Kraina Kanału Oberlandzkiego

    Kontynuujemy temat obiektów i rzeczy niegdyś występujących na Kanale Elbląsko-Oberlandzkim, a których współcześnie nie dostrzegamy na Kanale Elbląskim.

Zdjęcia pocztówkowe dolnych stanowisk pochylni Jelenie i Kąty z początku XX w.

Widoczne tabliczki z nazwami własnymi pochylni (źródło: fotopolska.eu)

     Tym razem będzie o rzeczy raczej nieistotnej dla funkcjonowania maszynerii pochylni kanałowej jako takiej, ale jakże ważnej wizerunkowo – o umieszczanych niegdyś na kołowych filarach nazwach własnych każdej z pochylni.

    Choć zgodnie z tytułem, poruszane zagadnienie jest od wielu lat czymś, co kiedyś „było i minęło” – to jednak w każdej chwili może (powinno?) swój status zmienić na „jest i nie minie”...

Zdjęcia pocztówkowe górnych stanowisk pochylni Kąty i Buczyniec z początku XX w.

Widoczne tabliczki z nazwami własnymi pochylni (źródło: fotopolska.eu)

Pierwsze wizerunki

    Kiedy w ogóle pojawiły się na pochylniach tablice z ich lokalnymi nazwami? Sądzić wypada, że już na samym początku funkcjonowania odcinka pochylniowego, jednak (póki co) trudno jest to udokumentować.

     Przykładowo na fotografii Leopolda Dietza z 1862 r. dostrzeżemy możliwy zarys napisu, jednakże trudny do odczytania. Jeśli jednak był to rzeczywiście napis – to dwurzędowy.

Pochylnia Buczyniec na fotografii L. Dietza z 1862 r. Górne stanowisko z widocznym budynkiem maszynowni

oraz filarami kół kierunkowych (źródło: Eine geneigte Ebene des oberländischen Kanals. Elbing 1865)

     Na podstawie kilku, niewiele późniejszych drzeworytów, można założyć, że ewentualny tekst brzmiał, z zastrzeżeniem, że nasza współczesna "pochylnia kanałowa" w pierwotnym tłumaczeniu była "równią pochyłą":

Buchwalde

Geneigte Ebene N 1

czyli:

Buczyniec

Równia Pochyła Nr 1

Pochylnia Buczyniec. Artykułowy drzeworyt R. Richtera: Koła kierunkowe prowadzące liny

do wózka kolejowego (źródło: archiwum autora)

     Do jednych z pierwszych wizerunków oberlandzkich pochylni kanałowych można zaliczyć drzeworyty z artykułu R. Richtera z 1864 r. (Ein deutscher Trollhätta-Canal [w:] Die Gartenlaube. Illustrirtes Familienblatt. Leipzig 1864, s 26-29.). Dostrzeżemy doskonałe odwzorowanie kołowych filarów – ale niestety widzianych od drugiej strony...

Pochylnia Oleśnica wg drzeworytu G. Theuerkaufa z ok. 1865 r.

(źródło: zbiory Muzeum w Ostródzie)

     Na drzeworycie pochylni Oleśnica, autorstwa Gottloba Theuerkaufa z ok. 1865 r. dostrzeżemy już tabliczki, z taką oto treścią:

Schoenfeld

Geneigte Ebene N 3

czyli dziś:

Oleśnica

Równia Pochyła Nr 3

albo właściwie:

Krasin

Równia Pochyła Nr 3

Pochylnia Oleśnica wg drzeworytu G. Arnoulda z ok. 1881 r.

(źródło: archiwum autora)

     Potwierdzeniem tego jest inny drzeworyt pochylni Oleśnica, opisywany jako „Transport Kanałem Elbląskim, rys. G. Arnould na podstawie Aloisa Greila z ok. 1881 r.” (Transport von Schiffen über die schiefe Ebene bei Elbing).

    Jednakże odnieść można wrażenie, że był to rysunek wykonany na podstawie drzeworytu Theuerkaufa, a zmieniły się jedynie ubiory ludzi i litera/litery w nazwie miejscowości (Schönfeld w miejsce Schoenfeld).

Pochylnie wg drzeworytu H. Pennera z ok. 1880 r.

(źródło: archiwum autora)

     Innym, stosunkowo dobrze znanym drzeworytem, są wizerunki kanałowe autorstwa elblążanina Hermanna Pennera, pochodzące z przełomu lat 1879/1880. Jednak niestety, tutaj również mamy do czynienia z rysowaniem z niewłaściwej strony – oczywiście z omawianego puntu widzenia…

Filar kołowy dolnego stanowiska pochylni Oleśnica na archiwalnym filmie z końca lat 20. XX w.

(źródło: archiwum autora)

     Niemniej jednak powtórzmy: początkowo na kołowych filarach pochylni umieszczano tabliczki od strony statków dopływających do pochylni (zarówno od wody dolnej, jak i górnej) – z informacją o nazwie pochylni (pochodzącej od pobliskiej miejscowości) oraz z numeracją pochylni (postępującej od wododziału w kierunku Druzna).

Filary kołowe dolnego i górnego stanowiska pochylni Buczyniec na archiwalnych filmach z lat międzywojennych

(źródło: archiwum autora)

     Analiza starych zdjęć pocztówkowych, m.in. z przełomu XIX i XX wieku oraz archiwalnych kadrów filmowych z lat międzywojennych, pozwala twierdzić, że po jakimś czasie (?) ograniczono się do tabliczek wyłącznie z nazwą własną pochylni (nazwą miejscowości).

Filary kołowe górnego stanowiska pochylni Buczyniec tuż przed II wojną światową

(źródło: www.bildarchiv-ostpreussen.de)

     Byłyby to zatem tabliczki o treści:

– „Buchwalde”,

– „Kanthen” (wariantowo „Canthen”),

– „Schönfeld" (wariantowo „Schoenfeld”),

– „Hirschfeld” oraz

– „Neu Kussfeld”.

Filary kołowe dolnego stanowiska pochylni Kąty oraz górnego stanowiska pochylni Jelenie na archiwalnych filmach

z lat międzywojennych (źródło: archiwum autora)

     Przypomnijmy też, że dawna numeracja pochylni postępowała od stanowiska szczytowego kanału wraz ze spadkiem wody w kierunku morza. Mieliśmy więc od 1860 r. cztery pochylnie: Nr 1 – Buchwalde; Nr 2 – Kanthen; Nr 3 – Schönfeld i Nr 4 – Hirschfeld.

     Od lat 1881/1883 mieliśmy dodatkową pochylnię: Nr 5 – Neu Kussfeld, która zastąpiła 5 drewnianych śluz.

Górne i dolne stanowisko pochylni Nr 3 - Oleśnica na fotografiach z lat międzywojennych

(źródło: archiwum autora)

Czasy powojenne

     Kanał (wówczas jeszcze Oberlandzki) naprawiano i usuwano zniszczenia w latach 1946/1947, a turystyczny ruch żeglugowy na odcinku pochylniowym został przywrócony we wrześniu 1947 r.

Dolne stanowisko pochylni Buczyniec. Prawdopodobnie ostatni wariant nazewniczy przed 1945 r. na archiwalnej fotografii (źródło: archiwum autora)

    Wówczas zniknęły tabliczki z nazwami niemieckimi, ale nie zniknęły tablice w ogóle – jako takie. W ich miejsce pojawiły się tablice z nazewnictwem polskim.

   Po części nazwy nawiązywały do powojennych nazw tych samych miejscowości, a po części była to „radosna twórczość” urzędnicza lub ludności napływowej.

Dolne stanowisko pochylni Całuny Nowe na zdjęciu z ok. 1949 r. oraz dolne stanowisko pochylni Jelenie na zdjęciu pocztówkowym z ok. 1949/1950 r. (źródło: fotopolska.eu)

    Pojawiły się więc pochylnie:

– Buczyniec,

– Kąty,

– Oleśnica,

– Jelenie oraz

– Całuny Nowe.

   Takie więc, z takimi nazwami, wykonano nowe tablice, czego dowodzą m.in. dwa powyższe zdjęcia, wykonane w Całunach Nowych i Jeleniach. Polska wywieszka okazała się przy tym być nie prostokątną tabliczką, ale niemal kwadratową tablicą o stosunkowo dużej powierzchni względem swego filara.

Dolne stanowisko pochylni pochylni Jelenie na zdjęciach pocztówkowych. Od lewej: z początku XX w., z końca I ćwierci XX w. oraz z końca I połowy XX w. (źródło: fotopolska.eu oraz polska-org.pl)

     Prawdę powiedziawszy, nie pojawia się wiele w przestrzeni internetowej zdjęć z czasów PRL oraz końca XX wieku, a wykonanych od zewnętrznej strony kołowych filarów, z widocznymi miejscami po pierwotnych tabliczkach nazewniczych.

Tablice informacyjne na filarach pochylni Jelenie oraz Buczyniec. Zwróćmy uwagę, że na Buczyńcu tabliczka z nazwą „przeskoczyła” ze skrajnego na środkowy filar, natomiast na większym filarze przymocowano tablicę „cennikowo-godzinową” (źródło: fotopolska.eu oraz polska-org.pl)

   Jednakże można twierdzić, że niektóre tabliczki zniknęły, a inne ewoluowały oraz że (przynajmniej w przypadku Buczyńca) stały się one bardziej tablicą z obowiązującym w danym sezonie żeglugowym cennikiem i godzinami pracy pochylni – a jedynie "przy okazji" z informacją o jej nazwie oraz dodatkowo z kilometrażem.

     Pojawiła się też tabliczka z informacją o tzw. „głębokości tranzytowej”.

Statki pasażerskie „Birkut” i „Łabędź” przy filarach z tabliczkami z głębokością tranzytową w 2009 r.

(źródło: zbiory J. Miszewskiego)

     Sądzić też wypada, że tego typu tablice z cennikami i godzinami otwarcia (co byłoby raczej logiczne), mogły być zawieszane na pochylniach skrajnych, przy czym na Buczyńcu – na stanowisku górnym, a w Całunach – na stanowisku dolnym.

Porównanie tego samego miejsca, tj. dolnego stanowiska pochylni Oleśnica – na drzeworycie G. Theuerkaufa

z ok. 1865 r. oraz na zdjęciu z 2009 r. Polska, niewielka tabliczka zawierała informację o nazwie zarządcy

szlaku w górnej części oraz nazwę pochylni i jej kilometraż w dolnej części (źródło: archiwum autora)

     Nawiasem mówiąc, ani uroku maszynerii kanałowej takie właśnie rzeczy nie dodawały, ani miejsce na takie informacje (zwłaszcza „cennikowe”) nie było szczęśliwie wybrane.

Filary górnego stanowiska pochylni Buczyniec w 2011 r.

(Autor: C. Wawrzyński)

     Nic może zatem dziwnego, że zniknęły one w trakcie kanałowej rewitalizacji lat 2012-2015.

Filary górnego stanowiska pochylni Buczyniec tuż przed rewitalizacją, w maju 2012 r. Widoczne jaśniejsze miejsca po zdemontowanych tablicach informacyjnych (autor: C. Wawrzyński)

     Niestety, nikt nie pomyślał wówczas o przywróceniu tabliczek nazewniczych, możliwie zbliżonych kształtem i przeznaczeniem do pierwowzoru – choć już oczywiście z polskim nazewnictwem.

Filary górnego stanowiska pochylni Oleśnica w trakcie rewitalizacji, we wrześniu 2013 r.

(źródło: archiwum autora)

     Co prawda funkcję informacyjną pełnią współcześnie tablice stojące na nabrzeżu, ale czegoś jakby wciąż brakuje...

Filary dolnych stanowisk pochylni Całuny i Oleśnica w 2019 r. Płynący nie widzą, jak niegdyś z oddali,

do jakiej właśnie pochylni dopływają (autor: C. Wawrzyński)

Konserwatorska ciekawostka

    Oficjalnie ostatnia rewitalizacja Kanału Elbląskiego (generalny remont maszynerii i torowisk wszystkich pochylni) zakończyła się w maju 2015 r.

    Ponieważ kanał jest zabytkiem i pomnikiem historii – całość prac prowadzona była pod nadzorem służb konserwatorskich. Płynąc w dniu otwarcia (pochylnia Buczyniec, 29 maja) statkiem Żeglugi Ostródzko-Elbląskiej z przybyłymi na uroczystość oficjelami, zadałem pytanie obecnej na pokładzie ówczesnej Pani konserwator pytanie, dlaczego przy okazji tej rewitalizacji nie przywrócono, niejako przy okazji, nazw poszczególnych pochylni na ich kołowych filarach?

Dolne stanowisko pochylni Całuny po rewitalizacji. Pośrodku filara – miejsce „czekające na swoją tabliczkę”

(autor: C. Wawrzyński)

     Usłyszałem w odpowiedzi, że "niby dlaczego (?), bo przecież takich nazw przed wojną nie było, a to był taki powojenny, polski wymysł.".. Przyznaję, że mowę mi wówczas (łącznie z tabliczką) odjęło...

Cezary Wawrzyński

Ostróda, marzec 2024 r.

Ps. Wkrótce być może o kolejnych charakterystycznych elementach, które na kanale się pojawiały... i znikały...

Galeria zdjęć