Kraina Kanału Oberlandzkiego

     Dzień 22 kwietnia 2024 r. jest datą szczególną dla historii Krainy Kanału Oberlandzkiego.

     Otóż w tym dniu przypada oficjalnie 140. rocznica śmierci Georga Jacoba Steenke (choć możliwe, że zmarł dzień wcześniej, patrz artykuł: Kolejny nekrolog – czy Steenke umarł wcześniej?). Póki co, twierdzi się, że pruski inżynier zmarł w Elblągu w dniu 22 kwietnia 1884 r.

Wizerunek oraz jeden z gazetowych nekrologów G.J. Steenke

(źródło: archiwum autora)

    Inna, niewątpliwie jeszcze bardziej doniosła – to 300. rocznica urodzin Immanuela Kanta, albowiem ten wybitny niemiecki filozof i myśliciel oświeceniowy przyszedł na świat 22 kwietnia 1724 r. w Królewcu.

Panorama XVIII-wiecznego Królewca na miedziorycie Friedricha Bernharda Wernera

(źródło: www.castlesofpoland.com)

     W tym przypadku często twierdzi się, że Kant całe swoje życie zawodowe i prywatne związał ze swoim rodzinnym miastem Królewcem. Cóż więc mógł mieć wspólnego z Krainą Oberlandu?

Litografia Friedricha Heinricha Bilsa. Dom Immanuela Kanta w Królewcu, w latach 40. XIX w.

(źródło: andreasvieth.de)

     Otóż około jesieni 1750 r. młody Immanuel przybył „za pracą” do Jarnołtowa (niem. Gross Arnsdorf), gdzie był nauczycielem i wychowawcą synów właściciela tamtejszego majątku ziemskiego Bernarda Fryderyka von Hülsena.

Tablice pamiątkowe i „Zakątek Immanuela Kanta” przy kościele w Jarnołtowie

(autor: C. Wawrzyński)

     W tym właśnie charakterze mieszkał i pracował w Jarnołtowie do wiosny 1754 r. Ciekawostką jest, że jeden z nauczanych przez Kanta synów Hülsena, już podczas swoich studiów w Królewcu zamieszkiwał w domu Kanta, a później miał utrzymywać z nim wieloletnie przyjazne kontakty.

Tablice informacyjne i „Zakątek Immanuela Kanta” przy kościele w Jarnołtowie

(autor: C. Wawrzyński)

     Wieś Jarnołtowo leży na terenie Gminy Małdyty. W linii prostej jest oddalona ledwie 6 km na zachód od północnego krańca jeziora Ruda Woda i Czulpy, gdzie 100 lat później żył i pracował inżynier Steenke.

Jarnołtowo (Gr. Arensdorf) oraz jeziora Sambród i Ruda Woda na mapie Schroettera z przełomu XVIII i XIX w.

(źródło: archiwum autora)

     Jednak okazuje się, że jeziorowy Oberland to nie jedyne powiązania tych dwóch, urodzonych w Królewcu wybitnych postaci...

Pomnik i „Zakątek Immanuela Kanta” przy kościele w Jarnołtowie

(autor: C. Wawrzyński)

„Koledzy” z tej samej ławy szkolnej

     Ponoć młody Steenke miał zostać w przyszłości prawnikiem, gdyż twierdzi się, że planowano go skierować właśnie na studia prawnicze. Zapewne studia te miały odbywać się na renomowanym Uniwersytecie Albrechta w Królewcu (niem. Albertus-Universität Königsberg), gdzie niewiele wcześniej sędziwym wykładowcą był Immanuel Kant.

Rysunki fundamentów i ścian budynków Uniwersytetu Albrechta w Królewcu, umiejscowionych na wyspie Kneiphof

(pol. Knipawa), ok. 1810 r. (źródło: commons.wikimedia.org)

    Wcześniej jednak młodzieniec został uczniem elitarnego gimnazjum królewieckiego, tzw. Collegium Fridericianum, będącego ówczesnym odpowiednikiem szkoły średniej.

     Gimnazjum stało się swego czasu naturalną „kolebką” przyszłych studentów wspomnianego Uniwersytetu Królewieckiego, tzw. Albertyny. W latach 1732-1740 nauki w tej szkole średniej pobierał Immanuel Kant.

Po lewej - rysunek będący próbą rekonstrukcji widoku budynków kolegium w XVIII w. Na dachu widoczna drewniana wieżyczka, będąca jednocześnie szkolnym obserwatorium. Po prawej - fragment mapy Królewca autorstwa Schroettera, z początków XIX w. U dołu płynąca Pregoła, u góry m.in. zamek królewski (Königl. Schloss) oraz Collegium Fridericianum (strzałka i małe „m”). Z boku szkoły uliczka Collegien Gasse, od frontu niewielki Collegien Platz

(źródło: www.bildarchiv-ostpreussen.de oraz archiwum autora)

     Trudno jednoznacznie określić w jakich latach w Collegium Fridericianum uczył się młody Georg Jacob. Do szkoły tej posyłano młodzieńców (lub umożliwiano naukę) w różnym wieku, a samo kształcenie mogło trwać nawet 10 lat.

    Przykładowo przywoływany już Immanuel Kant rozpoczął naukę jako 8-latek, a studia uniwersyteckie rozpoczął jako 16-latek. Ponieważ Steenke rozpoczął studia berlińskie około 1819 r., można domniemywać, że mógł uczyć się w Królewcu w przedziale lat 1808/1809-1818/1819.

Collegium ostoją polskości

     Jeśli wierzyć przekazom, szkoła zapisała piękną kartę w stosunkach polsko-pruskich. Według Wojciecha Kętrzyńskiego (Szkice Prus wschodnich [w:] Przewodnik Naukowy i Literacki. Dodatek do „Gazety Lwowskiej”, Lwów 1876, s. 59):

    „W roku 1744 było w Królewcu akademików 1032; między nimi 143 Prusaków czyli Królewczan, 184 Niemców, 119 Polaków, 62 Litwinów, 13 Gdańszczan, 21 Elblążan, 17 Toruńczyków, z innych okolic Prus królewieckich 31, Kurlandczyków 58, Inflanczyków 62, Moskali 4, Kozaków 2 i Wielkopolan 17. Widać ztąd, że kraje polskie nie małej liczby słuchaczy dostarczały królewieckiemu uniwersytetowi (...)

Współczesne widoki miejsca po dawnym Collegium Fridericianum i Burgschule, m.in. budynek Szkoły Muzycznej

w Kaliningradzie przy ulicy Frunze (źródło: GoogleMaps)

     Jeżeli dziś w Prusiech wszędzie, gdzie tylko mogą, rugują język polski z szkół, urzędów i kościołów, to przed wiekami starano się nawet w Królewcu zadosyć uczynić potrzebom tamtejszej ludności polskiej. W tym celu założono przy Collegium Fridericianum klasę polską, w której tygodniowo 4 razy od 4-5 po obiedzie uczono po polsku.

    Postanowiono nawet liczbę klas pomnożyć, gdyby więcej znalazło się rodziców, którzyby pragnęli, żeby dzieci ich po polsku się uczyły. W tem kolegium nawet był przepis, żeby podczas przechadzki na placu przed szkołą pomiędzy 4–5 po obiedzie ćwiczono w języku polskim tych, którzyby się do tego zgłosili (…)

     I nie dziw, że istniały przepisy i rozporządzenia na korzyść języka polskiego; Polska wówczas była jeszcze silna i potężna, Prusy małe i biedne a niejeden poszedł szukać w Polsce szczęścia, choć Niemcy w swej dumie dzisiaj się tego wypierają twierdząc, że „in Polen ist nichts zu holen” (w Polsce nie ma nic do zyskania – przypis. C.W.).“.

Katedra Królewiecka oraz przylegające do katedry Mauzoleum Kanta, wzniesione w 1924 r. z okazji

200. rocznicy śmierci wielkiego filozofa (źródło: mrowkojad.wordpress.com)

Uczniowie i nauczyciele Collegium

     Królewiecka szkoła to nie było żadne, znane nam obecnie "Collegium Tumanum"...  Absolwenci tej elitarnej szkoły nosili przydomek Friderizianer. Godnymi naszej uwagi Friderizianerami byli przykładowo:

— Immanuel Kant (1724-1804, w latach 1732-1740), niemiecki filozof i myśliciel;

— Georg Jacob Steenke (1801-1884, w latach 1808-1818), pruski budowniczy Kanału Oberlandzkiego;

— Otto Nicolai (1810-1849, w latach 1819-1826), niemiecki kompozytor i dyrygent, twórca orkiestry Filharmoników Wiedeńskich;

— Max Pollux Toeppen (1822-1893), pruski historyk i regionalista;

— Fritz Albert Lipmann (1899-1986) niemiecko-amerykański biochemik, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie medycyny.

Portrety i zdjęcia absolwentów Collegium Fridericianum. Od lewej: Immanuel Kant, Otto Nicolai, Max Toeppen

i Fritz Lipmann (źródło: archiwum autora)

    Ta wyjątkowa szkoła średnia mogła pochwalić się wybitnymi osobistościami, które w niej swego czasu nauczały, a byli to przykładowo:

— Johann Gottfried Herder (1744-1803, w latach 1763-1764), niemiecki teolog i filozof oświeceniowy;

— Krzysztof Celestyn Mrongowiusz (1764-1855, w latach 1790-1796 uczył w szkole języka polskiego i greckiego), pastor, filozof i językoznawca.

Po lewej – pomnik Johanna G. Herdera w Weimarze oraz jego portret. Po prawej – portret Krzysztofa C. Mrongowiusza oraz jego pomnik w Gdańsku, stojący przy Bibliotece Głównej Uniwersytetu Gdańskiego

(źródło: commons.wikimedia.org oraz pl.wikipedia.org)

     Przypomnijmy, że swego czasu, w związku z początkiem budowy Kanału Oberlandzkiego w Miłomłynie, w październiku 1844 r., inżynier Steenke napisał:

     „Jest godnym uwagi, że potomek sławnego Herdera, którego 100-lecie urodzin obchodzi się w całej Europie (ur. 25 sierpnia 1744 r. w Morągu, odległym niespełna 20 km od Miłomłyna – przyp. C.W.), tutejszy kołodziej Herder jest dostarczycielem kół do taczek kanałowych, co już może czynić budowę sławną.”.

    Jak łatwo wyliczyć, w 2024 r. obchodzimy 280. rocznicę urodzin Herdera oraz 180. rocznicę rozpoczęcia budowy kanału – ale nie przypada to na dzień 22 kwietnia...

„Zakątek Immanuela Kanta” przy kościele w Jarnołtowie

(autor: C. Wawrzyński)

Wracając do Immanuela Kanta („szkolnego kolegi” G.J. Steenke):

    Odwiedzając Małdyty i Czulpę, będąc nad tamtejszymi wodami Kanału Elbląskiego – warto udać się do pobliskiego Jarnołtowa, aby sprawdzić, czy „niebo gwiaździste nade mną i prawo moralne we mnie”...

Cezary Wawrzyński

Ostróda, kwiecień 2024 r.

Galeria zdjęć