Kraina Kanału Oberlandzkiego

    Pod takim tytułem: Kanałowe „było i minęło...” zostaną sukcesywnie ukazywane i opisywane obiekty oraz urządzenia Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego, które były przez wiele lat dla niego normą lub charakterystycznym elementem – a których współcześnie w ogóle, bądź w najlepszym przypadku w pierwotnej formie, już się nie uświadczy.

     Zacznijmy od mostów, a konkretnie od mostów ruchomych.

Jedyny zachowany drewniany i „stały” most na Kanale Elbląskim (1-przęsłowy, belkowy), w drodze Mozgowo – Karnity, ponad „ruchomymi” wrotami bezpieczeństwa „Zagadka” (autor: C. Wawrzyński)

Mosty ruchome według profesora

    Według prof. Stanisława Januszewskiego (Kanał Elbląski, Wrocław 2021, s. 173 i 181-183): „Z uwagi na charakter przęseł stwierdzić można występowanie nad Kanałem Elbląskim mostów (między innymi – przypis C.W.) ruchomych, przy czym wśród nich odnajdujemy zarówno takie, w których dla przepuszczania statków przęsła mogły być przesuwane bądź podnoszone lub obracane (…)

Nieistniejący współcześnie drewniany i „stały” mostek ponad filarem dolnego stanowiska pochylni Oleśnica

(źródło: www.bildarchiv-ostpreussen.de)

   Konstruktorów mostów obligowało zapewnienie światła pionowego dla taboru płynącego kanałem. W połowie XIX wieku, zbudowano na kanale kilka drewnianych mostów o przęsłach ruchomych. Wszystkie, w pierwszej połowie XX wieku, zastąpione zostały mostami stałymi, zwykle betonowymi.

    Na kanale dominowały dwa rodzaje konstrukcji mostów ruchomych. Otwarcie kanału pod mostem odbywało się w jednych przez obrót przęsła, w drugich przez przesunięcie (...)

Port Wschodni i most obrotowy w Czulpie

Nieistniejący drewniany most z przęsłem obrotowym w Małdytach, na kanale Portu Wschodniego, nad jez. Ruda Woda, wg dokumentacji inwentaryzacyjnej wykonanej w 1900 r. przez Pufahla i Hanfa (źródło: Kanał Ostródzko-Elbląski oraz Kanał Elbląski, pod. red. S. Januszewskiego)

    W mostach o przęsłach obrotowych obrót następował na podporze pośredniej wykonanej z pięciu pali. Pal środkowy był osią obrotu. Przęsło było tak wyważone, że jego środek ciężkości przypadał na oś obrotu. Ułatwiało to załodze statku czy barki otwarcie mostu (...)

Fragment niemieckiej mapy „Hagenau” z 1909/1911 r. – ze stykiem kanałowym w Czulpie/Zölp. Pod nazwą Hafen widoczny tzw. Port Zachodni – zapewne ogólnodostępny. Po przeciwnej stronie kanału widocznym mniejszy,

tzw. Port Wschodni z mostem obrotowym – zapewne dla statków Inspekcji Budownictwa Wodnego

(źródło: igrek.amzp.pl)

    Jedna z takich konstrukcji, zbudowana w 1852 r., znana jest nam z inwentaryzacji Kanału Elbląskiego, wykonanej w 1900 r. Do lat 30. XX wieku funkcjonowała w Małdytach, nad kanałem portowym przy jeziorze Ruda Woda.”.

Widok Czulpy od strony południowej, czyli od jeziora Ruda Woda. Za wyspą znajduje się wejście do Portu Zachodniego. Opodal rufy białego kutra znajdował się most obrotowy i wejście do Portu Wschodniego. Widoczna wśród drzew

czerwona dachówka wskazuje miejsce dawnej willi Steenkego (autor: C. Wawrzyński)

    Uwaga: okazuje się, że w małdyckiej Czulpie (w okresie umiejscowienia tam siedziby kanałowej Inspekcji Budownictwa Wodnego) funkcjonowały dwa porty: „Port Wschodni” (z mostem obrotowym) – po jednej stronie styku kanałowego z jeziorem Ruda Woda, oraz „Port Zachodni” – po drugiej stronie szlaku.

    Ciekawostką jest, że współcześnie Port Zachodni przynależy administracyjnie do Małdyt, natomiast Port Wschodni jest "oknem na świat" Wilamowa...

Czulpa i wnętrze jej Portu Zachodniego w latach 30. XX w. oraz współcześnie

(źródło: www.bildarchiv-ostpreussen.de oraz C. Wawrzyński)

     Istnienie dwóch portów potwierdza m.in. fragment opisu kanału autorstwa Steenkego (z 1863 r.): 

    Po ćwierci mili (1.850 m) dalszego płynięcia, przechodząc pod masywnym [kamiennym] mostem (szosa z Elbląga do Ostródy), docieramy do obszaru jeziora Sambród, a po 1/4 mili połaci łąk ukazuje się lustro wody jeziora opodal Małdyt.

    Tutaj szlak żeglowny kanału wrzyna się na 53 stopy (16,5 m) głębokości terenu, po prawej leżą wspaniałe małdyckie dobra Pana Reichela, wreszcie koniec [odcinka] kanału, tuż przy jeziorze Ruda Woda i leżąca w dolinie urocza Czulpa, gdzie po lewej i prawej znajdują się niewielkie doki portowe.

     Inżynier i nadzorca kanałowy Steenke miał zatem bezpośredni widok z okien „swojej” willi na jezioro Ruda Woda i Port Wschodni.

Widok poprzez Port Wschodni na jezioro Ruda Woda oraz widok południowego nabrzeża portowego od strony kanału
w kierunku Wilamowa (autor: M. Kacperski)

     Port Wschodni mógł być (od 1881 r.) pierwszym portem macierzystym parowca inspekcyjnego „Baurath Steenke”, a następnie "Steenke" – do początków XX wieku, kiedy stała się nim Ostróda.

Parowiec inspekcyjny "Steenke" w ostródzkim Porcie Zimowym ok. 1910 i 1920 r.

(źródło: polska-org.pl)

     Jednak mały prześwit współczesnego wejścia do Portu Wschodniego sugeruje, że bardziej mógł nadawać się do pełnienia tej roli Port Zachodni. Dowodzi tego pośrednio dokumentacja inwentaryzacyjna z 1900 roku, która określa prześwit pomiędzy palami mostu obrotowego na 3,00 m – a według Waldemara Danielewicza (100 lat żeglugi pasażerskiej. Ostróda-Iława-Elbląg 1912-2012) szerokość całkowita parowca wynosiła 3,15 m.

Współczesne wejście do Portu Zachodniego oraz wejście do Portu Wschodniego w Czulpie –

na mapie hipsometrycznej (źródło: warminskomazurskie.e-mapa.net)

     Współcześnie można swobodnie wpłynąć większą jednostką do Portu Zachodniego. Wychodzi więc na to, że w początkach lat 30. XX wieku rozebrano most obrotowy, w efekcie pozostawiając ten niewielki akwen jako niemal odciętą od wód jeziorowych zatokę, dostępną jedynie dla mniejszych łodzi i łódek.

Współczesny widok dawnego Portu Wschodniego w Czulpie – bez mostu obrotowego, ale z licznie rosnącymi drzewami. Widoczna na ostatniej fotografii czerwona dachówka wskazuje miejsce dawnej willi Steenkego

(autor: C. Wawrzyński)

Przykłady wschodniopruskich mostów obrotowych

   W przypadku tego typu mostów, miłośnikom żeglarstwa dawna budowla mostowa w Czulpie powinna kojarzyć się choćby z mostem obrotowym w Giżycku, przerzucona ponad Kanałem Łuczańskim w 1898 r. Jednak jest to konstrukcja znacznie większa – bo drogowa.

Ruchomy most obrotowy w Giżycku – na początku XX w. oraz na początku XXI w.

(źródło: www.bildarchiv-ostpreussen.de oraz www.globetrotter-fotos.de)

   Most obrotowy (choć unieruchomiony) możemy spotkać również całkiem niedaleko, bo na szlaku będącym elementem składowym systemu wodnego Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego. W artykule "Rzeka Dzierzgoń: koniec, początek... i koniec" został opisany most obrotowy w Dzierzgonce (Nowym Dolnie), pochodzący z przełomu XIX i XX wieku.

Po lewej - współczesny widok mostu „obrotowego” na rzece Dzierzgoń (od strony Nowego Dolna w kierunku Dzierzgonki), z pozostałościami urządzenia korbowego. Po prawej – współczesny widok z tego mostu

w górę rzeki,  tj. w kierunku Starego Dolna (autor: C. Wawrzyński)

    Jednak nadal jest sprawny oraz działa podobny funkcjonalnie obrotowy most wschodniopruski – bo przerzucony również nad wejściem do portu (obecnie jachtowego) w litewskiej Kłajpedzie. Pochodzi on na dodatek niemal dokładnie z tego samego okresu, co most w Czulpie (1852), gdyż został wykonany w 1855 r.

Otwarcie mostu na wejściu do portu "zamkowego" w Kłajpedzie

(autor: C. Wawrzyński)

     Szukając zaś znacznie bliżej, choć w Prusach Zachodnich... Niewątpliwie mostem (mostkiem) obrotowym, zbliżonego konstrukcyjnie rodzaju do tego w Czulpie – była kładka stoczniowa nad wejściem do basenu stoczni Schichau'a w Elblągu, przy rzece Elbląg. 

Stoczniowy mostek obrotowy w Elblągu ok. 1910 r.

(źródło: archive.org)

      Wymienione przykładowo mosty różniły się choćby materiałami konstrukcyjnymi, jednak wszystkie działały z wykorzystaniem ręcznego mechanizmu obracania.

Cezary Wawrzyński

Ostróda, grudzień 2023 r.

      Ps. Wkrótce o kolejnych charakterystycznych elementach, które na kanale się pojawiały... i znikały... 

Galeria zdjęć