Kraina Kanału Oberlandzkiego

   Powszechne, ukazujące dorobek i osiągnięcia poszczególnych narodów oraz kontynentów „Wystawy światowe”, znane współcześnie jako „Expo”, mają już długą historię, gdyż jej ideę zrodziła dawna „rewolucja przemysłowa”. Za pierwszą uznaje się wystawę przemysłową, zorganizowaną w czeskiej Pradze w 1791 r. z okazji koronacji króla Leopolda II. Liczne wystawy przemysłowe, ale o zasięgu krajowym, organizowała od 1798 r. Francja, a w tym najbardziej znaną, odbytą w 1844 r. na paryskich Polach Elizejskich. W znacznej mierze XIX-wieczne wystawy przybrały formę rywalizacji francusko-brytyjskiej, do której dołączały inne kraje i narody.

    Innymi słowy – wojny są zapewne znane ludzkości od samego jej początku, ale najpierw były wystawy światowe, a dopiero później wojny światowe

Widoki z wnętrza londyńskiego pawilonu wystawowego w 1851 r.

(źródło: www.bie-paris.org oraz commons.wikimedia.org)

Pałac Kryształowy

   Jednak za faktyczny początek wystaw światowych należy uznać „Wielką Wystawę Dzieł Przemysłu Wszystkich Narodów”, zorganizowaną w Londynie w 1851 r., z inicjatywy księcia Alberta, męża brytyjskiej królowej Wiktorii. Na potrzeby wystawy zaprojektowano i wybudowano wówczas specjalną, żeliwno-szklaną konstrukcję o nazwie Pałac Kryształowy (ang. the Crystal Palace).

Pałac Kryształowy w londyńskim Hyde Parku – w trakcie Wystawy Światowej w 1851 r.

(źródło: commons.wikimedia.org)

     Oficjalnie wystawa była otwarta dla zwiedzających od 1 maja do 15 października 1851 r. Sądzić jednak wypada, że inżynier Steenke odwiedził tereny wystawowe, w tym ekspozycje pruskie i państw niemieckich, przygotowywane do tejże wystawy przez kilka miesięcy – w czasie kończącym jego podróż studyjną do USA i Wielkiej Brytanii, a konkretnie na przełomie stycznia i lutego 1851 r.

     Według oficjalnego katalogu wystawowego w imprezie wzięła udział Wielka Brytania i jej kolonie oraz 44 państwa zagraniczne, prezentując około 13.000 eksponatów. W sumie odnotowano ponad 6 milionów zwiedzających!

Crystal Palace w londyńskim Hyde Parku – w trakcie Wystawy Światowej w 1851 r.

(źródło: pl.m.wikipedia.org)

     Przy okazji wiedzmy, że „pałac z kryształu” zbudowano i wystawa miała miejsce w londyńskim Hyde Parku, a następnie w 1854 r. został on zdemontowany i ponownie wzniesiony na terenie południowego przedmieścia ówczesnego Londynu, dając m.in. nazwę późniejszej drużynie piłkarskiej Crystal Palace F.C. Niestety, sam budynek ostatecznie spłonął w pożarze 30 listopada 1936 r.

International Exhibition of 1862

     Co zaś się tyczy inżyniera Steenke, to dla niego znacznie większe znaczenie musiała mieć kolejna Wystawa Światowa, zorganizowana w Londynie w 1862 r. i otwarta dla zwiedzających od 1 maja do 15 listopada tego właśnie roku. W tym przypadku zgromadzono ponad 28.000 obiektów z 36 podmiotów krajowych. Odnotowano zbliżoną liczbę widzów, również przekraczającą 6 milionów, którzy mogli m.in. podziwiać model pochylni Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego.

Dzień otwarcia Londyńskiej Wystawy Światowej – na fotografii stereoskopowej. 1 maja 1862 r.

(źródło: collections.vam.ac.uk)

    Niewątpliwą trudność rodziło grupowanie wystawców i elementów wystawowych według przynależności państwowej oraz przydzielanie numerów katalogowych. Nie chodziło też wyłącznie o wątpliwości natury statusu terytoriów zależnych i państw kolonialnych. Przykładowo Niemcy to była zarówno Austria, jak i Miasta Hanzeatyckie (Brema, Hamburg, Lubeka), czy kraje tzw. Zollverein (powstałej w 1834 r. Niemieckiej Unii Celnej), do których przynależało m.in. królestwo Prus.

Pruska część ekspozycji oraz pruski następca tronu (stojący na podeście w pelerynie) w Londynie w 1862 r.

Popiersia na pierwszym planie to zapewne również tenże następca tronu i jego angielska małżonka

(źródło: stors.tas.gov.au oraz www.ngv.vic.gov.au)

    Co ciekawe, w ceremonii otwarcia w dniu 1 maja 1862 r. uczestniczył pruski następca tronu, a więc późniejszy cesarz Fryderyk III Hohenzollern (zięć królowej Wiktorii), a także szwedzki i norweski następca tronu, późniejszy król Oskar II. Sama królowa Wiktoria nie wzięła udziału w ceremonii otwarcia, będąc w żałobie po zmarłym małżonku księciu Albercie (orędowniku wystawy sprzed 11 lat).

   Na uroczystość specjalnie skomponowano i wykonano utwory muzyczne, a łącznie w ceremonii i następującej po niej „wystawowej procesji” miało uczestniczyć 25.000 ludzi.

Główna nawa wystawowa – na kolorowanym zdjęciu stereoskopowym

(źródło: collections.vam.ac.uk)

   Znakiem ówczesnych czasów byłby niewątpliwie fragment wypowiedzi Przewodniczącego Jury całej londyńskiej wystawy (International Exhibition. 1862. Medals and Honourable Mentions awarded by the International Juries. London 1862, s. 4):

     „Z zadowoleniem obserwujemy, że stan przemysłu, pokazany na Międzynarodowej Wystawie, jest dowodem wyjątkowo aktywnego i zdrowego postępu w całym cywilizowanym świecie; bo chociaż każdy naród poszukuje nowych surowców lub wykorzystuje produkty uważane dotychczas za odpady, uderza nas szczególnie ogromne doskonalenie maszyn i przystosowywanie ich do celów przemysłowych, a także zastosowań nauki oraz wielka i skuteczna uwaga, jaką obecnie poświęca się wszystkim sztukom niezbędnym do zaspokojenia naszego gustu i poczucia piękna.”.

Główna nawa wystawowa – na kolorowanym zdjęciu stereoskopowym

(źródło: collections.vam.ac.uk)

    Jak odnotowano w londyńskim „Ilustrowanym Zapisie z Międzynarodowej Wystawy...” (The Illustrated Record of the International Exhibition): „Dnia 1 maja 1862 r., przy dźwiękach trąb, huku artylerii i oklaskach tysięcy, ogłoszono otwarcie Wystawy Przemysłu Wszystkich Narodów; i po niezwykle udanym przebiegu została zamknięta 1 listopada. W ciągu sześciu miesięcy swego istnienia stanowił ciekawy spektakl dla setek tysięcy ludzi, którzy ze wszystkich zakątków ziemi przybywali, aby zobaczyć ukazane na niej cuda (…)

Część „ogrodowa” Wystawy Światowej – na fotografii stereoskopowej

(źródło: collections.vam.ac.uk)

    Z trzydziestu sześciu obcych krajów, trzydziestu jeden kolonii brytyjskich i każdego miasta w Wielkiej Brytanii wysłano artykuły na wystawę, aby mogły zająć swoje miejsce w tej wielkiej konkurencji przemysłowej. W rzeczywistości z każdej z wielkich części globu; z krajów, w których z trudem można powiedzieć, że istnieje tam cywilizacja; z imperiów, państw, terytoriów, królestw i republik; z miast, miasteczek i okręgów słynących ze sztuki i rzemiosła, na przykład zmyślności, pracowitości i umiejętności;

    z rojących się siedzib przemysłu, gdzie stukają młoty, a krosna są w ruchu; z mrocznych miejsc, gdzie wysokie kominy wylewają nieustannie swoją zawartość do mętnego powietrza; z ciemnej kopalni, gdzie wśród hałaśliwych gazów i zanieczyszczonego powietrza górnik wydobywa skarby minerałów; z cichych i samotnych miejsc, gdzie w polu i w lesie toczy się praca, wysłano dobra na drugi Światowy Festiwal Sztuki i Przemysłu (…)

Zachodni aneks budynku wystawowego z maszynami przemysłowymi – na fotografii stereoskopowej

(źródło: collections.vam.ac.uk)

    Przyjemnie będzie zauważyć ogrom umiejętności i pracy, które w ciągu ostatnich jedenastu lat zostały włożone w zaspokojenie potrzeb i wygody wielkiej masy ludzi; dostarczenie dowodów, że przemysł światowy zmierza w zdrowym kierunku, wpływając na postęp prawdziwej cywilizacji wśród wszystkich klas, zamiast zapewniać luksus nielicznym.”.

Część „militarna” Wystawy Światowej – na kolorowanym zdjęciu stereoskopowym

(źródło: Library of Congress)

    Uwaga: część współczesnych uważała takie wystawy za możliwość wymiany wiedzy inżynieryjnej oraz pokazania dokonań nauki i przemysłu dla dobra rozwoju cywilizacji, jednak jednym z nagradzanych (oraz zapewne chętnie oglądanych przez męską część publiczności) działów wystawienniczych była inżynieria wojskowa i uzbrojenie.

    Z drugiej strony obecność na wystawie Stanów Zjednoczonych – jak nigdy „rozłączonych”, bo właśnie znajdujących się w epicentrum wojny secesyjnej, mogła rodzić nadzieję na lepsze jutro ludzkości...

Amerykańska ekspozycja na wystawie światowej w połowie 1862 r. oraz obraz ukazujący drugą bitwę pod Bull Run, wygraną pod koniec sierpnia 1862 r. przez wojska Konfederacji pod dowództwem generała Roberta Lee

(źródło: www.ebay.co.uk oraz en.wikipedia.org)

Praca międzynarodowego Jury

     Medale oraz honorowe wyróżnienia Wystawy przyznawało międzynarodowe Jury pod kierownictwem tzw. „Rady Przewodniczących”. Jury składało się z Brytyjczyków oraz członków z zagranicy, w różnych proporcjach, w pierwszej kolejności nominowanych przez wystawców spośród osób o niezbędnych kwalifikacjach i zatwierdzanych przez komisarzy Jej Królewskiej Mości.

Fragment wystawy pod zachodnią kopułą – na fotografii stereoskopowej

(źródło: collections.vam.ac.uk)

     Zagraniczne narody biorące udział w Wystawie miały prawo wyznaczyć jednego Jurora dla każdej klasy, w której były reprezentowane przez 20 wystawców oraz dla każdej sekcji w klasie, w której liczyły 15 wystawców.

Komisarze Jej Królewskiej Mości zdecydowali, że wszystkie nagrody muszą zostać przyznane przed 15 czerwca, konieczne zatem było, aby nie doszło do żadnej zwłoki w przebiegu pracy Jury. Ponadto poszczególne Jury musiało dołączyć do każdej nagrody krótkie uzasadnienie, na podstawie którego została ona przyznana.

   Pierwsze wydanie Księgi Nagród zostało przygotowane pod wielką presją. Jury zakończyło pracę 26 czerwca, a poszczególne Księgi Nagród musiały zostać skopiowane dla drukarni i przepuszczone przez prasę, aby były gotowe na uroczystość państwową 11 lipca.

Główna nawa wystawowa – na zdjęciu stereoskopowym

(źródło: collections.vam.ac.uk)

Klasy i sekcje

    Wystawiane obiekty pogrupowano w klasy - w liczbie 36, te zaś jeszcze mogły się dzielić na sekcje. Stosownie do tego działało aż 65 różnych Jury, a przyznawane nagrody musiały być jeszcze zatwierdzone przez Radę, składającą się z przewodniczących 36 głównych Jury. Praca poszczególnych Jury była też o tyle trudniejsza, że pomimo ustanowienia odrębnych klas, wyroby wystawowe eksponowano według poszczególnych krajów, co niewątpliwie utrudniało porównywanie i ocenianie oddalonych od siebie obiektów.

     Warto zapoznać się pobieżnie z całą listą poszczególnych klas, aby mieć spojrzenie i ogląd na to, co dla ludzi w początkach 2. połowy XIX wieku było ważne albo godne uwagi i z czym ludzkość wiązała nadzieje na przyszłość. Ze względu na Steenke, szczególną uwagę należy zwrócić na klasę X.

Przykładowe maszyny wystawiane na Wystawie Światowej – na fotografii stereoskopowej.

Po prawej – przykład fotografii konkursowej w klasie 14 (źródło: collections.vam.ac.uk)

Grupowanie przewidywało następujące klasy:

  1. Górnictwo, wydobywnictwo, metalurgia i produkty mineralne.

  2. Substancje i produkty chemiczne oraz procesy farmaceutyczne.

  3. Substancje stosowane do żywienia.

  4. Substancje pochodzenia zwierzęcego i roślinnego stosowane w przetwórstwie.

  5. Wytwórnie kolejowe, w tym produkujące silniki lokomotyw i wagony.

  6. Powozy/Wagony nie używane na drogach kolejowych lub tramwajowych.

  7. Maszyny i narzędzia produkcyjne.

  8. Maszyny ogólnie.

  9. Maszyny oraz narzędzia rolnicze i ogrodnicze.

10. Inżynieria Cywilna (Lądowa), Architektura i wynalazki budowlane,

       a w jej ramach sekcje:

      1) Inżynieria Lądowa i wynalazki budowlane,

      2) Ulepszenia i konstrukcje sanitarne,

      3) Obiekty pokazane dla piękna architektury.

Przykładowe francuskie maszyny wystawiane na Wystawie Światowej – na fotografii stereoskopowej

(źródło: collections.vam.ac.uk)

11. Inżynieria Wojskowa, Uzbrojenie i wyposażenie, Artyleria i broń strzelecka.

12. Budownictwo Morskie, Osprzęt okrętowy.

13. Instrumenty pomiarowe i procesy w zależności od ich stosowania.

14. Aparaty fotograficzne i Fotografia.

15. Instrumenty zegarmistrzowskie.

16. Instrumenty muzyczne.

17. Instrumenty i przyrządy chirurgiczne.

18. Bawełna.

19. Len i konopie.

20. Jedwab i aksamit.

21. Wełniane i czesankowe, w tym ogólnie tekstylia mieszane.

22. Dywany.

23. Tkaniny tkane, przędzone, filcowane i układane, gdy są pokazane jako próbki druku lub barwienia.

24. Gobelin, koronka i haft.

Galeria obrazów zagranicznych Wystawy Światowej – na fotografii stereoskopowej

(źródło: Library of Congress)

25. Skóry, futra, pierze i włosy.

26. Skóra, w tym rymarstwo i uprząż.

27. Artykuły odzieżowe.

28. Papier, artykuły papiernicze, poligrafia i introligatorstwo.

29. Prace i pomoce edukacyjne.

30. Meble i tapicerka, w tym rolety, zasłony i dekoracje.

31. Żelazo i ogólnie wyroby metalowe.

32. Stal, noże i narzędzia tnące.

33. Wyroby z metali szlachetnych i ich imitacji oraz biżuteria.

34. Szkło.

35. Ceramika.

36. Nesesery, pudła wysyłkowe i walizki podróżne.

Jedna z największych (dosłownie i w przenośni) atrakcji Wystawy Światowej –

lokomotywa parowa „Lady of the Lake” (źródło: www.wikiwand.com)

Jurorzy

     Jurorów i ich współpracowników zaangażowanych w oględziny obiektów Wystawy było łącznie 612 (!), w tym 287 cudzoziemców oraz 325 Anglików. Ich praca zajęła dwa miesiące i była wyjątkowo ciężka, ponieważ musieli oni obejrzeć obiekty wystawione przez co najmniej 25.000 wystawców.

   Jak stwierdzono w powystawowym raporcie, trudno się było spodziewać, aby żaden z wystawionych przedmiotów nie umknął ich uwadze, jednak dołożono wszelkich starań, aby pokonać te przeszkody.

Fragment wystawy w nawie głównej. Widok spod zachodniej kopuły – na fotografii stereoskopowej. Widoczni panowie

we frakach i cylindrach to najprawdopodobniej jurorzy (źródło: Library of Congress)

     Uwaga: ostatecznie liczba przyznanych przez Jury medali wyniosła niemal 7.000, a honorowych wyróżnień około 5.300. Udział nagród dla wystawców był zatem większy niż na Międzynarodowej Wystawie w 1851 r. (Londyn), ale mniejszy niż w 1855 r. (Paryż). Oznacza to jednak, że niemal co drugi oceniany produkt otrzymał medal lub wyróżnienie. To stawia w nieco innym świetle medal i osiągnięcie Steenke, ale jednak medal wystawy światowej to zawsze medal, tym bardziej, że wystawiane przez poszczególne państwa wyroby i dokonania były tym, co w danym czasie było w ich przekonaniu wyjątkowe i najlepsze...

Dwaj główni jurorzy Wystawy Światowej oraz wykaz części jurorów poszczególnych klas

(źródło: books.google.com)

   Przewodniczącym całości Jury, a więc „Rady Przewodniczących” był Henry Labouchere lord Taunton, angielski polityk i parlamentarzysta. Zastępcą Przewodniczącego był Michel Chevalier, francuski polityk i ekonomista oraz jednocześnie szef francuskiej delegacji na Wystawę.

     Jak wiadomo, Chevalier opisał i przybliżył na przełomie lat 30. i 40. XIX wieku Europejczykom amerykańskie drogi wodne, w tym pochylnie na Morris Canal. Jako ciekawostkę podajmy, że pod koniec swego życia (1879) Chevalier rozpoczął przygotowania do budowy tunelu pod kanałem La Manche.

   Osoba Chevaliera jest nie tylko istotna dlatego, że był wiceprzewodniczącym wystawowego Jury. Otóż sporządził on następnie dokument o nazwie „Raport Międzynarodowego Jury” ze wspomnianej Londyńskiej Wystawy Światowej, gdzie m.in. opisano pochyłe płaszczyzny Kanału Elbląskiego (w Prusach).

Powystawowy raport Chevaliera, z fragmentami opisu mostu przez Wisłę w Tczewie oraz Kanału Elbląskiego w Prusach

(źródło: books.google.com)

   Sądzić wypada, że był to jeden z pierwszych, zagranicznych opisów nowo wówczas wybudowanej wschodniopruskiej drogi wodnej. Jednak faktycznym autorem tego akurat fragmentu sprawozdania Chevaliera był Hippolyte Alexandre Amédée Bommart, francuski polityk i inżynier, inspektor generalny Cesarskiego Korpusu Dróg i Mostów. Opisał on nie tylko kanał i pochylnie Steenke, ale również tczewski most Lentze. Bommart był też jednym z jurorów klasy X.

     W swoim raporcie Chevalier, charakteryzując klasę X obiektów wystawowych (Budowle Cywilne/Lądowe), wyróżnił jednak nie 3 sekcje, ale 5 sekcji, a mianowicie:

1) sekcja pierwsza: Materiały budowlane;

2) sekcja druga: Budowle publiczne, w tym konstrukcje mostów żelaznych;

3) sekcja trzecia: Budynki użyteczności publicznej, promenady i plantacje;

4) sekcja czwarta: Urządzenia wodne, kanalizacyjne i gazowe;

5) sekcja piąta: Przemysł budowlany.

     Jak należałoby się domyślać, zarówno most, jak i pochylnie kanałowe, znalazły się w sekcji drugiej.

Część „morska” Wystawy Światowej – na fotografii stereoskopowej

(źródło: artblart.files.wordpress.com)

     Z kolei wspomniany „Ilustrowany Zapis” informował: „Klasa X - chyba nie było takiej części Wystawy, która byłaby trudniejsza do docenienia jako całość lub dla której trudniej byłoby napisać opisową historię.”. Ponadto, że Sekcja A (Inżynieria lądowa i konstrukcje budowlane) została podzielona na 10 podgrup: I. Mosty; II. Porty i doki; III. Ruchome zapory i tamy; IV. Zbiorniki wyrównawcze; V. Latarnie morskie; VI. Koleje szynowe; VII. Aparaty do nurkowania; VIII. Materiały budowlane w stanie naturalnym; IX. Materiały budowlane w stanie sztucznym; X. Urządzenia i maszyny ułatwiające pracę inżynierską.

Fragment ekspozycji pruskiej na Wystawie Światowej – na fotografii stereoskopowej

(źródło: collections.vam.ac.uk)

Modele i medale Panów Lentze i Steenke

   Zgodnie z instrukcją dla jurorów, wszystkie rozważania, dyskusje i decyzje każdego Jury oraz Rady Przewodniczących należało traktować jako ściśle poufne i pod żadnym pozorem nie wolno ich było ujawniać, dopóki Komisarze Jej Królewskiej Mości nie zatwierdzą publikacji nagród. Same medale przyznawane miały być bez względu na narodowość – a wyłącznie za doskonałość, bez odniesienia do krajów, przy czym Wystawa, jeśli chodzi o Jury, miała być traktowana jako całość, a nie jako składające się jedynie zestawienie oddzielnych prezentacji różnych narodów.

Medal Wystawy Światowej w Londynie z 1862 r. Na awersie: siedząca Britannia z lwem u jej stóp,

z grupą postaci reprezentujących przemysł, rolnictwo i sztukę (źródło: coins.ha.com)

     Wszystkie medale były jednego rodzaju. Nie było stopniowania i wszystkie miały być takie same. Medale miano przyznawać za walory, bez jakiegokolwiek rozróżnienia stopnia i bez odniesienia do konkurencji między producentami. To nie najlepszy wytwórca w jakiejś konkretnej gałęzi przemysłu powinien być nagrodzony medalem, ale wszyscy wytwórcy, którzy pokażą swoimi eksponatami, że ich wyroby są doskonałe w swoim rodzaju. Żaden wystawca nie mógł jednak otrzymać więcej niż jednego medalu od jednego Jury.

     W przypadku instrukcji dla Jury klasy X. – należało nagrodzić wiedzę i umiejętności w projektowaniu, aby uzyskać pożądany przedmiot z największą oszczędnością; trafność w stosowaniu materiałów; powodzenie w pracy, którą eksponuje model lub rysunek; doskonałość wykonania prezentowanego modelu lub rysunku.

     Przewodniczącym Jury klasy X był Robert Gascoyne-Cecil Markiz of Salisbury, angielski parlamentarzysta, późniejszy minister spraw zagranicznych i 3-krotny premier Wielkiej Brytanii. Wspomniany Michel Chevalier był przewodniczącym Jury klasy nr VIII, obejmującej maszyny.

Członkowie Jury klasy X, w tym podklasy Inżynieria Lądowa i wynalazki budowlane – oceniającej modele

autorstwa Lentze i Steenke (źródło: International Exhibition. 1862. Medals and Honourable Mentions...)

   Pruskie Ministerstwo Handlu i Robót Publicznych zgłosiło na wystawę oraz do konkursu m.in. most drogowo-kolejowy nad Wisłą w Tczewie autorstwa Carla Lentze, a także Kanał Oberlandzki, z jego 4 pochylniami – autorstwa Georga Jacoba Steenke.

   Obaj inżynierowie wykonali na wystawę modele swoich konstrukcji. Carl Lentze przedstawił elementy konstrukcyjne mostu, z kratownicą i żelaznymi detalami, w skali 1/12. Georg Jacob Steenke wykonał model jednej z kanałowych pochylni, w skali 1/32.

Początkowe fragmenty Specjalnego Katalogu niemieckiego Związku Celnego (Zollverein) – z listą krajów członkowskich biorących udział w Wystawie Światowej, wraz z wykazem poszczególnych klas (źródło: www.hathitrust.org)

    Jak napisano w anglojęzycznym „Specjalnym Katalogu Stoiska Związku Celnego”, wydanym w Berlinie i opisującym „niemiecką” część wystawy (Special Catalogue of the Zollverein-Department), w przypadku modelu mostu: „Jest to wierna kopia ogólnej konstrukcji mostu, a w szczególności połączeń różnych części żelaza.”. W przypadku modelu pochylni kanałowej: „... działanie koła wodnego i elementów transmisyjnych nie jest w modelu odwzorowane, ale wszystko inne: przekroje fragmentów pochylni, konstrukcje mechanizmów oraz przewożenie statków – jest pokazane.”

Fragmenty Specjalnego Katalogu niemieckiego Związku Celnego – z opisami modeli mostu kolejowego Lenzte oraz pochylni na Kanale Elbląsko-Oberlandzkim Steenke, w klasie X i pod pozycją katalogową 1338. Zwróćmy uwagę,

że w klasie IX (Maszyny oraz narzędzia rolnicze i ogrodnicze) pod pozycją katalogową 1329 wystawiała wyroby poznańska fabryka Hipolita Cegielskiego, w tym pługi, młocarnie i sieczkarnie –

zdobywając wyróżnienie honorowe (źródło: Special Catalogue...)

      Obaj pruscy inżynierowie byli rówieśnikami, oba projekty zdobyły medal londyńskiej wystawy, w klasie X: Inżynieria Cywilna (Lądowa), Architektura i Wynalazki Budowlane. W przypadku inżyniera Steenke nagrodzono pomysłowość zaprojektowanych przez niego na pochylniach rozwiązań technicznych.

Medal Pana Krügera

    Wydawać by się zatem mogło, że zarówno C. Lentze, jak i G.J. Steenke – za swoje konstrukcje odwzorowane przez modele – otrzymali medal omawianej wystawy. Nic jednak bardziej mylnego... Okazuje się, że tak naprawdę medal (jeden) zdobył, zgodnie z regulaminem, wystawca ocenianego podmiotu. Tym zaś wystawowym obiektem, pod niemiecko-pruskim numerem katalogowym 1338, był łącznie most i kanał z pochylniami, a zdobywcą medalu okazało się być pruskie Ministerstwo Handlu i Robót Publicznych.

     Ale to nie koniec zaskoczeń. Jedną stronę dalej, w przywołanej broszurze o medalach i honorowych wyróżnieniach, odnajdujemy informację, że medal zdobyły również Królewskie Zakłady Budowy Maszyn w Tczewie, które były wystawcą, ale ich numer katalogowy również stanowiła liczba 1338. Oznacza to, że ocenie jurorów poddano również same elementy konstrukcyjne mostu i pochylni kanałowych, których wykonawcami była ta właśnie tczewska fabryka.

Informacja o medalu dla pruskiego Ministerstwa Handlu i Robót Publicznych oraz medalu dla Królewskich Zakładów Budowy Maszyn w Tczewie (źródło: International Exhibition. 1862. Medals and Honourable Mentions...)

     W uzasadnieniu napisano, że medal przyznaje się „Za doskonałość wykonania przez to przedsiębiorstwo prac odwzorowanych przez model.”. Ponieważ pracę Zakładów nadzorował wówczas dyrektor Heinrich Wilhelm Krüger, można twierdzić, że to on był poniekąd zdobywcą tego medalu. Jest to jednocześnie pośredni dowód na to, że bez tych trzech wymienionych inżynierów: Steenke, Lentze i Krügera – nie byłoby kanałowych pochylni, jakie dzisiaj znamy...

Od lewej, twórcy maszynerii pochylniowej: G.J. Steenke, C. Lentze i H.W. Krüger (źródło: archiwum autora)

Widzenie stereoskopowe

   W latach 40. XIX wieku opracowano specjalną technikę, pozwalającą widzieć sfotografowane obiekty trójwymiarowo. Zdjęcia robiono aparatami z dwoma obiektywami, ale i oglądanie wymagało zazwyczaj specjalnego sprzętu z dwiema soczewkami.

    W celu udokumentowania wystawy londyńskiej, powołano specjalny zespół fotografów stereoskopowych, dzięki czemu stworzono serie 350 „trójwymiarowych” widoków poszczególnych ekspozycji. Dzięki temu również i współcześnie możemy się poczuć jak ówczesny, XIX-wieczny zwiedzający...

Stereoskop i stereoskopowe fotografie z londyńskiej Wystawy Światowej w 1862 r.

(źródło: www.auktionsverket.com)

W poszukiwaniu kanałowego Graala

    Niestety, pomimo stosunkowo licznych wysiłków odnalezienia fotografii modelu mostu Lentze i modelu pochylni Steenke – próby spełzły na niczym. Jest to zastanawiające, gdyż sądzić wypada, że takie widowiskowe modele powinny być wdzięcznymi obiektami do uwiecznienia. Fotografowano bowiem wiele ciekawych elementów wystawy, ale w części znacznie mniej wyjątkowych lub oryginalnych. Niestety dla nas, większość zdjęć wykonywanych przez Anglików (co zrozumiałe) dokumentowała przedmioty brytyjskie lub kolonialne.

Fragment ekspozycji niemieckiego Związku Celnego (Zollverein) oraz ekspozycji pruskiej na Wystawie Światowej –

na fotografii stereoskopowej (źródło: collections.vam.ac.uk)

     Innymi słowy - istnieje możliwość przeszukiwania przez Państwa przeogromnych zasobów internetowych, w poszukiwaniu obrazu wschodniopruskich modeli. Pewnym ułatwieniem powinny być podpisy pod zdjęciami stereoskopowymi, co do zasady określające miejsce stoiska w trakcie Wystawy Światowej.

Początkowe fragmenty Oficjalnego Katalogu Działu Przemysłowego Wystawy Światowej,

wraz z regulaminem dla zwiedzających (źródło: books.google.com)

     Tylko gdzie była ta konkretnie pruska ekspozycja? Dzięki Oficjalnemu Katalogowi Działu Przemysłowego wiadomo, że główne ciągi komunikacyjne dla zwiedzających biegły nawą główną ze skrajnymi kopułami oraz transeptami (wschodnim i zachodnim), a dodatkowo galerią. Część „niemiecka” była umiejscowiona na południowym zachodzie, a nasze dwa modele niby zlokalizowane konkretnie, ale też wariantowo: w transepcie południowo-zachodnim lub w południowo-zachodniej galerii tegoż transeptu, przy czym galeria jest mniej prawdopodobna, gdyż wystawiano na niej m.in. obrazy i dzieła sztuki.

Fragment Oficjalnego Katalogu Działu Przemysłowego Wystawy Światowej - z informacją o umiejscowieniu

modeli Lentze i Steenke (źródło: International Exhibition 1862. Official Catalogue Industrial Department)

     Jednak żeby było trudniej, wspomniany „Ilustrowany Zapis...” podaje, że część południowej strony nawy (oprócz zachodniego transeptu) zajmowały produkty Związku Celnego; w tym znaczna była przydzielona Prusom.

Plan rozmieszczenia ekspozycji wystawowych poszczególnych państw w 1862 r. Część „niemiecka” to lewy, dolny róg (źródło: International Exhibition 1862. Official Catalogue Industrial Department)

     Zatem szukajmy, może ktoś będzie miał więcej szczęścia…

Model pochylni kanałowej (źródło: Deutsches Technikmuseum Berlin)

Cezary Wawrzyński

Ostróda, kwiecień/maj 2023 r.

Galeria zdjęć