Kraina Kanału Oberlandzkiego

    Kontynuując temat obiektów i urządzeń niegdyś występujących na Kanale Elbląsko-Oberlandzkim, a których nie ujrzymy już na Kanale Elbląskim – czyli po mostach obrotowych, zajmijmy się tematem mostów również ruchomych - ale suwanych.

Mosty ruchome według profesora

    Przypomnijmy, że według prof. Stanisława Januszewskiego (Kanał Elbląski, Wrocław 2021, s. 173 i 181-183): „Z uwagi na charakter przęseł stwierdzić można występowanie nad Kanałem Elbląskim mostów (między innymi – przypis C.W.) ruchomych, przy czym wśród nich odnajdujemy zarówno takie, w których dla przepuszczania statków przęsła mogły być przesuwane bądź podnoszone lub obracane (…)

    Konstruktorów mostów obligowało zapewnienie światła pionowego dla taboru płynącego kanałem. W połowie XIX wieku, zbudowano na kanale kilka drewnianych mostów o przęsłach ruchomych. Wszystkie, w pierwszej połowie XX wieku, zastąpione zostały mostami stałymi, zwykle betonowymi. Na kanale dominowały dwa rodzaje konstrukcji mostów ruchomych. Otwarcie kanału pod mostem odbywało się w jednych przez obrót przęsła, w drugich przez przesunięcie (…)

Dwa mosty zwodzone na rzece Elbląg. Litografie Johanna Hoorna z ok. 1829/1830 r.

(źródło: B. Satori-Neumann: Elbing im Biedermeierund Vormärz, Elbing 1933)

    „W mostach o przęsłach przesuwnych, przesuwanie przęsła odbywało się na prowadnicach za pomocą przekładni linowej. Przęsło spoczywało na pomoście. Przesuwanie odbywało się na stalowych (kolejowych) szynach, na rolkach.

     Mosty takie znane są nam z inwentaryzacji budowli kanału Elbląskiego, wykonanej ok. 1900 r. Jeden z nich, pochodzący z lat 60. XIX wieku, do lat 40. XX wieku, funkcjonował nad kanałem Elbląskim, a usytuowany był 900 m poniżej dolnego stanowiska pochylni Oleśnica (przy Klepińskim Młynie - przypis C.W.), na drodze Jelenie – Oleśnica (42,910 km), inny – zbudowany w 1872 r. (zlikwidowany ok. 1942 r.) – umożliwiał przeprawę przez rzekę Klepinę, w starym jej biegu (obecnie to szlak kanałowy - przypis C.W.) – na odcinku pomiędzy dzisiejszą pochylnią Całuny a jeziorem Druzno, w km 48,727.

     Mosty ruchome dłużej utrzymały się w mieście Elbląg,”.

Nieistniejący drewniany most z przęsłem przesuwnym na drodze Jelonki – Krasin (km 42,910)

wg dokumentacji inwentaryzacyjnej wykonanej w 1900 r. przez Pufahla i Hanfa

(źródło: Kanał Elbląski, pod. red. S. Januszewskiego)

Mosty ruchome według przepisów

     Tego, że ruchome mosty funkcjonowały na szlaku wodnym od samego początku oficjalnego uruchomienia żeglugi na całym kanale, dowodzi choćby tzw. Regulamin Policyjno-Kanałowy (Kanal-Polizei-Reglement für Elbing-oberländischen Kanal) z dnia 11 kwietnia 1861 r., a konkretnie § 21, który brzmiał:

Fragmenty Regulaminu Policyjno-Kanałowego dla Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego z kwietnia 1861 r.

(źródło: Der Elbing–Oberländische Kanal und seine Bauwerke, Elbing 1863)

    „Każdy szyper jest zobowiązany do przepisowego otwierania oraz zamykania mostów suwanych, które napotyka jego statek, a także do ich zamykania, gdyby natrafił na wcześniej otwarte. Jeżeli szyper zastanie na drodze zamknięte wrota bezpieczeństwa, nie może ich otwierać bez zezwolenia nadzorcy kanałowego.

     Podczas pierwszej podróży kanałem szyper musi wykazać się przed Służbą Nadzoru Kanału umiejętnością prawidłowej obsługi mostu suwanego, dla uzyskania poświadczenia, że dokładnie zna czynności potrzebne do obsługi tego typu mostów.”.

Nieistniejący współcześnie drewniany i „stały” most (zastąpiony przez łukowy betonowy z 1924 r.) w Liksajnach,

przy styku z południowym krańcem jeziora Ruda Woda – przed I wojną światową

(źródło: zbiory Muzeum w Ostródzie)

     Mostki suwane (rozsuwane?) funkcjonowały i związane z nimi przepisy obowiązywały co najmniej do końca II wojny światowej. Na potwierdzenie tego dysponujemy stosowną dokumentacją fotograficzną. Są to konkretnie fotografie wykonane w latach 30. XX wieku, ukazujące tablicę informacyjną Urzędu Budownictwa Wodnego w Ostródzie umieszczoną na takim moście, z komunikatem z 1921 r., a odwołującym się do przepisów z 1894 r.

Tekst tablicy głosi:

     „Komunikat

    Każdy szyper lub retman na tratwie ma obowiązek zgodnie z przepisami otworzyć mosty suwane, przez które przepływa swoim statkiem, i ponownie je zamknąć, nawet jeśli stwierdził, że most jest otwarty. Za wszelkie szkody wynikłe z awarii zobowiązany jest zapłacić szyper (§ 27, w związku z § 38 Rozporządzenia policyjnego dla Kanału Elbąsko-Oberlandzkiego z dnia 26 października 1894 r.).

Ostróda, Prusy Wschodnie, 7 marca 1921 r. Państwowy Urząd Budownictwa Wodnego.”.

Nieistniejący współcześnie ruchomy (suwany) most kanałowy z tablicą informacyjną. Prawdopodobnie miejsce

położone przy Krasinie, ok. 500 m powyżej pochylni Oleśnica (źródło: www.bildarchiv-ostpreussen.de)

     Tablica ta została udokumentowana m.in. na taśmie filmowej, o czym poniżej.

Mosty ruchome według filmowców

    Dysponujemy kilkoma archiwalnymi filmami z rejsów kanałem, na których zarejestrowano m.in. moment „suwania” i przechodzenia statkiem przez suwane mosty. Co ciekawe, choć mostek był podobny do mostka, to każdy z filmów był realizowany przy innym obiekcie mostowym – tak przynajmniej wynika z pobieżnej analizy poszczególnych kadrów.

Kadry z przedwojennego filmu Eine Fahrt auf dem Oberländischen Kanal. Przejście przez ruchomy most suwany barki oberlandzkiej z drewnem, z szyperską rodziną. Ten sam obiekt mostowy i to samo miejsce – co w przypadku

poprzedniej fotografii. Obrazy dowodzą, że „suwać” most mogły nawet dzieci

(źródło: Landsmannschaft Ostpreußen)

     Pierwszy z filmów – o tytule „Eine Fahrt auf dem Oberländischen Kanal” (kontekstowo: Przejazd Kanałem Oberlandzkim), nakręcony prawdopodobnie w latach 30. XX wieku, dokumentuje transport drewna barką oberlandzką przez szyperską rodzinę – z jeziora Szeląg Wielki, przez Ostródę i pochylnie – do Elbląga.

Współczesny widok miejsca po dawnym moście drewnianym przy Krasinie,

opodal górnego stanowiska pochylni Oleśnica (źródło: GoogleMaps)

     Ukazany na filmie obiekt, to prawdopodobnie mostek znajdujący się niegdyś około 500 m przed pochylnią Oleśnica, a współcześnie pomiędzy tą pochylnią oraz mostem w drodze wojewódzkiej nr 526 (odcinek Śliwica – Krasin).

     Obecnie nic w tym miejscu „mostowego” nie ma, choć przeprawa mostowa była zaznaczana na niemieckich mapach przykładowo z lat 1909/1911 i 1930.

Fragment niemieckiej mapy „Pr. Holland” z 1930 r. - z miejscem dawnego mostu drewnianego przy Krasinie,

opodal górnego stanowiska pochylni Oleśnica (źródło: igrek.amzp.pl)

     Drugi film – o nostalgicznym tytule „Damas… zu Hause” (Wtedy… w domu), to dokument „wspomnieniowy” z 1955 r., zawierający archiwalne filmy z okresu międzywojennego. Istotny fragment zawiera podróż kanałową stateczku „Forelle” z Elbląga, przez jezioro Druzno i kolejne pochylnie.

Kadry z przedwojennego filmu Damas… zu Hause. Przejście przez ruchomy most suwany elbląskiego stateczku „Forelle” (źródło: Sonichtfreundchen)

     Jednostka pokonuje również „suwany” most, zapewne usytuowany pomiędzy Druznem i pochylnią Całuny. Byłby to więc mostek wymieniony przez prof. Januszewskiego (km 48,727), który łączył miejscowości Klepę i Dłużynę (ponad skanalizowanym korytem Klepiny).

Fragment niemieckiej mapy „Pr. Holland” z 1930 r. - z miejscem dawnego mostu drewnianego przy Klepie,

pomiędzy jeziorem Druzno i pochylnią Całuny (źródło: igrek.amzp.pl)

    Współcześnie, około 15 m na południe (w stronę pochylni Całuny) od tej „suwanej przeprawy” znajduje się płaski, stały most betonowy.

Po lewej – widok z oddali mostu suwanego przy Klepie, na niemieckim filmie archiwalnym z lat 30 XX w.

Po prawej – współczesny widok spod nowego mostu na miejsce po dawnym moście

(źródło: Agentur Karl Höffkes oraz GoogleMaps)

Kadr z przedwojennego filmu dokumentalnego. Prawdopodobnie ten sam most, co wyżej

(źródło: archiwum autora)

     Trzeci z omawianych filmów – o tytule „Podróż z przeszkodami”, jest polskim filmem archiwalnym z 1951 r., wykonanym przez warszawską Wytwórnię Filmów Dokumentalnych. Stosunkowo krótki obraz ukazuje rejs statkiem pasażerskim „Jordan” wycieczkowiczów z Ostródy, przez śluzę Miłomłyn, Małdyty i odcinek pochylniowy do Elbląga (choć zdjęcia kończą się na jeziorze Druzno).

    Co ciekawe, autorem komentarza był Karol Małcużyński (współpracownik Polskiej Kroniki Filmowej), a lektorem Jeremi Przybora.

Kadry z powojennego filmu Podróż z przeszkodami. Przejście przez drewniany most suwany statku pasażerskiego „Jordan” – prawdopodobnie przy Klepińskim Młynie (źródło: www.repozytorium.fn.org.pl)

    Zgodnie z tytułem statek pokonuje przeszkodę m.in. w postaci mostu suwanego. Prawdopodobnie był to most wymieniony przez prof. Januszewskiego (km 42,91), który łączył Klepiński Młyn (administracyjnie to Rychliki, ale miejsce znajduje się po stronie „pasłęckiej” kanału, ok. 1 km od Krasina) – z polami od strony Jelonków.

Fragment niemieckiej mapy „Pr. Holland” z 1930 r. – z miejscem dawnego mostu drewnianego

przy Klepińskim Młynie, pomiędzy pochylniami Oleśnica i Jelenie (źródło: igrek.amzp.pl)

    Obecnie żadnego obiektu mostowego w tym miejscu nie ma, choć przeprawa mostowa była zaznaczana na niemieckich mapach przykładowo z lat 1909/1911 i 1930. Znajduje się ono około 800 m na północ od dolnego stanowiska pochylni Oleśnica i wciąż prowadzi do niego od strony dawnego młyna droga.

    Jakieś 480 m na północ od tego miejsca odnajdziemy współcześnie łukowy, betonowy mostek, tzw. "mostek do jednego domu"...

Współczesny widok miejsca po dawnym suwanym moście drewnianym przy Klepińskim Młynie,

pomiędzy Oleśnicą i Jeleniami (źródło: GoogleMaps)

Mosty ruchome według informatora żeglugowego

     Nie ulega wątpliwości, że mosty (co do zasady zamknięte dla żeglugi) stanowiły żeglugowe utrudnienie, każdorazowo powodujące konieczność zatrzymania się i zejścia z pokładu członka załogi – a urządzenia wymagały okresowej konserwacji i dozoru. Podjęto więc decyzję o ich rozbiórce.

    Kiedy jednak ostatecznie zlikwidowano na Kanale Elbląskim opisywane mosty ruchome? Być może odpowiedziałyby na to jakieś dokumenty źródłowe w Tczewie bądź Gdańsku… Tymczasem twierdzić można, że stało się tak w latach 50. XX wieku, a maksymalny przedział czasowy to jesień roku 1951 – jesień roku 1960, ze wskazaniem na pierwszą połowę lat 50.

Po lewej - statek pasażerski m/s „Konrad” - flagowa jednostka Adolfa Tetzlaffa, we wrotach betonowej śluzy Miłomłyn na przełomie lat 20. i 30. XX w. Po prawej - ostródzki suchy dok w 1946 r. Remont dawnego motorowca „Konrad” (wówczas „Orzeł”), który w 1948 r. został przemianowany na „Jordana” (źródło: fotopolska.eu oraz zbiory W. Danielewicza)

    W przypadku pierwszej daty granicznej wiemy, że archiwalny film „Podróż z przeszkodami”, na którym statek „Jordan” pokonuje przeszkodę w postaci ruchomego mostu, pochodzi z 1951 r. Nawet gdybyśmy nie znali daty filmu, to według Waldemara Danielewicza (100 lat żeglugi pasażerskiej Ostróda-Iława-Elbląg, Olsztyn 2012) statek ten (przedwojenny „Konrad”) w 1951 r. zmienił armatora oraz swoją nazwę – z „Jordan” na „Wł. Kniewski”.

    Dzięki temu filmowi wiemy więc, że co najmniej jeden z ruchomych mostów funkcjonował jeszcze latem 1951 r.

Fragmenty Informatora dróg wodnych z 1961 r.

(źródło: RZGW)

    W przypadku drugiej daty granicznej, to jednym z powojennych dokumentów mogących świadczyć o istnieniu takich mostów byłby „Informator dróg wodnych śródlądowych żeglownych”, pochodzący jeszcze z 1961 r. Jednak w miejscach podanych przez prof. Januszewskiego – już ich tam nie odnajdziemy...

Współczesny widok miejsca po dawnym mostku oraz obecny most przy Klepie,

pomiędzy jeziorem Druzno i pochylnią Całuny (źródło: GoogleMaps)

     Na odcinku pochylniowym i kilometrze 42,91 nie jest wymieniony żaden obiekt, natomiast kilometr 42,00 to „Filar II pochylni Nr 3” (czyli Oleśnica), natomiast kilometr 43,40 to już inny most, a konkretnie „Most drogowy na trasie Jelenie-Całuny”.

    Podobnie jest w przypadku odcinka przy jeziorze Druzno, na kilometrze 48,73. Wcześniejsze miejsce (na kilometrze 48,35) to „Ujście rowu melioracyjnego”, a następne to „Przewód elektryczny” (na kilometrze 48,75).

     Podsumowując: mostów ruchomych na szlaku kanałowym w 1961 r. już nie było...

Jednoprzęsłowy, betonowy most łukowy z 1910 r. przy śluzie Miłomłyn, ponad odcinkiem idącym w kierunku jeziora Jeziorak. Ten most wciąż istnieje i nadal pełni swoją funkcję (źródło: fotopolska.eu)

    Tak oto wiedzmy, że dawnymi czasy były na Kanale Elbląskim budowle – w tym przypadku ruchome przeprawy mostowe "suwane", których już z pewnością nigdy bezpośrednio nie ujrzymy albo się po nich (przez nie) nie przeprawimy...

Cezary Wawrzyński

Ostróda, grudzień 2023 r.

      Ps. Wkrótce o kolejnych charakterystycznych elementach, które na kanale się pojawiały... i znikały... 

Galeria zdjęć