Kraina Kanału Oberlandzkiego
Kanałowe "było i minęło?" - mosty zwodzone
Kontynuujemy temat obiektów i urządzeń mostowych - „ruchomych”, niegdyś występujących na Kanale Elbląsko-Oberlandzkim, a których możemy już nie ujrzeć na Kanale Elbląskim.
Po wcześniejszych informacjach na temat mostów „obrotowych” (port wschodni Inspekcji Budownictwa Wodnego w Czulpie i most w Nowym Dolnie na rzece Dzierzgoń) oraz mostów „suwanych” (odcinek kanałowy pomiędzy pochylnią Kąty i jeziorem Druzno) zajmijmy się tematem mostów również ruchomych - ale „zwodzonych”. W czasach Steenke napotkać je można byłoby na krańcach stworzonego systemu wodnego – a więc na rzece Elbląg w Elblągu oraz na przesmyku pomiędzy „Małym” i „Wielkim” Jeziorakiem w Iławie.
Archiwalna fotografia z lat 60. XIX wieku, a więc z czasów uruchomienia Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego. Widok z Wyspy Spichrzów w kierunku starego miasta w Elblągu i nurtu rzeki Elbląg. Na pierwszym planie – drewniany most zwodzony „Wysoki”; na dalszym planie – drewniany most zwodzony „Niski” (źródło: fotopolska.eu)
Mostowy Elbląg
Kwestia przepraw mostowych w Elblągu to niewątpliwie potencjalny materiał na opracowanie naukowe, ale póki co wiedzmy, że przywrócone stosunkowo niedawno (2013) do technicznego życia dwa elbląskie mosty zwodzone („Wysoki” i „Niski”) są współcześnie jedynymi pozostałymi przeprawami mostowymi „ruchomymi” na szlaku żeglownym dawnego systemu wodnego Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego. Całkiem niedawno (2023) dodano do nich jeszcze most obrotowy w Nowakowie.
Most obrotowy na rzece Elbląg w Nowakowie. Widok od strony Zalewu Wiślanego w kierunku Elbląga w 2023 r.
(autor: C. Wawrzyński)
Omawiane mosty ruchome/zwodzone funkcjonowały przy elbląskiej starówce, łącząc ją z przeciwległą Wyspą Spichrzów.
XVII-wieczna panorama Elbląga z widocznymi mostami zwodzonymi pomiędzy miastem i wyspą spichrzową.
Rycina z książki J.C. Hartknocha z 1684 r. (źródło: cBN Polona)
Pierwsze wzmianki o Moście Wysokim (południowym, w górze rzeki) pochodzą z początków XIV wieku, jednak swój przydomek zyskał dopiero po wybudowaniu swego odpowiednika (północnego, w dole rzeki), a więc Mostu Niskiego.
Porównanie elbląskich konstrukcji mostowych: XVII-wiecznych i XIX-wiecznych. Nie ulega wątpliwości,
że wszystkie były zwodzone, choć znacznie odmienne wizualnie (źródło: jak wyżej)
Za korzystanie przez statki z możliwości przejścia przez zwodzone mosty pobierano (przynajmniej w pierwszej połowie XIX wieku) stosowne opłaty. Według taryfy pobierania opłat żeglużnych na 1838 r. wynosiła ona 10 srebrnych groszy – przy podniesieniu obu „zwodów” oraz 6 sgr przy podniesieniu tylko jednego „zwodu”.
Fragmenty „Taryfy pobierania opłat żeglużnych w mieście Elblągu” na 1838 r.
(źródło: Zbiór Praw dla Państw Królestwa Pruskiego, archiwum autora)
Z kolei według taryfy na 1845 r. ceny pozostały niezmienione, ale miały dotyczyć tylko wchodzenia do portu przy miejskich nabrzeżach. Ponadto mostowy „zwód” stał się „klapą”.
Fragmenty „Taryfy pobierania opłat żeglużnych w mieście Elblągu” na 1845 r.
(źródło: Zbiór Praw dla Państw Królestwa Pruskiego, archiwum autora)
Most Wysoki (niem. Hohe Brücke) był wielokrotnie przebudowywany, praktycznie w każdym kolejnym wieku. Ostatecznie konstrukcja spłonęła w lipcu 1917 r. W sąsiedztwie zaczął funkcjonować ruchomy most pontonowy. Nowoczesna konstrukcja nowego Mostu Wysokiego została oddana do użytku w sierpniu 1926 r.
Jednak już w 1945 r. działania wojenne doprowadziły do ponownego zniszczenia mostu. W jego miejsce (w latach 80. XX wieku) pobudowano stałą kładkę dla pieszych. Dopiero dzięki funduszom unijnym na początku 2. dekady XXI wieku odbudowano kolejny raz zwodzony „Most Wysoki”, po części nawiązując wyglądem do konstrukcji z 2. dekady XX wieku.
Po lewej – stary (drewniany) Most Wysoki przed pożarem. Widok od strony wyspy spichrzowej w kierunku starówki
ok. 1912 r. Po prawej – nowy Most Wysoki po odbudowie. Widok w kierunku wyspy spichrzowej od strony starówki
ok. 1930 r. (źródło: fotopolska.eu)
Pierwszy drewniany most, zwany później „Niskim” (Pusty, niem. Leege Brücke) miał powstać pod koniec XVI wieku. Trzy wieki później, w latach 80. XIX wieku został zastąpiony konstrukcją stalową, który mimo częściowych uszkodzeń wojennych – przetrwał aż do lat 80. XX wieku. Wówczas, kiedy ponownie został uszkodzony, zapadła decyzja o rozbiórce i również poprowadzono jego ciągiem stałą kładkę dla pieszych.
Widok na Niski Most ok. 1830 r. na litografii z książki Elbing im Biedermeier und Vormärz z 1933 r.
Na dalszym planie Most Wysoki. Widok od strony spichrzów w kierunku starówki
(źródło: Pomorska Biblioteka Cyfrowa)
Ostatecznie most zwodzony „Niski” ponownie pojawił się na rzece Elbląg w tym samym czasie i okolicznościach, jak jego starszy i wyższy brat... Oba są otwierane mechanicznie z jednej „sterówki” usytuowanej na Moście Wysokim.
Widok zwodzonego Mostu Niskiego na przełomie XIX i XX wieku oraz widok tego samego mostu w 1917 r.
(źródło: fotopolska.eu)
W nawiązaniu do tytułu niniejszego artykułu, są to więc budowle, które okresowo „bywały”, „znikały”, po czym znowu się „pojawiały”... Współczesny „Most Wysoki” nadal jest rzeczywiście wyższy (w czasie zamknięcia ruchu dla żeglugi), gdyż standardowy prześwit nad lustrem wody ma wynosić 2,8 m – kiedy pod drugim mostem ledwie 1,9 m.
Płynąc pod Mostem Niskim i Mostem Wysokim od strony Zalewu Wiślanego w górę rzeki Elbląg w 2023 r.
Dzięki położeniu masztu i niskiemu stanowi rzeki - przeprawa nie wymagała zwodzenia mostów
(autor: C. Wawrzyński)
Przesmyk i iławska cieśnina
W Iławie drewniana przeprawa mostowa pomiędzy wschodnim i zachodnim brzegiem Jezioraka (na południe od wypływu z Jezioraka rzeki Iławki) istniała już od średniowiecza. Musiała ona składać się z co najmniej kilku przęseł, gdyż szerokość jeziorowego przewężenia wynosiła znacznie ponad 100 metrów. Był to tzw. Długi Most (niem. Lange Brücke).
Plany miasta Iława z 1756 r. oraz z 1810 r. Dowodzą istnienia stałej przeprawy mostowej w miejscu dzisiejszej grobli w poprzek cieśniny pomiędzy Jeziorakiem i „Małym” Jeziorakiem (źródło: J. Kaufmann, Historia miasta Iławy,
Gdańsk 1905; Wikimedia Commons)
Pośrednio potwierdzają to choćby plany miasta z połowy XVIII oraz z początku XIX wieku. Sądzić wypada, że jedno z mostowych przęseł mogło być ruchome (podnoszone). W połowie XIX wieku przeprowadzono ziemne prace inżynieryjne, skutkujące jeszcze większym zbliżeniem brzegów Jezioraka.
W konsekwencji doprowadzono do zaistnienia „odrębnego” bytu jeziorowego w postaci „Małego Jezioraka”, wyraźniej jeszcze oddzielonego od wód Jezioraka „Wielkiego”.
Fragment mapy kanałowej autorstwa G.J. Steenke z 1862 r. z Iławą oraz fragment niemieckiej mapy okolic Iławy
z 1893 r. Na obu widoczny szlak wodny kanału – prowadzący niemal do końca „Małego” Jezioraka
(źródło: archiwum autora)
Zapewne budujący w tym samym czasie Kanał Oberlandzki inżynier Steenke chciał i nalegał, aby kanałowy szlak wodny docierał bezpośrednio do samej Iławy i krańca Jezioraka – gdzie była możliwość budowy portowych nabrzeży, w związku z czym na usypanej grobli stworzono nowy most, bez wątpienia zwodzony.
Przykładowo mosty ruchome (obok stałych: drewnianych oraz kamiennych-łukowych) zostały wymienione w wydawnictwie statystycznym „Dorzecza Cesarstwa Niemieckiego: Zlewnia Morza Bałtyckiego” z 1891 r. (Die Stromgebiete des Deutschen Reichs: Gebiet der Ostsee [w:] "Statistik des Deutschen Reichs", Berlin 1891).
Strona z niemieckiego wydawnictwa statystycznego z 1891 r. - zawierająca wykaz mostów
na poszczególnych odcinkach Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego
(źródło: archiwum autora)
Co ciekawe, nie odnajdziemy tam jednak iławskiego mostu zwodzonego. Są natomiast wymienione dwa mosty elbląskie: Hohe Brücke (Most Wysoki) z przęsłem o długości ponad 10 m oraz Lege Brücke (Most Niski) z przęsłem o długości ponad 11 m. Te elbląskie mosty zwodzone były wówczas drewniane, gdyż określono je zwrotem: „Klappenbrücke von Holz”, a więc z klapami...
Na szlaku pomiędzy Miłomłynem i Elblągiem odnotowano 3 mosty ruchome z drewna, nazwane Rollbrücke von Holz, czyli mosty suwane (na rolkach). Były to konkretnie mosty: przy Krasinie i pochylni Oleśnica (3,6 m), w ciągu drogi Krasin-Jelonki (3,7 m) oraz w ciągu drogi Dłużyna-Jelonki (4,8 m), opisane już we wcześniejszym artykule o mostach suwanych.
Brak wzmianki nie oznacza jednak, że tego mostu w Iławie nie było, bo niewątpliwie taki tam funkcjonował!
Widok mostu zwodzonego w Iławie na pocztówce wysłanej we wrześniu 1903 r.
(źródło: fotpolska.eu)
Według Gerharda Templina (Das Kleine und Große Werder des Geserichsees [w:] „Heimat-Kurier: Heimatzeitung für den ehemaligen Kreis Rosenberg”, 2003) iławską groblę w poprzek Jezioraka wykonano około 1850 r. w wyniku budowy drogi na Susz, kiedy oprócz potężnej tamy w jeziorze zbudowano właśnie most zwodzony, a w wyniku tego przedsięwzięcia powstał „Mały Jeziorak”.
Archiwalne pocztówki z mostem zwodzonym w Iławie. Fotografia po lewej została wykonana w kierunku wschodnim, fotografia po prawej w kierunku zachodnim. Widokówka z lewej została wysłana, kiedy most już fizycznie nie istniał (źródło: www.rosenberg-wpr.de oraz one.bid)
Jednak z okazji 600-lecia miasta (1905) most ten miał zostać zastąpiony mostem stałym. Na pocztówce wysłanej na początku 1906 r. (lewa fotografia, u góry) wciąż było widać stary most zwodzony, choć już go tam nie było...
Fotografia pocztówkowa z ok. 1906 r. z widokiem na kraniec "Dużego Jezioraka", groblę i stały most, w kierunku iławskiego gimnazjum (źródło: www.bildarchiv-ostpreussen.de)
No i taka sytuacja - stała przeprawa mostowa z wyraźnie odrębnym akwenem "Małego Jezioraka" istnieje do dziś.
Widok nowego (wówczas) mostu stałego pomiędzy akwenami Jezioraka w Iławie na pocztówce z ok. 1915 r. oraz widok tego samego mostu na przełomie lat 60. i 70. XX wieku (źródło: polska-org.pl oraz fotoposlka.eu)
Współczesna przeprawa mostowa pomiędzy Jeziorakiem i „Małym Jeziorakiem” została wybudowana przed końcem 2012 r. Jest to „nowoczesna” konstrukcja o charakterystycznym, łukowym kształcie. Przy okazji wzmocniono nasypy i niejako „utrwalono” podział na odrębne zbiorniki wodne, choć ponoć zapewniono prześwit nad lustrem wody około 3,6 m.
Widok nowego mostu drogowego w Iławie w 2013 r.
(źródło: polska-org.pl)
W każdym razie w Iławie od 1906 r. jednostki pływające o napędzie żaglowym, chcące się dostać na „Mały” Jeziorak albo się z niego wydostać – muszą kłaść swoje maszty...
Widok nowego mostu drogowego w Iławie w 2018 r.
(źródło: fotopolska.eu)
Cezary Wawrzyński
Ostróda, październik 2024 r.
Galeria zdjęć
