Kraina Kanału Oberlandzkiego

    Kontynuując temat obiektów i rzeczy niegdyś występujących na Kanale Elbląsko-Oberlandzkim, a których raczej nie dostrzeżemy już na Kanale Elbląskim, zajmijmy się kolejnym elementem składowym dawnego wózka – a mianowicie urządzeniem do podwieszania i przewożenia dodatkowych łódek manewrowych.

Łodzie manewrowe podwieszone na kratownicy wózków – pochylnia Buczyniec na fotografii z 1862 r. oraz ta sama pochylnia ok. 80 lat później (źródło: R. Kowalski oraz www.bildarchiv-ostpreussen.de)

Łódź towarzysząca

     Barki oberlandzkie holowały za sobą drewnianą łódkę do manewrowania, co wynikało z tzw. Uzupełnienia z dnia 11 listopada 1861 r. do Regulaminu Policyjno-Kanałowego dla Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego z 11 kwietnia 1861 r.

Barki oberlandzkie na jeziorze Druzno holujące za sobą łódki pomocnicze, w okresie międzywojennym

(źródło: www.bildarchiv-ostpreussen.de)

     Oczywiście podstawowym zadaniem takiej łódki była komunikacja między urządzeniami kanałowymi lub brzegiem a łodzią macierzystą, a także odwrotnie – okazjonalne holowanie i ciągnięcie za sobą większej łodzi.

Łódka pomocnicza dopływająca do stalowego mocowania na wózku pochylni – kadry z międzywojennego filmu dokumentalnego (źródło: archiwum autora)

     Nadany przepis konkretnie brzmiał:

     „Odnośnie utrzymania brzegów Kanału zarządza się niniejszym, na podstawie § 11 ustawy z 11 marca 1850 roku, że każdy statek przechodzący przez śluzy i pochylnie musi być w terminie do miesiąca, od dnia opublikowania niniejszego uzupełnienia, wyposażony w sprawną, małą łódź towarzyszącą dla uniknięcia kary policyjnej w wysokości 10 talarów lub równoważnej kary pozbawienia wolności.”.

Oryginalna treść uzupełnienia do Regulaminu Policyjno-Kanałowego – z listopada 1861 r.

(źródło: archiwum autora)

     W praktyce oznaczało to, że łódki te zaczęły być używane od początku kolejnego sezonu żeglugowego, a więc od kwietnia 1862 r. Skoro tak, to musiał zostać zapewniony sposób ich przewożenia ze statkiem lub barką – w trakcie ich jazdy po pochylniach.

   Tym zaś sposobem była możliwość ich podwieszenia na łańcuchach, na metalowych żurawikach, przymocowanych na stałe do wózkowych kratownic, po stronie zewnętrznej torowiska, a więc od strony ścieżek holowniczych.

Łódka pomocnicza rozpoczynająca podróż po pochylni, dołączona do stalowego, łukowatego mocowania na wózku pochylni – kadry z międzywojennego filmu dokumentalnego (źródło: archiwum autora)

Wózkowe "żurawiki"

     Dokumentacja zdjęciowa dowodzi, że miały one albo kształt prostego, poziomego ramienia, albo formę łukowatą. Jednakże pomimo nieobowiązywania przepisu o łódkach pomocniczych po II wojnie światowej, zachowane fotografie dowodzą również, że ten ciekawy (choć już wówczas funkcjonalnie niepotrzebny) element konstrukcyjny przetrwał jeszcze kilka dekad...

Archiwalne fotografie i kadry filmowe. Od lewego górnego rogu, pochylnie: Buczyniec, Kąty, Oleśnica, Jelenie,

ponownie Kąty i Całuny (źródło: archiwum autora)

     Analiza zdjęć pozwala twierdzić, że wózki na pochylniach miały następujące żurawiki do podwieszania łodzi towarzyszących:

1. Pochylnia Buczyniec – prostopadłe,
2. Pochylnia Kąty – łukowate,
3. Pochylnia Oleśnica – łukowate,
4. Pochylnia Jelenie – łukowate,
5. Pochylnia Całuny – prostopadłe.

Statek pasażerski „Hilda” na wózku pochylni Całuny (górne stanowisko) ok. 1913/1914 r.

Widoczne poziome żurawiki (źródło: archiwum autora)

    Podsumowując: wózki skrajnych pochylni miały ramiona proste, względem kratownicy prostopadłe, a na „wewnętrznych” pochylniach ramiona miały kształt łuku, skierowanego cięciwą na zewnątrz.

Archiwalne fotografie wózków z żurawikami na pochylni Całuny oraz Oleśnica

(źródło: polska-org.pl oraz fotopolska.eu)

     Otóż da się to też logicznie wytłumaczyć, mianowicie wózki skrajnych pochylni były wyposażone w wyższe kratownice, tak więc ramiona mogły odchodzić poziomo, natomiast łuki mogły dawać dodatkową wysokość ponad lustro wody na odpowiednio niższych kratownicach.

Ogołocone ze wszystkich dodatkowych elementów wózki pochylni Kąty w czasie kanałowej rewitalizacji –

we wrześniu 2013 r. (źródło: archiwum autora)

     Współcześnie już tych żurawików (z jednym wyjątkiem!) na wózkach nie ujrzymy. Czy komuś przeszkadzały albo zagrażały? Kiedy zaczęto pozbywać się tych „dodatkowych”, niby zbędnych elementów – czy jeszcze przed, czy już po wpisaniu kanału do rejestru zabytków, tj. dniem 1 sierpnia 1978 r.?

Dwa rodzaje wózkowych żurawików na przedwojennych fotografiach

(źródło: www.bildarchiv-ostpreussen.de)

     Przykładowo łukowate żurawiki dostrzeżemy jeszcze na archiwalnej fotografii z jadącym na wózku statkiem „Henryk Rutkowski”. Ta jednostka (przedwojenna „Ursula”) pływała po kanale do 1965 r.

Na wózku kanałowym – statek pasażerski „Henryk Rutkowski” oraz „Birkut”

(źródło: zbiory W. Danielewicza)

    Z kolei na innym zdjęciu z podobnym wózkiem dostrzeżemy statek pasażerski typ SPJK „Birkut”, który wszedł do kanałowej służby w 1967 r.

Wózki pochylni z łukowatymi żurawikami w latach 70. XX w.

(źródło: Kanał Elbląski PL)

     Łukowate żurawiki doskonale dostrzeżemy jeszcze na zdjęciach pochylni Jelenie (?) i Oleśnica z początków lat 70. XX wieku. Widoczny powyżej statek pasażerski typu SPJK „Pingwin” został wybudowany w 1966 r., a w barwach „gdańskich” mógł pływać do końca 1977 r.

Łukowate żurawiki na wózku pochylni Oleśnica w 1982 r. (źródło: cyfrowa.tvp.pl)

    Łukowate żurawiki dostrzeżemy jeszcze na dokumentalnym filmie telewizyjnym z 1982 r. – a konkretnie na wózku pochylni Oleśnica, kiedy to wciąż doczepione były do nich jeszcze łańcuchy, a więc teoretycznie mogły być one jeszcze zdatne do użycia, zgodnie ze swoim pierwotnym przeznaczeniem.

Statek pasażerski na wózku pochylni Kąty – w połowie lat 90. XX w. oraz na początku lat 20 XXI w.

(źródło: fotopolska.eu)

     Łukowatych żurawików nie zobaczymy już na zdjęciu pochylni Kąty, wykonanym w 1995 r. To by zaś mogło oznaczać, że tego „stałego” elementu wózka pochylniowego pozbyto się w latach 80. lub na przełomie lat 80. i 90. XX wieku.

Jedyne pozostałe, poziome żurawiki na wózkach pochylni Buczyniec – zdjęcie wykonane w 2021 r.

(źródło: fotopolska.eu)

    Wygląda na to, że jedyną pochylnią, gdzie ostały się na wózkach w ogóle, a w tym przypadku – poziome żurawiki – jest pochylnia Buczyniec. Trudno orzec, czy stało się tak świadomie, czy też z czystego przypadku...

Współczesny widok wózka pochylni Buczyniec z poziomymi ramionami do podwieszania łodzi towarzyszących

(źródło: Żegluga Ostródzko-Elbląska)

     W każdym razie – względem oryginału brakuje zwisających łańcuchów, na których współczesny szyper mógłby podwiesić swoją łódź towarzyszącą..., tym samym zmuszając każdorazowo kapitana do łamania przepisu z końca 1861 roku...

Współczesne widoki wózków pochylni kanałowych – bez żurawików do podwieszania łodzi towarzyszących

(źródło: Żegluga Ostródzko-Elbląska)

Ciekawy przypadek H. Pennera

    Analiza występowania wózkowych żurawików została przeprowadzona na podstawie dawnych fotografii i kadrów filmowych. Intrygującym przypadkiem mogą być jednak jedne z pierwszych wizerunków kanałowych, a konkretnie te utrwalone na rysunkach i drzeworytach elblążanina Hermanna Pennera, i pochodzące z przełomu lat 1879/1880. 

Rysunek i ostateczna wersja drzeworytu H. Pennera. Prawdopodobnie górne stanowisko pochylni Kąty. Doskonale widoczne łukowate żurawiki i zmierzająca w ich kierunku łódka pomocnicza (źródło: archiwum autora)

    Zwróćmy uwagę, że pierwotny rysunek pochylni Jelenie różni się częściowo od ostatecznej wersji drzeworytowej. Zauważmy, że autor naszkicował podwieszoną łódkę po niewłaściwej stronie, która ostatecznie – całkiem słusznie – zniknęła.

Rysunek i ostateczna wersja drzeworytu H. Pennera. Prawdopodobnie dolne stanowisko pochylni Jelenie.

Na rysunku widoczna "znikająca" łódka pomocnicza (źródło: archiwum autora)

    Jednak taki błąd nie został naprawiony, a wręcz został "na zawsze" utrwalony na sąsiednim obrazie drzeworytu. Widoczna jest łódka towarzysząca, wisząca na łukowatych żurawikach – ale po niewłaściwej stronie torowiska.

Rysunek i ostateczna wersja drzeworytu H. Pennera. Prawdopodobnie górne stanowisko pochylni Jelenie. Doskonale widoczne łukowate żurawiki i podwieszona łódka pomocnicza – choć w niewłaściwym miejscu

(źródło: archiwum autora)

    Współcześnie Penner nie miałby już możliwości popełnienia tego rodzaju omyłki, bo tego elementu konstrukcyjnego wózka w ogóle by nie rysował...

Drzeworyt H. Pennera w ostatecznym kształcie

(źródło: archiwum autora)

Cezary Wawrzyński

Ostróda, styczeń/luty 2024 r.

Ps. Wkrótce o kolejnych charakterystycznych elementach, które na kanale się pojawiały... i znikały...

Galeria zdjęć