W latach 1822-24 przyszły twórca Kanału Elbląskiego - Georg Jacob Steenke, jako mierniczy (Feldmesser), niwelował wzniesienia między Królewcem i Bartoszycami, w związku z budowaną drogą bitą. To doświadczenie zawodowe przydało się podczas wyznaczania różnic wysokości pomiędzy jeziorem Druzno, a jeziorami Pruskiego Oberlandu (obecnie Pojezierza Iławskiego), a także zrównania poziomu jezior na nowym szlaku wodnym, zwanym dziś Kanałem Elbląskim.
Dawni amerykańscy mierniczy-niwelatorzy (źródło: www.baselinesurveyors.com)
W 1838 r. w Preußische Provinzial-Blӓtter ukazał się artykuł Johanna Gottlieba Bujacka pt. „Die Gruppe der oberlӓndischen Seen, mit Bezugname auf eine Kanalverbindung derselben mit den Drausensee” (Grupa jezior oberlandzkich z odniesieniem do połączenia ich kanałami z jeziorem Druzno). Bujack podaje, że prace przygotowawcze odnośnie sposobu realizacji zaproponowanego połączenia (systemem śluz – przypis R.K.) jezior: Druzna, Jezioraka i Drwęckiego rozpoczęły się już w roku ubiegłym (w 1837 – przypis R.K.) i królewski inspektor budowy grobli i budownictwa wodnego Steenke rozpoczął w tym celu objazd całej okolicy i niwelację terenu, by nie oceniać różnic wysokości „na oko”.
Początek artykułu J.G. Bujacka (źródło: Preuß. Provinzial-Blätter. Königsberg 1838, s. 354)
Przy czym Johann G. Bujack, nauczyciel królewieckiego Collegium Fridericianum, z dużą atencją wypowiada się o Steenkem, który był niegdyś uczniem tej szkoły: „Wielce szanowny mój przyjaciel Steenke był tak łaskaw, by odpowiedzieć na moje pytania i udzielić ważnych informacji odnośnie niektórych innych dróg” (wodnych – przypis R.K.).
Tereny „niwelowane” przez G.J. Steenke. Okolice przyszłego odcinka pochylniowego pomiędzy jeziorami Druzno
i Piniewo na mapie Prus Wschodnich i Zachodnich z lat 1796-1802, autorstwa F.L. Schroettera
(źródło: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Polskiej Akademii Nauk)
10 lat później wydawane w Królewcu czasopismo Neue Preußische Provinzial-Blӓtter (tom V z 1848 r.) opublikowało krótki artykuł pt. „Tabellarische Zusammebsteellung der Nivellements und Pilotements im Preußischen Oberlande in den Jahren 1842 – 1844 ausgeführt vom Ober-Wasserbau-Inspektor Steenke” (Tabelaryczne zestawienie niwelacji i pilotowania na Pruskim Oberlandzie, wykonanych w latach 1842 – 1844 przez nadinspektora budownictwa wodnego Steenkego).
Rzeczony artykuł jest zwięzłym opisem załączonej doń tabeli, zawierającej aż 46 wierszy – od Morza Bałtyckiego do jeziora koło miejscowości Klein Sauerken (obecnie Jezioro Surzyckie k. Surzyk Małych w gm. Małdyty, znane także jako Jelonek Mały, Liksajny i Żurki).
Oryginalny tekst omawianego artykułu (źródło: Neue Preußische Provinzial-Blätter, tom V z 1848 r.)
Sądzić wypada, że został on po raz pierwszy na język polski przetłumaczony i jest właśnie prezentowany (tekst pisany do Ostródzkiego Przeglądu Historycznego, Tom V, który ukazał się ostatecznie w 2021 r. – przypis C.W.).
Wyszczególnione w tabeli jeziora – jak podaje Steenke – oprócz Sambrodu, stawu młyńskiego w Czulpie, Rudej Wody, Rakówki, Szeląga, Bartężka, Kotła (Kessel See), Gila Dużego i Małego, Ilińska, Wajgartu (Piekło, Frauen See), Daub, Jezioraka i Ewingów są bezpośrednio połączone Kanałem Oberlandzkim, a te wymienione jako wyjątki – niewielkim kosztem zostaną połączone.
Tereny „niwelowane” przez G.J. Steenke. Jeziora Oberlandu na mapie Prus Wschodnich i Zachodnich z lat
1796-1802, autorstwa F.L. Schroettera (źródło: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania
Polskiej Akademii Nauk)
W tabeli wzmiankuje się, że między dwoma jeziorami (Piniewo i Sambród) w Karczemce znajduje się kanał łączący z drogą z Elbląga do Ostródy. Ponadto na uwagę zasługują wiersze od 8 do 11, bowiem dotyczą pochylni: Jelenie, Oleśnica, Kąty i Buczyniec. Powyższe może dowodzić, że Georg J. Steenke był zwolennikiem systemu pochylni - i to już na początku budowy kanału.
Tabela „niwelacyjna” G.J. Steenkego (źródło: Neue Preußische Provinzial-Blätter, tom V z 1848 r.)
W przytoczonym artykule czytamy też, że „niwelacje były wykonane w latach 1843 i 1844 przez geometrów – panów Eduarda Königka i Freytaga, z zachowaniem wysokich standardów”. Königk to najprawdopodobniej późniejszy (1870 r.) inspektor budownictwa wodnego w Gdańsku, natomiast Freytag niestety przepadł w mrokach dziejów.
Na koniec artykułu Steenke wymienia swojego „zmarłego przyjaciela Preußa”, autora podręcznika „Preußischen Landes- und Wolks- Kunde”, który szacunkowe dane dotyczące wysokości poszczególnych punktów w terenie wziął od profesora dr. Feldta z Braniewa.
Rówieśnik Steenkego – August Eduard Preuß, nauczyciel, pedagog i autor wielu podręczników zmarł 7 czerwca 1839 r. w Królewcu, mając zaledwie 38 lat. Przyszedł na świat 13 marca 1801 r. w rodzinie chirurga powiatowego, zamieszkałej w Kaukehmen (dziś Jasnoje w obwodzie kaliningradzkim). Po prywatnej nauce w domu rodzinnym, mając 16 lat rozpoczął naukę w królewieckim Collegium Fridericianum, był więc kolegą szkolnym Steenkego (a uczniem Bujacka).
Po lewej - rysunek będący próbą rekonstrukcji widoku budynków Collegium Fridericianum w XVIII w. Na dachu widoczna drewniana wieżyczka, będąca jednocześnie szkolnym obserwatorium. Po prawej - fragment mapy Królewca autorstwa Schroettera, z początków XIX w. U dołu płynąca Pregoła, u góry m.in. zamek królewski (Königl. Schloss) oraz Collegium Fridericianum - małe „m” (źródło: www.bildarchiv-ostpreussen.de oraz C. Wawrzyński)
Od jesieni 1821 r. Preuß studiował teologię na uniwersytecie w Królewcu. W 1824 r. został nauczycielem pomocniczym w miejscowym sierocińcu. Później pełnił jednocześnie funkcję dyrektora seminarium nauczycielskiego, szkoły dla chłopców, preparandy (szkoły uzupełniającej) i szkoły ćwiczeń. 18 marca 1831 r. ożenił się z Rosalie, młodszą córką radcy rejencyjnego Stehra, z którą miał troje dzieci.
Pomimo wątłego zdrowia i dużego zaangażowania w działalność pedagogiczno-organizatorską od 1835 r. w krótkim czasie wydał wiele książek, w tym wymieniony przez Steenkego podręcznik geografii i ludoznawstwa, tj. Preußische Landes- und Volkskunde oder Beschreibung von Preußen. Ein Handbuch für die Volksschullehrer der Provinz Preußen, so wie für alle Freunde des Vaterlandes, Königsberg 1835.
Wydana rok później, wspólnie z Johannem Andreasem Vetterem, książka do czytania pt. Preußischer Kinderfreund miała do 1859 r. aż 106 wznowień. Na jej podstawie Joel Nathan opracował czytanki dla szkół żydowskich – Deutscher Kinderfreud, a Ksawery Łukaszewski Przyjaciela Dzieci, czyli „książkę do czytania” w języku polskim dla katolickich szkół elementarnych.
Poza tym na życzenie rejencji Preuß założył czasopismo Der Volksschulfreud, które ukazało się 1 kwietnia 1837 r. i wychodziło co tydzień, aż do 1909 r.
Po lewej – jedno z wydań Preußischer Kinderfreund autorstwa Preußa i Vettera. Po prawej – jedno z wydań książki do czytania Przyjaciel Dzieci autorstwa Łukaszewskiego, na podstawie Preußa i Vettera
(źródło:www.booklooker.de oraz www.sbc.org.pl)
Z kolei prof. dr Feldt, to Laurentius Feldt (spotyka się także pisownię „Wawrzyniec Feld”, zob. T. Oracki, Słownik Biograficzny Warmii, Mazur i Powiśla, Warszawa 1983, s. 99), znany filozof, matematyk, astronom i lektor języka polskiego na Uniwersytecie Wrocławskim oraz w braniewskim Liceum Hosianum. Feldt, z pochodzenia Niemiec, urodził się 26 lipca 1796 r. we wsi Dąbcze koło Rydzyny, opodal Leszna. Uczęszczał do gimnazjum w Rydzynie, prowadzonego przez księży pijarów. Po uzyskaniu matury przez dwa lata był prywatnym nauczycielem na dworze Antoniego Pawła Sułkowskiego. W latach 1819–1823 studiował na Uniwersytecie Wrocławskim, gdzie od 1820 r. był lektorem języka polskiego.
W 1824 r. Feldt został mianowany profesorem w Liceum Hosianum w Braniewie. W 1828 r. przetłumaczył na język niemiecki podręcznik Jana Śniadeckiego pt. Trygonometria kulista. W 1831 r. na królewieckiej Albertynie uzyskał tytuł doktora filozofii. Od 1833 r. był członkiem Gdańskiego Towarzystwa Przyrodniczego. Należał także do Stowarzyszenia Fizyczno-Ekonomicznego w Królewcu. W 1834 r., po śmierci prof. dr. Josepha Scheilla, Feldt został wybrany rektorem Liceum Hosianum na rok studencki 1834-1835. Funkcję rektora, bądź prorektora pełnił ogółem przez 20 lat. Dłużej zaś zarządzał uczelnianą biblioteką, bowiem aż 39 lat.
Widok Królewskiego Liceum Hosianum w Braniewie z Wieżą Kleszą ok. 1835 r.
(źródło: www.braunsberg-ostpreussen.de)
W tzw. Wieży Kleszej, należącej do Liceum Hosianum, Feldt urządził i prowadził obserwatorium astronomiczne. W 1841 r. na łamach Astronomische Nachrichten opublikował artykuł na temat obserwacji spadających gwiazd w Braniewie – Beobachtungen von Sternschnuppen zu Braunsberg in Ost-Preussen. Na konferencji w 1848 r. postulował przekształcenie Liceum Hosianum do rangi uniwersytetu. Postulat został częściowo zrealizowany dopiero 1912 r. kiedy to Liceum nadano status Akademii Królewskiej. Laurentius Feldt był odznaczony Orderem Czerwonego Orła IV klasy. Zmarł 20 czerwca 1882 r. w Bad Kösen, w Saksonii.
Tabelaryczne zestawienie
niwelacji i pilotowania (wytyczania trasy kanału) na Pruskim Oberlandzie
wykonanych w latach 1842 – 1844
przez nadinspektora budownictwa wodnego Steenkego
---------------------
Jeziora Pruskiego Oberlandu
--------
Dzięki budowie połączenia żeglownego (kanał elbląsko-oberlandzki), duże śródziemne jeziora zyskały większe zainteresowanie w części prowincji Prus Wschodnich i Zachodnich, dlatego warto zwrócić uwagę na ich wysokości ponad poziom Morza Bałtyckiego.
Informacje (wiadomości) te są ważne dla wszystkich majątków ziemskich Oberlandu, ponieważ wiele odwadniań (kanalizacji) będzie lepiej zaprojektowanych lub często ożywionych. Kanały boczne muszą być połączone po tym odwadnianiu.
W przypadku ważniejszych jezior podano ich głębokość. Godne uwagi jest to, że wszystkie jeziorowe piaski płyną do rzeki Drwęcy.
Największym jeziorem jest Jeziorak, z około 18 000 morgami - 0,9 mili niemieckiej, około 0,1 jeziora Haarlem w Holandii (osuszonego w latach 1848-1852 - dopisek R.K.). Jeziorak jest najwyższym ze wszystkich jezior i ma dużo skalistego dna.
Jezioro Haarlem (nid. Haarlemmermeer) w połowie XVII w. na obrazach Jana van Goyen
(źródło: sammlung.staedelmuseum.de oraz www.metmuseum.org)
Następujące jeziora, z wyjątkiem nr 13 - 18, 28, 30, 34 - 40, są bezpośrednio połączone kanałem oberlandzkim. Nr 13-18, a także nr 28, 30 i 40, z niewielkimi kosztami, można będzie połączyć.
Późniejsze rozszerzenie do Pasłęki, zapowiada korzystny (pomyślny) wpływ na południowo-wschodnią okolicę wielkiego łańcucha jezior.
Niwelacje były wykonywane w latach 1843 i 1844 przez geometrów – panów Eduarda Koenigka i Freytaga z zachowaniem wysokich standardów.
Autentyczne niwelacje Steenkego z kwietnia 1837 r. Polderowe tereny na północ od Nowakowa - okolice Neu Terranova/Nowego Batorowa (źródło: Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz)
Brakuje niestety dla tych jezior śródziemnych Oberlandu obserwacji (uwag) dotyczących poziomu (stanu) wód, stąd dokładne średnie stany tych wód (zbiorników wodnych) nie są podane. Ogólnie rzecz biorąc, poziom wody zmienia się w nieznacznym stopniu. Największe różnice w Jeziorze Drwęckim mogą wynosić około 4 stóp. Jeziorak ma siedem cali różnicy między wodami letnimi i zimowymi i taka sama różnica ma miejsce w dużym jeziorze Ilińsk. W tym miejscu należy zauważyć, że obsługa jazów w Iławie i Miłomłynie zapobiega powstawaniu większych różnic. –
W „Preußischen Landes- und Volks- Kunde”, mojego zmarłego przyjaciela Preußa, znajdują się bardzo szacunkowe dane dotyczące wysokości, wzięte głównie od profesora dr. Feldta z Braniewa, które uległy niewielkim zmianom ze względu na późniejsze oszacowania.
Feldt określił wysokości barometrycznie.
Steenke
Informacje zmarłego przyjaciela Steenke – Preußa, m.in. na temat wysokości usytuowania ponad poziom morza Jeziora Drwęckiego i Pasłęka (źródło: Preußische Landes- und Volkskunde oder Beschreibung von Preußen. Königsberg 1835)
Aby bardziej zobrazować zawartość, tytuł artykułu można byłoby współcześnie przetłumaczyć także jako: „Tabelaryczne zestawienie szacowanych różnic wysokości i wytyczanych szlaków na Pruskim Oberlandzie, dokonane w latach 1842-1844 przez nadinspektora budownictwa wodnego Steenkego”.
Choć w tytule (całość artykułu w tłumaczeniu R. Kowalskiego – dopisek C.W.) znajdujemy lata 1842-1844, to jego treść oraz większość danych zawartych w dołączonej tabeli dotyczą stosunków wodnych Oberlandu panujących około 1848 r., kiedy lustra wody części jezior wcześniej wyżej położonych (m.in. Piniewo, Sambród, Ruda Woda, Ilińsk) zostały obniżone do wspólnego poziomu największego zbiornika wodnego – jeziora Jeziorak. Te prace inżynieryjne ruszyły po rozpoczęciu budowy kanału, a więc de facto wiosną 1845 r. Dopiero po ich ukończeniu można było twierdzić, że „Jeziorak jest najwyższym ze wszystkich jezior” systemu żeglownego.
Tekst mógł zostać przykładowo napisany (uzupełniony?) po powrocie Steenkego z podróży studyjnej m.in. do Belgii i Holandii w 1847 r., skoro czyni odniesienia do jeziora Haarlem. Z kolei informacja o rzece Pasłęce potwierdza, że istniały plany dalszego rozszerzenia systemu kanałowego, zapewne poprzez budowę odcinka od jeziora Szeląg do jeziora Isąg.
Po lewej – mapa i przekroje polderu Haarlemmermeer z 1867 r. Po prawej – obraz kanału i części polderu Haarlemmermeer z parową stacją pomp (źródło: www.haarlemmermeermuseum.nl oraz
www.canonvannederland.nl)
Wartym odnotowania jest zwłaszcza odwołanie się, w tak stosunkowo krótkim tekście o wschodniopruskim Oberlandzie, do niderlandzkiego jeziora Haarlem. Od wielu lat planowano jego osuszenie, gdyż w ciągu kolejnych stuleci nieustannie powiększało ono swoją powierzchnię, od ok. 31 km² (powierzchnia Jezioraka) w XVI wieku do ok. 180 km² w początkach XIX wieku. Przeprowadzono zakrojone na szeroką skalę roboty inżynieryjne, m.in. w latach 1840-1844 stworzono wielką groblę i kanał, a ostatecznie polder osuszono w latach 1848-1852. Uzyskano teren o powierzchni pozwalającej na powstanie całkiem nowej gminy. Wodę wypompowywały stacje pomp z silnikami parowymi, specjalnie sprowadzonymi z Kornwalii.
Sądzić wypada, że Steenke oglądał osobiście tamtejsze prace hydrotechniczne w trakcie swojej wizyty studyjnej, co musiało wywrzeć na nim wyjątkowe wrażenie.
Tabela dowodzi również pośrednio, że Steenke planował najpóźniej już w drugiej połowie lat 40. XIX wieku wznoszenie pochylni kanałowych, choć początkowo 4 sztuk, na krótszym odcinku (od Jelonków do Buczyńca). Aby jednak tak się stało, konieczna jeszcze była wizyta studyjna w USA, konkretnie na jesieni 1850 r.
Punkty z tabeli „niwelacyjnej” Steenkego zaznaczone na mapie Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego z 1862 r. autorstwa Steenkego. Uwaga: północ po stronie lewej, zachód u dołu mapy (źródło: Wojewódzka i Miejska Biblioteka
Publiczna w Bydgoszczy)
Ponieważ tekst informuje, że główne jeziora tworzonego szlaku kanałowego „niewielkim kosztem” będą łączone, a liczby z tabeli świadczą o już wyrównanym ich wspólnym poziomie, oznaczać to może, że tekst artykułu oraz tabela mogły być pisane w trakcie właśnie kończonych robót inżynieryjnych.
Jednak nic nie jest przesądzone, gdyż informacja o przyszłych śluzach od strony jeziora Druzno świadczy, że tabela zawiera zarówno dane aktualne, jak i dopiero planowane do osiągnięcia.
Nabrzeże jeziora Sambród w Małdytach na wysokości dworca kolejowego, na pocztówce z 1911 r. Widoczny nasyp kolejowy. Po prawej - stacja i część budynku pocztowego, po lewej - wieża ciśnień i budynki fabryczne.
Zdjęcie pozwala uzmysłowić sobie, jak wysoko mogło sięgać pierwotnie jezioro –
przed obniżeniem jego lustra (źródło: fotopolska.eu)
W omawianej tabeli scharakteryzowano lub wymieniono zbiorniki wodne oraz cieki wodne łączące te zbiorniki, zasilające w wodę tworzony właśnie system kanałowy Oberlandu. Dzięki temu tabelarycznemu zestawieniu uzyskujemy informację nie tylko na temat - o ile Steenke obniżył poziomy jezior, aby sprowadzić je do wspólnego mianownika, ale również o jaką powierzchnię uległy one, w wyniku tej drastycznej operacji zmniejszeniu. To zatem, z punktu widzenia badacza historii Kanału Elbląskiego oraz krajoznawstwa, niezwykle cenny dokument.
- koniec części 1. -
Ryszard Kowalski, Cezary Wawrzyński
Ostróda, wrzesień 2020 r.
Galeria zdjęć