Kraina Kanału Oberlandzkiego

     Kontynuujemy temat obiektów i rzeczy niegdyś występujących na Kanale Elbląsko-Oberlandzkim, a których współcześnie nie dostrzegamy na Kanale Elbląskim.

     Tym razem będzie o rzeczy niezwykle istotnej dla funkcjonowania kanałowej śluzy komorowej, jak też dla jej wizerunku – o dawnym mechanizmie napędowym wrót.

Wrota górne śluzy Miłomłyn z ręcznym mechanizmem napędowym w 2011 r.

(autor: C. Wawrzyński)

     Choć zgodnie z tytułem, poruszane zagadnienie jest od jakiegoś czasu (od 2012 r.) czymś, co kiedyś „było i minęło” – to jednak jeszcze nie w całości i nie do końca...

Stare mechanizmy napędowe wrót

    Wiedzmy, że komory śluz Ostróda i Mała Ruś są zamknięte na obu głowach wrotami wspornymi – dwuskrzydłowymi; natomiast na śluzach Miłomłyn i Zielona występują wrota wsporne – jednoskrzydłowe.

Jednoskrzydłowe wrota śluzy Zielona oraz dwuskrzydłowe wrota śluzy Ostróda – widok sprzed rewitalizacji 2012/2015 (źródło: zbiory J. Miszewskiego)

     Według prof. Stanisława Januszewskiego (Kanał Elbląski, Wrocław 2021, s. 127-128): „Rozwiązania jakie tutaj znajdujemy, należą już dzisiaj do unikatowych na budowlach tego typu w Polsce. Czasami jeszcze znajdujemy je na Kanale Augustowskim, relikty zaś m.in. na starszych, komorowych, śluzach odrzańskich (...)

Śluza Miłomłyn z widocznymi mechanizmami napędowymi wrót – lata 20. i 30. XX w.

(źródło: fotopolska.eu)

     Zwykle właśnie w tym zakresie XX-wieczne modernizacje szły najdalej – mechanizując systemy sterowania wrotami. Oparły się tym procesom jedynie śluzy najmniejsze, położone na drugorzędnych szlakach wodnych (...)

Śluza Miłomłyn z widocznymi mechanizmami napędowymi wrót – lata 60. i 70. XX w.

(źródło: www.bildarchiv-ostpreussen.de oraz fotopolska.eu)

     Na śluzie Zielona, na obu głowach – górnej i dolnej – znajdujemy analogiczne mechanizmy napędowe wrót, w postaci cięgien łańcuchowych, uruchamianych ręcznie. Każdy, typu kołowrotu, złożony jest z: przekładni zębatej walcowej, gniazdkowego koła łańcuchowego, ogniwowego łańcucha technicznego, belki drewnianej, krążków łańcuchowych kierunkowych, wałków i osi, łożysk ślizgowych, korby ręcznej, konstrukcji wsporczej (…)

Kadry z niemieckiego, przedwojennego filmu dokumentalnego ze śluzą Zielona i Miłomłyn.

Pierwsze 4 to ręczne uruchamianie wrót oraz zastawek we wrotach na śluzie Zielona

(źródło: archiwum autora)

     Moment obrotowy przekazywany jest z korby, poprzez przekładnię zębatą walcową i wałek W2 na koło łańcuchowe gniazdkowe Z3, które współpracując z łańcuchem sprzężonym z belką drewnianą, przekazuje napęd na skrzydło wrót (...)

Schemat kinetyczny mechanizmu napędowego jednoskrzydłowych wrót wspornych

(źródło: Kanał Ostródzko-Elbląski pod. Red. S. Januszewskiego, Wrocław 2001)

     Analogiczny, łańcuchowy, mechanizm otwierania i zamykania wrót znajdujemy również na górnej i dolnej głowie śluzy Miłomłyn – ten typ napędu wrót stosowany jest przy komorach zamykanych wrotami jednoskrzydłowymi (...)

Kadry z polskiego, powojennego filmu dokumentalnego ze śluzą Miłomłyn – nakręconego w 1951 r.

Ręczne uruchamianie wrót oraz zastawek we wrotach na śluzie

(źródło: archiwum autora)

     Odmienne rozwiązanie zastosowano we wrotach dwuskrzydłowych komór śluz Ostródy i Małej Rusi, gdzie napęd wrót realizowany jest z pomocą cięgien sztywnych, przytwierdzonych bezpośrednio do skrzydeł wrót, w pobliżu płaszczyzny symetrii śluzy. Z chwilą mechanizacji napędów wrót cięgna sztywne umożliwiające ręczne sterowanie wrót śluz zdemontowano (...)

Śluza Mała Ruś z ręcznymi mechanizmami napędowymi wrót oraz zastawek we wrotach

(źródło: zbiory W. Danielewicza oraz archiwum autora)

   W latach 2012-2014 napędy wrót zmodernizowano. Początkowo zamierzano wprowadzić napędy hydrauliczne. Na szczęście z tego rozwiązania zrezygnowano i na cięgna wprowadzono mechanizmy elektryczne (...)

"Przedrewitalizacyjna" procedura przejścia przez śluzę Zielona – z ręcznym mechanizmem napędowym wrót

(źródło: polska-org.pl)

     Mając na uwadze zabytkowe walory napędów zalecano by w instrukcji obsługi wrót wprowadzić zapis, że napędy oryginalne, ręczne będą głównymi, zaś elektryczne awaryjnymi. Niestety, administrator drogi wodnej zlekceważył tę sugestię i dzisiaj napędy elektryczne stosowane są jako główne, ręczne zaś jako awaryjne.”.

Rewitalizacja śluz Ostróda i Mała Ruś – widok w lipcu 2012 r. Wszystkie urządzenia śluzowe wówczas zdemontowano

(autor: C. Wawrzyński)

Mechanizmy wyciągowe zastawek we wrotach

    Niejako uzupełnieniem tego ręcznego mechanizmu otwierania i zamykania wrót był system zastawek w samych wrotach.

Przejście przez śluzę Ostróda, dzięki ręcznym mechanizmom napędowym wrót oraz zastawek we wrotach – przed rewitalizacją 2012/2015 (źródło: zbiory J. Miszewskiego)

     Kontynuując opis profesorski: „ Przejdźmy do zastawek we wrotach, służących do napełniania komory śluzy (na głowie górnej) oraz do opróżniania komory śluzy z wody (na głowie dolnej). Na Małej Rusi i Ostródzie umieszczone są one – po jednej – w każdym ze skrzydeł wrót (...)

Współczesny widok górnych wrót śluz Ostróda i Mała Ruś – po rewitalizacji, marzec 2024 r.

Dostrzegalne silniki elektryczne na każdym skrzydle wrót

(autor: C. Wawrzyński)

   Prowadzone są w stalowych prowadnicach a podnoszone i opuszczane z pomocą mechanizmów wyciągowych o napędzie ręcznym, analogicznych dla wrót górnych i dolnych, które w latach 2012-2015 zmodernizowano, wprowadzając napędy elektryczne. Podobnie jak w przypadku mechanizmów sterowania wrotami śluz utrzymano przy tym oryginalne części mechaniczne tych napędów (…)

Śluza Miłomłyn w połowie XX w. oraz na początku XXI w. Ręczne podnoszenie zastawek

w dolnych i górnych wrotach. Takie widoki są współcześnie niemożliwe

(źródło: zbiory W. Danielewicza oraz archiwum autora)

    Nieco odmiennie rozwiązano konstrukcję mechanizmu napędowego zastawek w jednoskrzydłowych wrotach śluz Miłomłyn i Zielona. Tutaj we wrotach głowy górnej zastosowano mechanizmy złożone z: przekładni ślimakowej, przekładni palczastej, wałków, łożysk ślizgowych, korby i obudowy, od 2015 roku kryjącej również silnik elektryczny (…)

Śluza Zielona po rewitalizacji 2012/2015. Pozostałości ręcznego mechanizmy napędu dolnych wrót - w marcu 2024 r. (autor: C. Wawrzyński)

     Na wszystkich śluzach mechanizmy napędowe zastawek wrót, podobnie jak mechanizmy napędowe wrót zmodernizowano. W przypadku mechanizmów napędowych zastawek ich przekładnie napędzane są od 2015 roku silnikami elektrycznymi, sterowanymi elektronicznie, co nie naruszyło części mechanicznych konstrukcji urządzeń napędowych. Pozwala to na powrót do ręcznego napędu zastawek z pomocą korby.”.

Śluza Zielona po rewitalizacji 2012/2015. Pozostałości ręcznego mechanizmy napędu górnych wrót - w marcu 2024 r. (autor: C. Wawrzyński)

Nowe mechanizmy napędowe wrót

     Według opracowania „Rewitalizacja Kanału Elbląskiego na odcinkach: Jezioro Drużno – Miłomłyn, Miłomłyn – Zalewo, Miłomłyn – Ostróda - Stare Jabłonki” (RZGW w Gdańsku, Gdańsk 2015, s. 162):

    „Modernizacja śluz, przeprowadzona w okresie międzywojennym uwzględniała jedynie remont w obrębie komór. Wszelkie ręczne mechanizmy sterujące wrotami oraz procesem napełniania i opróżniania komór pozostały w oryginalnej formie. Wspomniane mechanizmy napędowe wrót stanowią kolejne, unikatowe w skali kraju rozwiązanie technologiczne na szlaku Kanału Elbląskiego (…)

Ręczne mechanizmy napędowe wrót wrót dolnych i wrót górnych śluzy Miłomłyn – przed rewitalizacją 2012/2015 (źródło: zbiory J. Miszewskiego)

    Działania rewitalizacyjne i modernizacyjne przeprowadzone w latach 2013-2014 umożliwiły wdrożenie automatycznego systemu wspomagającego istniejący dotychczas mechanizm, co umożliwiło współistnienie obu rozwiązań – taki stan rzeczy zaobserwować możemy na śluzach Miłomłyn, Zielona, Ostróda i Mała Ruś.”.

Śluza Miłomłyn po rewitalizacji 2012/2015. Pozostałości ręcznego mechanizmy napędu górnych wrót - w marcu 2024 r. (autor: C. Wawrzyński)

     Czy jednak na pewno? Dawne mechanizmy po części są rozebrane. Zgodnie z twierdzeniami śluzowych, w przypadku braku zasilania elektrycznego, zamocowanie elementów ręcznego napędu i ich praktyczne zastosowanie wymaga co najmniej 1-godzinnej procedury.

Śluza Miłomłyn po rewitalizacji 2012/2015. Pozostałości ręcznego mechanizmy napędu dolnych wrót - w marcu 2024 r. (autor: C. Wawrzyński)

     Z kolei według wydawnictwa „Kanał Elbląski. Cud hydrotechniki” (PGW Wody Polskie Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Gdańsku, przełom 2021 i 2022 r.) śluza Zielona oraz śluza Ostróda mają mieć w przypadku wrót – napęd mechaniczny i ręczny, natomiast w przypadku wrót śluzy Mała Ruś i śluzy Miłomłyn – wyłącznie mechaniczny.

     Wychodzi więc na to, że przez 10 lat od rewitalizacji ponownie coś nam ubyło, choć ponoć wszystkie śluzy miały posiadać napęd mechaniczny (elektryczny), a w przypadku awaryjnym możliwość przywrócenia napędu ręcznego. Ponoć...

Śluza Zielona przed rewitalizacją 2012/2015. Ręczne mechanizmy napędu wrót. Takie widoki są współcześnie niemożliwe (źródło: archiwum autora)

     W każdym razie nie ma już tego, co było. Skoro zaś śluzy Miłomłyn i Zielona wybudowano w 1849 r., to pozbyto się tego, co funkcjonowało przez ponad 150 lat, z okładem...

Współczesne (2024) centrum obsługi i zarządzania śluzą Miłomłyn 

(autor: C. Wawrzyński)

Cezary Wawrzyński

Ostróda, marzec/kwiecień 2024 r.

Ps. Wkrótce o kolejnych charakterystycznych elementach, które na kanale się pojawiały... i znikały...

Galeria zdjęć