanału Zalewskiego współcześnie (w sierpniu 2021 r.). Po lewej - we wsi Stankowo. Po prawej - rzeka Brzeźnica pomiędzy Stankowem i Grądowym Młynem (autor: C. Wawrzyński)

 

Druga linia kanałowa

     Podkreślam również poszczególne punkty w odniesieniu do drugiej linii kanałowej:

 

Punkty etapowe II linii kanałowej - wg Bujacka

Druga linia kanałowa - według Bujacka, a więc wg Steenke (źródło: opracowanie własne na podstawie
J.G. Bujack: Die Gruppe der Oberländischen Seen..., s. 367)

 

    Kwestie nazewnicze: - nazwa „Potok Wysoki“ użyta za Wodami Polskimi (wody.isok.gov.pl), natomiast niemiecka nazwa brzmiała Hohendorfer Fliess, a więc wg elblążanina Lecha Słodownika powinna ona obecnie brzmieć „Potok Wysoka“ - od wsi Wysoka; - wg L. Słodownika właściwa nazwa wsi Kiersity powinna brzmieć Kiersyty, tu jednak została użyta oficjalna nazwa Kiersity, zgodnie z obowiązującym Zarządzeniem Ministra Administracji Publicznej z dnia 4 kwietnia 1950 r. o przywróceniu i ustaleniu nazw miejscowości (M.P. z 1950 r. nr 52, poz. 588).

 

     Kontynuując opis Bujacka:

1) Ta trasa odpowiada dosłownie petycji Landtagu Prowincji Pruskiej (z 1825 r. - przypis C.W.), wydaje się wedle ekspertyz mieć stopniowe nachylenie w kierunku od Jezioraka do Druzna i nie wymaga tak wielu śluz, jak opisana wcześniej („pierwsza“ linia kanałowa – przypis C.W.) trasa żeglugi (...)

 

Północny przebieg Kanału Zalewskiego - na mapie Schroettera

Przybliżony przebieg północnego fragmentu Kanału Zalewskiego (kolor fioletowy) na mapie Schroettera z przełomu XVIII i XIX w. - wiodący od jeziora Druzno przez Stankowo/Stühmswalde i Grądowy Młyn/Hohendorfer M. (źródło: opracowanie własne z wykorzystaniem zbiorów Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Polskiej Akademii Nauk)

 

     Poniżej Myślic powinno być potrzebnych tylko 5 śluz, i stąd pozostaje spadek na trasie przez Wopity wzdłuż Cieku Stankowskiego do Druzna, jak i określenie liczby śluz wymaganych na tej trasie poprzez niwelację, co będzie konieczne na całej linii komunikacyjnej od Druzna przez Zalewo do Jezioraka.

 

Dolina przy wsi Gisiel - pomiędzy rzekami Dzierzgoń i Brzeźnica

Płaska dolina pomiędzy rzekami Brzeźnica i Dzierzgoń, na wysokość wsi Gisiel (we wrześniu 2021 r.). Według Bujacka/Steenke było to najkorzystniejsze miejsce do przejścia i połączenia obu rzek (autor: C. Wawrzyński)

 

2) Młyn w Taborach jest omijany przez szlak kanałowy, a działanie tego w Myślicach również pozostaje niezakłócone - a wręcz przeciwnie, sądzić wypada, że obie maszynerie powinny spodziewać się znacznej poprawy dzięki zaopatrzeniu w wodę z jeziora, które jeszcze nie było dostępne od północy.

 

Ciek wodny w Taborach - Stary Dzierzgoń

Wody cieku Dzierzgonka przy miejscowości Tabory, we wrześniu 2021 r. (autor: C. Wawrzyński)

 

3) Jezioro Ewingi znajduje się około 4-5 stóp (1,2-1,5 m - przypis C.W.) wyżej niż Jeziorak (informacja błędna lub użyta już wówczas nieaktualna, bo zawyżona, albowiem według Schmida wynosiła już wtedy 1 stopę – przypis C.W.) i może zostać obniżone poprzez odpowiednie oczyszczenie i udrożnienie Kanału Dobrzyckiego.

 

Środkowy przebieg Kanału Zalewskiego - na mapie Schroettera

Przybliżony przebieg środkowego fragmentu Kanału Zalewskiego na mapie Schroettera z przełomu XVIII i XIX w. - wiodący przez Nielęgowo/Elendt, Dymnik/Stein, Wopity/Oppitten, Nowe wybudowania Małych Kiersit/Neusaass Kl. Kerschitten i przy Gisielu/Geisseln (źródło: opracowanie własne z wykorzystaniem zbiorów Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Polskiej Akademii Nauk)

 

4) Najwyższym punktem w tym rejonie jest miejsce na zachód – północny zachód od Zalewa, kilkaset prętów (2-3 km - przypis C.W.) od jeziora Ewingi i nie ma znaczącej wysokości nad poziom tegoż.

 

Południowy przebieg Kanału Zalewskiego - na mapie Schroettera

Przybliżony przebieg południowego fragmentu Kanału Zalewskiego na mapie Schroettera z przełomu XVIII i XIX w. - wiodący przez Myślice/Miswalde, Latkowo/Löthen, Prońki/Kl. Prohnen i Tabory/Tabern do jeziora Ewingi
(źródło: opracowanie własne z wykorzystaniem zbiorów Instytutu Geografii i Przestrzennego
Zagospodarowania Polskiej Akademii Nauk)

 

5) Jeziorak wydaje się mieć dostateczną głębokość do żeglugi, chociaż nie można zaprzeczyć, że w przypadku statków kanałowych rejsy po tak rozległych wodach jak Jeziorak mogą być dalekie od doskonałości i być narażone na trudności.”.

 

„Drugoliniowe” podsumowanie

     Przybliżona długość tego fragmentu rozpatrywanej linii kanałowej, czyli od Druzna po Ewingi (całość byłaby dłuższa po połączeniu z Jeziorem Drwęckim i sąsiednimi jeziorami) to niewiele ponad 30 km.

    Sądzić wypada, że G.J. Steenke odrzucił możliwość realizacji tej wersji kanału już na samym początku, to jest jeszcze w 1837 r., a profesor Bujack opublikował mniej lub bardziej luźne dywagacje na tenże temat. Zapewne o możliwościach budowy tej właśnie linii kanałowej, jak napisał: „otrzymał też kilka ważnych wiadomości w inny sposób”…

 

Rzeka Dzierzgoń przy styku kanałowym

Rzeka Dzierzgoń w okolicy hipotetycznego styku z Kanałem Zalewskim, pomiędzy Gisielem i Myślicami, we wrześniu 2021 r. (autor: C. Wawrzyński)

 

     Tymczasem sam Steenke twórczo rozwijał, pochodzący z przełomu lat 1819/1820 pomysł radcy Johanna Christiana Wutzke „pierwszej” linii kanałowej (Nachtrag zur Beschreibung des Drewenz-Flusses [w:] Beiträge zur Kunde Preussens. Königsberg 1821):

     „Kiedy przypatrujemy się obszarowi między jeziorami Drwęckim i Druzno oraz leżącym tamże zbiornikom wodnym - rodzi się chęć połączenia ich sztucznym szlakiem wodnym, od Ostródy do Elbląga, przez Jezioro Drwęckie z rzeką Liwą, w pobliżu zamku zbudowanego w 1337 r. i miasta Miłomłyn; dalej przez jeziora Ilińsk, Ruda Woda i Sambród, którego jedno ramię rozciąga się na zachód do Drulit (…)

      Stąd trzeba pociągnąć sztuczny kanał o długości 1 i 3/4 mili (13 km) przez Marwicę, ciągnący się do jeziora Druzno (skąd odbywa się żegluga do Elbląga), ze wzgórza przy Drulitach, i co jest bardzo istotne, że zasilany spływającymi strumieniami, a na tej trasie musi być wprowadzona wymagana liczba śluz komorowych, albo odbywać się transport lądowy (…)

     Aby rozszerzyć ten sztuczny szlak wodny, jezioro Bartężek można by również połączyć z jeziorem Szeląg, aby sprzedawać drewno z lokalnych lasów, a całą drogę wodną można również wykorzystać do spławu drewna.”.

 

Rzeka Dzierzgonka przy wsi Latkowo

Hipotetyczny fragment Kanału Zalewskiego - płynący od południa i wpadający do rzeki Dzierzgoń ciek o nazwie Dzierzgonka. Pośrodku pozostałości nasypu i mostu kolejowego. Zachodnia strona wsi Latkowo we wrześniu 2021 r. (autor: C. Wawrzyński)

 

    Prawdą jest, że ta „zalewska” trasa była przedmiotem petycji Landtagu Prowincji Pruskiej (jeszcze w 1825 r.), jednakże Bujack nie pokusił się o wykazanie, że rzeczywiście nie wymaga ona tak wielu śluz, jak w przypadku „pierwszej” linii kanałowej.

 

Jaz w Myślicach - miejsce hipotetycznych śluz

Próg wodny w Myślicach, we wrześniu 2021 r. W tym miejscu należałoby wznieść co najmniej 2 śluzy
(autor: C. Wawrzyński)

 

    Pisze wyłącznie, że poniżej Myślic należałoby wybudować jedynie 5 śluz, a do zrobienia pozostaje tylko ustalenie niezbędnej (w domyśle - niewielkiej) liczby śluz koniecznych, aby dotrzeć do Druzna. Tymczasem tylko w przypadku Myślic, taką piątkę śluz należało wznieść w samej miejscowości i w jej najbliższej okolicy (różnica wysokości rzeki Dzierzgoń wynosi blisko 17 m), a poniżej tej miejscowości (na Brzeźnicy) znacznie, ale to znacznie więcej…

 

Rzeka Dzierzgoń i górzyste okolice Myślić

Wzgórza okolic rzeki Dzierzgoń przy Myślicach - na początku XX w. oraz sto lat później
(źródło: bildarchiv-ostpreussen.de oraz C. Wawrzyński)

 

    Poniższa tabela pomoże w odpowiedzi na pytanie, jakie należało spełnić warunki, aby taka linia kanałowa mogła zaistnieć w rzeczywistości. Prezentowane wartości są w dużej mierze przybliżone i dotyczą pomiarów współczesnych.

 

Różnice poziomów wód na Kanale Zalewskim

   

     Długość całego szlaku od jeziora Druzno do jeziora Ewingi wynosiłaby około 30 km, przy czym zapewne część byłaby prowadzona nie tylko typowym kanałem, ale skanalizowanymi, wcześniej naturalnymi ciekami wodnymi: Potok Wysoki, Brzeźnica, Dzierzgoń, Dzierzgonka, Szlazówka oraz dodatkowo jeziorami - jak choćby powyżej Myślic oraz Latkowa (przy Prońkach).

 

Dawne jeziora przy Myślicach i Latkowie - szlak Kanału Zalewskiego

Pozostałości dawnych jezior we wrześniu 2021 r. Po lewej - przy Myślicach. Po prawej - przy Latkowie (autor: C. Wawrzyński)

 

Inne śluzy i inne pochylnie

     Już choćby pobieżna analiza pozwala na twierdzenie, że do pokonania łącznej, ponad 103-metrowej różnicy poziomu wód potrzebne byłoby wybudowanie ponad 35 śluz. Oczywiście kilka metrów różnicy poziomu wód można byłoby zniwelować, żłobiąc na długich odcinkach (choćby między Taborami i Zalewem) głębokie wykopy, ale nie zmieniałoby to faktu, że pokonać należało co najmniej 100 m spadu. To zaś oznacza wcale nie mniej, a o dziwo – tyle samo śluz, co w przypadku „pierwszej” linii kanałowej.

     Przypomnijmy, że gdyby nie wybudowano współczesnych 5 pochylni, ich funkcję musiało spełniać łącznie nawet 37 komór śluzowych.

 

Jaz w Grądowym Młynie - miejsce hipotetycznych śluz

Próg wodny w Grądowym Młynie (w sierpniu 2021 r.). W tym miejscu należałoby wznieść co najmniej 2-3 śluzy
(autor: C. Wawrzyński)

 

    Dodatkowym zadaniem inżynieryjnym byłoby takie prowadzenie szlaku kanałowego, aby móc obchodzić funkcjonujące na jego trasie młyny wodne. Takie budowle istniały na rzece Brzeźnicy (Grądowy Młyn, niem. Grund Mühle lub Hohendorfer Mühle), na rzece Dzierzgoń (Myślice) i cieku Dzierzgonka (Tabory). To w oczywisty sposób zwiększało potencjalne koszty budowy.

 

Młyn w Grądowym Młynie - dawniej i dziś

Młyn w Grądowym Młynie dawniej oraz jego pozostałości w sierpniu 2021 r.
(źródło: fotopolska.eu oraz C. Wawrzyński)

 

   Wydaje się, że najbardziej newralgicznym odcinkiem kanału byłby fragment pomiędzy Stankowem, Dymnikiem i wybudowaniami Małych Kiersit, gdzie na długości około 9,3 km teren wznosi się o blisko 63 m, a także przy Myślicach.

 

Szczyt wzniesienia w Dymniku - stanowisko górne hipotetycznej pochylni kanałowej

Przykładowe miejsce stanowiska górnego jednej z możliwych pochylni na Kanale Zalewskim - szczyt wzniesienia przy Dymniku, we wrześniu 2021 r. Wśród drzew na horyzoncie płynąca Brzeźnica, która mogłaby pełnić rolę współczesnej Klepiny, jako siła napędowa maszynerii (autor: C. Wawrzyński)

 

     Skądinąd wiemy, że inżynier G.J. Steenke od samego początku swojego projektowania był zwolennikiem wznoszenia kanałowych pochylni. Tego typu budowle hydrotechniczne zapewne powstałyby bez względu na ostateczny wybór konkretnego przebiegu szlaku żeglownego, a więc zarówno na "pierwszej", jak i na "drugiej" linii kanałowej.   

 

Zegar słoneczny nad Ewingami w Zalewie

Współczesne elementy pochylni kanałowej w Zalewie, opodal przystani żeglarskiej i dawnego portu - zegar słoneczny z kołem zębatym z wnętrza maszynowni pochylni. Konstrukcja pojawiła się nad brzegiem jeziora Ewingi latem 2018 r. z inicjatywy Stowarzyszenia Miłośników Kanału Elbląskiego NAVICULA (autor: C. Wawrzyński)

 

    To więc pozwala sądzić, że na tym terenie mogłoby dojść do wybudowania około 3 takich konstrukcji, przykładowo o nazwach „Dymnik”, „Wopity” i „Myślice”, to jest wówczas odpowiednio: Stein, Opitten i Miswalde.

 

Rzeka Szlazówka wpływająca do Zalewa

Rzeka Szlazówka wpływająca od północy do Zalewa, we wrześniu 2021 r. Byłoby to jednocześnie miejsce wkraczania Kanału Zalewskiego do Zalewa (autor: C. Wawrzyński)

 

     Jednak czas pokazał, że inżynier Steenke wybrał wariant kanału z 4 pochylniami i 5 śluzami, zamiast przykładowo kanału z 3 pochylniami i 15 śluzami.

 

Rzeka Szlazówka przy ujściu do jeziora Ewingi

Rzeka Szlazówka przy ujściu do jeziora Ewingi w Zalewie, we wrześniu 2021 r. (autor: C. Wawrzyński)

 

     W żaden sposób nie można twierdzić, że „zalewska” linia kanałowa miała być łatwiejsza w wykonaniu lub tańsza w późniejszym utrzymaniu. Z całą pewnością pruscy decydenci nie byli rozrzutni i kierowali się przede wszystkim właśnie aspektem ekonomicznym, a szukanie wyboru wariantu najbardziej „korzystnego” zostało m.in. potwierdzone wysłaniem inżyniera Steenke w zamorską podróż studyjną na Morris Canal…

 

Brzegi jeziora Ewingi i styk z rzeką Szlazówka

Styk hipotetycznego Kanału Zalewskiego z jeziorem Ewingi oraz widok z tego miejsca w kierunku portu i starego miasta w Zalewie, we wrześniu 2021 r. (autor: C. Wawrzyński)

 

 

Cezary Wawrzyński

Ostróda, listopad 2021 r./styczeń 2022 r.

 

Galeria zdjęć