Kraina Kanału Oberlandzkiego

     Współcześnie okolice małdyckiej osady Czulpa powinny kojarzyć się z budowniczym kanału – inżynierem Georgem Jacobem Steenke, który tam mieszkał i skąd zarządzał szlakiem kanałowym.

    Jednak wypada wiedzieć, że dosłownie tuż obok znajduje się miejsce związane z inną osobą, również będącą budowniczym pruskich kanałów i dróg wodnych.

Litografia z dworem i majątkiem ziemskim w Dobrocinie oraz portret Johanna Friedricha von Domhardt autorstwa J.F. Bause (źródło: www.bildarchiv-ostpreussen.de oraz philamuseum.org)

     Tym miejscem jest małdycki Dobrocin (niem. Groβ Bestendorf), a tą osobą Johann Friedrich von Domhardt (1712-1781). Rodzina Dohardtów osiadła w Prusach w 1724 r., emigrując ze środkowych Niemiec. Dzierżawili dobra ziemskie m.in. w Ragnecie (niem. Ragnit), a więc nad brzegiem Niemna, na tzw. Małej Litwie.

Litografia z widokiem ze wzgórza Carlsberg na dolinę Niemna i Ragnetę autorstwa F. Kesslera z ok. 1825/1835 r.

(źródło: www.bildarchiv-ostpreussen.de)

Wschodniopruski urzędnik i organizator

     Około 1735 r. pruski następca tronu (późniejszy Fryderyk II, zwany Wielkim) poznał młodego wówczas J.F. Domhardta, a doceniając jego zapał i już uznany zmysł organizacyjny, powierzył mu w 1739 r. nadzór nad stadniną koni w Trakehnen (ok. 30 km na północ od Gołdapi) i jej słynnymi końmi rasy trakeńskiej.

     Po wstąpieniu na tron nowego króla w 1740 r., stał się królewskim doradcą i rozpoczął karierę urzędniczą. Ideą przewodnią pracy Domhardta był rozwój gospodarczy Prus, w tym dzięki nowemu osadnictwu oraz szlakom komunikacyjnym, a więc rozbudowie infrastruktury drogowej i rzeczno-kanałowej.

Stadnina główna, pawilon aukcyjny i wybieg w Trakehnen – okres przed I wojną światową.

Pomnik konia trakeńskiego w stadninie w Trakehnen – okres międzywojenny

(źródło: www.bildarchiv-ostpreussen.de)

     W latach 1756-1763 trwała tzw. Wojna siedmioletnia, m.in. sprzymierzonej z Prusami – Wielkiej Brytanii  przeciwko Francji, Austrii i Rosji. Z wojny tej Prusy ostatecznie wyszły zwycięsko, ale na przełomie 1757 i 1758 r. Rosjanie zajęli Królewiec, a Caryca Elżbieta ogłosiła przyłączenie Prus Wschodnich do Rosji. Nie dość na tym – jesienią 1860 r. stołeczny Berlin był nawet okupowany przez Rosjan i Austriaków.

Pomnik carycy Elżbiety na nabrzeżu Cieśniny Pilawskiej w Bałtijsku

(autor: C. Wawrzyński)

     Domhardt, który został na miejscu, musiał co prawda złożyć przysięgę na wierność carycy, ale pozostał na swoim namiestniczym stanowisku, dzięki czemu udało mu się uchronić prowincję przed rabunkiem i nadmiernymi ciężarami wyniszczającej wojny. Potajemnie pomagał też środkami pieniężnymi swojemu prawowitemu władcy. Jego zasługi doceniał król Fryderyk, który miał publicznie przyznać, że Prusy Wschodnie w trakcie owej wojny były najlepiej zachowaną prowincją.

     Pod rządami Domhardta, około 1764 r. rozpoczęto budowę sztucznych odcinków kanałowych, mających łączyć Wielkie Jeziora Mazurskie. Efektem tych działań są choćby dzisiejsze kanały: Tałcki, Lelecki, Mioduński, Szymoński czy Łuczański.

Barki na kanale w Giżycku w początkach XX wieku oraz barki w porcie „zamkowym” w Węgorzewie w okresie międzywojennym (źródło: www.bildarchiv-ostpreussen.de)

     Rozpoczęto również prace koncepcyjne nad połączeniem tworzonego systemu tych jezior od północy z rzeką Pregołą. Jako jeden z pierwszych, monity budowy tzw. Kanału Mazurskiego oraz plany połączenia Wielkich Jezior Mazurskich z Pregołą – a więc z Królewcem i Zalewem Wiślanym – podejmował ówczesny Prezydent Kamery Wojny i Domen (Kammerpräsident) Johann F. von Domhardt.

Widok z mostu drogowego na początek Kanału Mazurskiego od strony polskiej (styk z jeziorem Mamry)

oraz widok z mostu i głowy dolnej śluzy Sandhof/Piaski w kierunku północno-zachodnim

(autor: C. Wawrzyński)

     Ponadto w latach 1764-1774 prowadził prace kanalizacyjne w Węgorzewie oraz usiłował udrożnić dla żeglugi śródlądowej, wypływającą z północnego krańca jeziora Mamry, rzekę Węgorapę (niem. Angerapp). Dzięki temu, aż do czasu wojen napoleońskich, rzeka ta była spławna.

Jaz na rzece Węgorapie w miejscowości Darkiejmy (niem. Darkehmen) na początku XX wieku

(źródło: www.bildarchiv-ostpreussen.de)

Dobrocińska siedziba Domhardtów

    Wieś Dobrocin istnieje od średniowiecza, ale pierwsza rezydencja szlachecka została wzniesiona około 1530 r. Była ona przez kolejne lata wielokrotnie przebudowywana i rozbudowywana. Obecne istniejące, neorenesansowe założenie pałacowe pochodzi z lat 40. XIX wieku.

Aleja wjazdowa i pałac w Dobrocinie widziany z oddali w sierpniu 2024 r.

(autor: C. Wawrzyński)

     W uznaniu zasług, król przyznał Domhardtowi w 1771 r. dziedziczny tytuł szlachecki. W herbie znalazł się snop zboża i koń – jako przejaw działalności gospodarczej nobilitowanego urzędnika. Po pierwszym rozbiorze Polski, J.F. Domhardt został ustanowiony pierwszym nadprezydentem Prus Wschodnich i Zachodnich.

     Istnieją przekazy, że około 1776 r. został naprawiony (istniejący wówczas od niemal 450 lat) leciwy Kanał Dobrzycki. Jest wielce prawdopodobne, że stało się to albo z inicjatywy, albo przy współudziale Domhardta.  

    Do samego końca ciężko pracował, nawet pomimo częściowego paraliżu. W listopadzie 1781 r. ciężko zachorował i zmarł w Królewcu, z ostatnimi słowami: "Wkrótce odpocznę"... Tam też został pochowany.

Małdyty/Maldeuten, karczma i młyn w Czulpie, Wilamowo/Wilmsdorf oraz Dobrocin/Bestendorf –

– fragment oryginalnej mapy Jana Władysława Suchodolca (von Suchodoletz) z 1732 r.

(źródło: Biblioteka Narodowa w Berlinie).

     Jednak ostatecznie siedzibą rodową Domhardtów stał się majątek Dobrocin (niem. Groβ Bestendorf), w obecnym powiecie ostródzkim, a niegdyś morąskim – położony opodal jeziora Ruda Woda, a więc przy późniejszym Kanale Oberlandzkim, w gminie Małdyty.

Zbliżenie pałacu w Dobrocinie widzianego w sierpniu 2024 r.

(autor: C. Wawrzyński)

     Majątek ten kupił w 1792 r. syn Johanna Friedricha – Ludwig Friedrich von Domhardt. Tu kolejna „kanałowa” ciekawostka: od rodziny Truchsess von Waldburg – inicjatorów budowy tzw. Przekopów Fryderyka oraz późniejszego Kanału Seckenburskiego (wykonanego przez G.J. Steenke), opodal Zalewu Kurońskiego.

Fragment mapy autorstwa G.J. Steenke pokazującej melioracje w okolicy rzeki Gilge – ramienia Niemna.

U dołu odchodzi Kanał Seckenburski, u góry – naprzeciw Seckenburga i na drugim brzegu Gilge –

– Waldburg oraz dobra rodziny Truchsess von Waldburg (źródło: archiwum autora)

     Po osiedleniu w Dobrocinie, Domhardtowie postanowili stworzyć tu cmentarz i grobowiec rodzinny, co by sugerowało, że w tym celu przeniesiono z Królewca prochy ojca. Cmentarz ten znajduje się w linii prostej około 500 m od budynków pałacowych. Wiadomo też, że w pałacu w Dobrocinie został umieszczony obraz z postacią J.F. Domhardta w naturalnej wielkości, autorstwa Tischbeina.

Cmentarzyk i pomnik nagrobny rodziny Domhardtów przy kościele w Dobrocinie

(autor: C. Wawrzyński)

    Na (jeszcze) zachowanej i ledwo czytelnej, frontowej (wobec kościółka) tablicy nagrobnej dostrzeżemy wyryte nazwiska:

– Johann Friedrich von Domhardt (ojciec, 1712-1781),

– Ernestine Gertrud Frederica von Domhardt (córka, 1750-1807),

– Dorothea [Frederica] von Domhardt (córka, 1755–1775).

Przednia i tylna strona pomnika nagrobnego rodziny Domhardtów przy kościele w Dobrocinie

(autor: C. Wawrzyński)

     Możliwe jednak, że owe napisy oraz sam obelisk był z założenia pomnikiem i grobem „symbolicznym”, przynajmniej w przypadku osób zmarłych wcześniej i pochowanych gdzie indziej...

Przednia i boczna strona pomnika nagrobnego rodziny Domhardtów przy kościele w Dobrocinie

(autor: C. Wawrzyński)

     Nie zmienia to jednak w niczym faktu, że bliskie okolice Małdyt posiadają związki z więcej niż jednym budowniczym śródlądowych dróg wodnych.

Cezary Wawrzyński

Ostróda, wrzesień 2024 r.

Galeria zdjęć