Kraina Kanału Oberlandzkiego

     W sukcesywnie wydawanych książkach staram się m.in. przytaczać wszelkie nazwy, zarówno oficjalne, jak też historyczne lub potoczne opisywanych kanałów żeglownych i dróg wodnych. Jednak życie idzie naprzód, czasami znacznie szybciej niż żmudny cykl wydawniczy. Postaram się zatem odnotowywać fakty oficjalnego nadawania nazw (bądź ich zmieniania) tego rodzaju obiektom fizjograficznym.

Podstawy prawne

     Podkreślmy, że zgodnie z polskim prawodawstwem w przypadku nadawania urzędowych nazw obiektom fizjograficznym (w tym kanałom) mamy dwie (choć tak naprawdę – trzy) cezury czasowe:

1) do dnia 07.10.2003 r. obowiązywało Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 r. o ustalaniu nazw miejscowości i o numeracji nieruchomości.

    Początkowo dotyczyło ono jedynie urzędowych nazw miejscowości, które ustalał i zmieniał w drodze rozporządzeń Minister Spraw Wewnętrznych. Przy tymże ministrze ustanawiało się Komisję Ustalania Nazw Miejscowości, jako organ opiniodawczy;

Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 r.

1a) dekretem Rady Ministrów z dnia 28 lipca 1948 r. o zmianie rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 r. o ustalaniu nazw miejscowości i o numeracji nieruchomości dokonano następujących, istotnych zmian:

- tytuł rozporządzenia otrzymał brzmienie: „o ustalaniu nazw miejscowości i obiektów fizjograficznych oraz o numeracji nieruchomości”,

- rozporządzenie dodatkowo miało regulować sprawę ustalania nazw obiektów fizjograficznych (rzek, szczytów i łańcuchów górskich, dolin itp.),

- organ opiniodawczy stał się Komisją Ustalania Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych;

Dekret Rady Ministrów z dnia 28 lipca 1948 r.

2) dnia 07.10.2003 r. weszła w życie Ustawa z dnia 29 sierpnia 2003 r. o urzędowych nazwach miejscowości i obiektów fizjograficznych.

   Zgodnie z tą ustawą urzędowe nazwy ustala, zmienia lub znosi w drodze rozporządzenia – po przeprowadzeniu określonego w ustawie postępowania – minister właściwy do spraw administracji publicznej. Jako organ opiniodawczo-doradczy tworzy się przy tymże ministrze Komisję Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych.

Ustawa z dnia 29 sierpnia 2003 r.

     Podsumowując: niezmiennie (od końca lat 40. XX w.) urzędowe (oficjalne) nazwy kanałów i dróg wodnych w Polsce mógł i może jedynie ustalać (zmieniać lub znosić), w drodze rozporządzenia, minister spraw wewnętrznych (czytaj: właściwy do spraw administracji publicznej) - z zastrzeżeniem, że ewentualnie mogła tak czynić Rada Ministrów.

     Innymi słowy: w ewentualnych sporach o aktualnie obowiązujące nazewnictwo, nie mają znaczenia żadne mapy, wydawnictwa, rozporządzenia prezydenckie, rozporządzenia i zarządzenia innych ministrów oraz naczelnych lub centralnych organów administracji państwowej. W danym, konkretnym przypadku liczy się wyłącznie rozporządzenie (lub jego brak w tej sprawie) ministra właściwego do spraw administracji publicznej.

KANAŁ DOBRZYCKI

     Znajdujący się na terenie gminy Zalewo (powiat iławski) i liczący współcześnie blisko 2,5 km długości (pierwotnie ok. 750 m) kanał, łączący jezioro Jeziorak z jeziorem Ewingi - a więc miasta Iławę i Zalewo - jest najstarszym kanałem żeglownym w Polsce! Choć nie jest znana pewna data rozpoczęcia i zakończenia budowy kanału, to jednak przyjmuje się, że były to lata 1331-1334, a więc że został stworzony jeszcze pod panowaniem krzyżackim. W połowie XIX w., wraz z budową Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego, stał się on jego integralną i jednocześnie najstarszą częścią.

Współczesna mapka z Kanałem Dobrzyckim i Kanałem Duckim - czerwony kolor nazwy

(źródło: archiwum autora)

     Szlak kanału wiedzie przez wieś Dobrzyki, która przed II wojną światową nosiła niemiecką nazwę Weinsdorf, w związku z czym kanał nazywano Weinsdorfer Kanal, co w wolnym tłumaczeniu na język polski mogło oznaczać Kanał Weinsdorfski. Po wojnie dawna wieś Weinsdorf stała się Dobrzykami, a więc naturalną koleją rzeczy droga wodna była potocznie nazywana Kanałem Dobrzyckim.

     Po wojnie kanał nie został oficjalnie, zgodnie z obowiązującym prawem nazwany. Chcąc ostatecznie dopełnić koniecznych formalności i urzędowo nazwać ten obiekt fizjograficzny, inicjatywę usankcjonowania nazwy podjęli mieszkańcy oraz burmistrz i radni Zalewa.

Weinsdorfer Canal w ramach Kanału Oberlandzkiego, na niemieckiej mapie z 1893 r.

(źródło: archiwum autora)

     Dnia 27 marca 2013 r. Rada Miejska w Zalewie podjęła stosowną uchwałę w sprawie wystąpienia z wnioskiem do Ministra Administracji i Cyfryzacji (wówczas był on ministrem właściwym do spraw administracji publicznej) o ustalenie urzędowej nazwy „Kanał Dobrzycki”.

Rozporządzenie Ministra AiC z dnia 13 grudnia 2013 r.

     Niezbyt rozbudowane uzasadnienie (de facto trzy zdania) musiało jednak znaleźć zrozumienie wśród członków Komisji Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych, gdyż w dniu 13 grudnia 2013 r. Minister Administracji i Cyfryzacji wydał na podstawie ustawowego upoważnienia rozporządzenie. Urzędowa nazwa obiektu fizjograficznego: „Kanał Dobrzycki” zaczęła obowiązywać z dniem 1 stycznia 2014 r.

KANAŁ ŁUCZAŃSKI

     Wybudowany w latach 1764/65 i liczący ok. 2.130 m kanał, łączy w Giżycku (powiat giżycki) jezioro Niegocin (na południe od miasta) z jeziorem Kisajno (na północny zachód od miasta), które jest częścią zbiornika Mamry.

Współczesna mapka z Kanałem Łuczańskim - czerwony kolor nazwy

(źródło: archiwum autora)

     Dotychczasowe nazwy nawiązywały tradycyjnie do miasta Giżycka, która w języku niemieckim brzmiała Lötzen, a więc droga wodna zwana była „Lötzener Kanal”. W języku polskim (mazurskim) nazwa miasta brzmiała „Lec”.

     Według „Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich” (Tom V, z 1884 r.): tu co tydzień wychodzi jedyne polityczne czasopismo mazurskie w języku polskim p.t. „Gazeta Lecka”. Wedle autora opisu używana też miała być (należy wnosić, że sporadycznie) polska nazwa miasta „Loczany” (uwaga: być może „Łoczany”, ale nie „Łuczany”).

     Skoro zatem był Lec i Gazeta Lecka, to stosownie do tego przekop wodny też powinien zwać się Kanałem Leckim. Tak też w „Drogach żeglownych w Prusiech Wschodnich” (Przegląd Geograficzny, Tom IX, z 1929 r.) pisał Stanisław Srokowski: Kanał Lecki (Lotzener Kanal), zbudowany w r. 1764, prowadzi z jeziora Niegocińskiego (Löwentinsee) do jez. Mamry (Mauersee). Podobnie Gustaw Leyding, autor „Słownika nazw miejscowych Okręgu Mazurskiego (z 1959 r.) jeszcze 30 lat później twierdził, że inną, lokalną (a więc mazurską) nazwą Kanału Giżyckiego jest Kanał Lecki.

    Tymczasem w dniu 4 marca 1946 r. szacowna Komisja Ustalania Nazw Miejscowości podjęła jakże brzemienną w skutkach decyzję, a w ślad za nią w dniu 7 maja 1946 r. Ministrowie: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych wydali zarządzenie „o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości”, zgodnie z którym niemiecki Lötzen stał się (z dniem 19 maja) Giżyckiem. Nota bene było to pierwsze po wojnie ministerialne zarządzenie w sprawie urzędowych nazw miejscowości, wydane na podstawie rozporządzenia Prezydenta RP z 1934 r.

Polska mapa Giżycka z 1947 r., wykonana na podstawie mapy niemieckiej z 1926 r., z Lötzener Kanal oraz

nieformalnie nazwanym Kanałem Giżyckim (źródło: archiwum autora)

     Z punktu widzenia logiki decyzję tę możemy określić jako kuriozalną, gdyż nie dość, że istniała utrwalona w tradycji nazwa mazurska Lec, to na patrona wybrano mazurskiego pastora Gustawa Gizewiusza (urodzonego w Piszu, a więc Jańsborku i działającego w Ostródzie). Dodatkowo ta nowa nazwa zastąpiła funkcjonującą nieformalnie i nieoficjalnie (łącznie jakieś kilka miesięcy drugiej połowy 1945 r. oraz pierwszej 1946 r.) obiegową nazwę „Łuczany”, rzekomo nawiązującą do innej odmiany nazwy mazurskiej. To zaś było pokłosiem braku wsłuchiwania się w głosy Warmiaków i Mazurów (Olsztyn), oraz podejmowania decyzji w Warszawie, czy pośrednio w Krakowie lub Poznaniu (przykładem m.in. wydawnictwo „Okręg Mazurski. Mapa Komunikacyjno- Administracyjna. Wraz ze skorowidzem nazw”, z 1946 r.).

     Skoro, jako się rzekło, nazwa kanału nawiązywała do miejscowości, został on również oficjalnie i urzędowo nazwany, zgodnie z obowiązującym w tym względzie prawodawstwem, choć dopiero 7 lat później. Oficjalna i urzędowa nazwa tej budowli wodnej, zgodnie z zarządzeniem Nr 52 Prezesa Rady Ministrów z dnia 24 lutego 1953 r. „w sprawie przywrócenia i ustalenia urzędowych nazw miejscowości i obiektów fizjograficznych”, brzmiała (od 21 kwietnia): Kanał Giżycki.

Zarządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 24 lutego 1953 r.  

     Po kolejnych 63 latach, w dniu 31 sierpnia 2016 r. Rada Miejska w Giżycku podjęła uchwałę w sprawie wystąpienia z wnioskiem do Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji o zmianę urzędowej nazwy obiektu fizjograficznego „Kanał Giżycki” na „Kanał Łuczański”. Podjęcie uchwały zostało poprzedzone konsultacjami społecznymi z mieszkańcami Miasta Giżycko.

    Niestety (podkreślam, że zapewne jedynie z mojego punktu widzenia!) wnioskodawcy ani razu w uzasadnieniu nie raczyli zauważyć, że istniała przez całe dziesięciolecia mazurska nazwa „Kanał Lecki”, a w trakcie konsultacji postawili wyłącznie alternatywę: Kanał Giżycki albo Kanał Łuczański.

    Niemniej wygląda na to, że Komisja Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych uznała to za wiarygodne i wystarczające, w związku z czym w dniu 14 grudnia 2017 r. Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji wydał na podstawie ustawowego upoważnienia rozporządzenie. Urzędowa nazwa obiektu fizjograficznego: „Kanał Giżycki” przestała obowiązywać z dniem 31 grudnia 2017 r.; urzędowa nazwa obiektu fizjograficznego: „Kanał Łuczański” zaczęła obowiązywać z dniem 1 stycznia 2018 r.

Rozporządzenie Ministra SWiA z dnia 14 grudnia 2017 r.

     Ps. Wydaje mi się, że mogłem sam, pośrednio i bezwiednie przyczynić się do zmiany obowiązującego nazewnictwa. Po pierwsze, wydając pod koniec 2014 r. książkę „Osiem wieków wschodniopruskiej żeglugi, kanałów i dróg wodnych”, gdzie opisano historię nazewnictwa m.in. kanałów Wielkich Jezior Mazurskich oraz wykazano jaka faktycznie urzędowa nazwa obowiązuje (tj. Kanał Giżycki). Po drugie, pod koniec stycznia 2015 r. miałem odczyt autorski właśnie w Giżycku, gdzie m.in. ten temat został poruszony. Zarządzenie burmistrza Miasta Giżycka w sprawie przeprowadzenia konsultacji społecznych w sprawie zmiany nazwy kanału zostało wydane na początku kwietnia 2015 r. Jak mawiał klasyk z jednej z komisji sejmowych: -„przypadek?!”.

"KANAŁ WARMIŃSKI"

     Czasem nie tyle potrzeba i należy działać, aby właściwe lub zasługujące na miano właściwych (choćby z punku widzenia prawdy historycznej) nazwy obiektów fizjograficznych ustalać, inne zmieniać lub znosić – co przeciwdziałać próbom ustalania nazw, które na miano właściwych w żaden sposób nie zasługują…

      Klinicznym przykładem takiego błędnego nazewnictwa drogi wodnej prowadzącej od zachodniomazurskich jezior do Elbląga jest określanie tego szlaku wodnego mianem „Kanał Warmiński”. Jeśli nie dzieje się tak nawet bezpośrednio, to twierdzi się, że kanał przynależy do jakiegoś mitycznego „systematu jezior warmińskich”. Jest to rzecz o tyle dziwna i wywołująca naturalny sprzeciw, ponieważ żaden fragment, odcinek czy odnoga tego kanału nie leży na Warmii!!!

Fragment Kanału Oberlandzkiego pomiędzy jeziorami Szeląg Wielki i Szeląg Mały, na niemieckiej mapie z 1911 r.

To najbliżej położony względem Warmii odcinek kanałowy - granica przebiega ok. 10 km na wschód

(źródło: archiwum autora) 

     Nazwa ta pojawia się i funkcjonuje w świadomości wielu osób, nomenklaturze urzędów i instytucji co najmniej od lat 30. XX wieku. Za jednego z prekursorów takiej nomenklatury należy uznać profesora Politechniki Lwowskiej Maksymiliana Matakiewicza, który w podręczniku akademickim dla inżynierów i studentów budownictwa wodnego „Żegluga śródziemna i budowa dróg wodnych” (z 1931 r.), zamieścił tablicę z mapą dróg wodnych w Polsce. Na tejże mapie, obok Wielkiego Kanału Fryderyka, Kanału Wilhelma, Kanału Augustowskiego i Kanału Mazurskiego, odnaleźć można (idący od Iławy do Elbląga) „Kanał Warmijski”. Być może autorowi tej mapki chodziło o odróżnienie tego kanału od właśnie budowanego (i nigdy nie dokończonego!) Kanału Mazurskiego. Dziś jednak nie ma raczej takiej potrzeby…

Mapka z książki prof. M. Matakiewicza z 1931 r., m.in. z Kanałem Mazurskim i Kanałem Warmijskim

(źródło: archiwum autora)

     Współcześnie w wielu wydawnictwach i na wielu mapach niestety odnajdziemy nazwę „Kanał Warmiński”, bądź też jej rozbudowaną formę nawiasową „Kanał Elbląski (Warmiński)”.

     Przykładowo w październiku 2018 r. ukończono budowę nowego mostu w ciągu drogi krajowej DK16 w Starych Jabłonkach (gmina Ostróda, powiat ostródzki), nad kanałem (z ok. 1872 r.) łączącym jeziora Szeląg Wielki i Szeląg Mały (pod nasypem kolejowym). Ten krótki (niespełna 500 m) odcinek kanałowy stanowił (no i nadal stanowi) integralną część systemu wodnego Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego. Jednak Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad uznała, że właśnie budowała i wybudowała most nad „Kanałem Warmińskim”.

Widok na nowy most drogowy nad Kanałem "Warmińskim" w październiku 2018 r.

(autor: C. Wawrzyński)

     Temu zaś "występkowi" należało przeciwdziałać, po to choćby, aby w przyszłości nie przyszło komuś do głowy taką nazwę urzędowo sankcjonować (no bo przecież ma ona taką długą tradycję, no i ludzie się przyzwyczaili…). Jako członek Zarządu Związku Gmin Kanału Elbląskiego i Pojezierza Iławskiego pozwoliłem sobie sporządzić stosowne pismo, wysłane do Oddziału Olsztyńskiego GDDKiA. Póki co, kontrowersyjne tablice znad kanału zniknęły…

KANAŁ DUCKI

     Współcześnie procedura postępowania z nadawaniem nazw obiektom fizjograficznym jest w przybliżeniu następująca:

• zainteresowana rada gminy, na której obszarze znajduje się obiekt, przygotowuje projekt uchwały w sprawie złożenia wniosku;

• rada gminy występuje o opinię do starosty powiatu (właściwego w sprawach geodezji i gospodarki gruntami);

• rada gminy występuje o opinię do zarządu województwa;

• rada gminy, na której obszarze znajduje się obiekt, podejmuje uchwałę w sprawie złożenia wniosku;

• rada gminy przedstawia wniosek ministrowi właściwemu do spraw administracji publicznej za pośrednictwem wojewody (w terminie do 31 marca roku poprzedzającego rok ustalenia nazwy);

• możliwe jest (choć niekonieczne) wcześniejsze przeprowadzenie konsultacji społecznych (te zaś są obowiązkowe w przypadku nazw zamieszkałych miejscowości);

• do wniosku dołącza się: uchwałę rady gminy (wraz z uzasadnieniem), opinię zarządu województwa, opinię starosty powiatu, mapę topograficzną z zaznaczonymi granicami obiektu fizjograficznego, informację o kosztach finansowych proponowanej zmiany;

• wojewoda przekazuje ministrowi wniosek rady gminy, dołączając swoją opinię;

• Komisja Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych opiniuje otrzymany wniosek;

• minister przygotowuje projekt rozporządzenia i przekazuje go do uzgodnień międzyresortowych;

• minister wydaje i publikuje rozporządzenie w Dzienniku Urzędowym (nieformalnie do połowy grudnia);

• ustalenie (zmiana lub zniesienie) urzędowej nazwy następuje z dniem 1 stycznia.

     Podobnie jak Kanał Dobrzycki, fragmentem oraz integralną częścią systemu wodnego Kanału Elbląskiego od połowy lat 40. XIX w. jest odcinek kanałowy długości ok. 890 m (gmina Morąg, powiat ostródzki), łączący jeziora Ruda Woda i Bartężek.

     Kanał ten nie został nigdy wcześniej (po II wojnie światowej) oficjalnie nazwany, zgodnie z obowiązującym prawodawstwem. W języku potocznym funkcjonowały nieformalnie dwie nazwy: „Kanał Ducki” oraz „Kanał Bartnicki”, ta druga natomiast była błędnie przejęta od nieistniejącego Jeziora Bartnickiego (jego właściwa nazwa to jezioro Bartężek).

Fragment przebiegu trasy Kanału Oberlandzkiego z jeziorami Ruda Woda i Bartężek oraz Dutz Canal,

na mapie G.J. Steenke z 1862 r. Uwaga: wschód u góry, północ po lewej (źródło: archiwum autora)

     W języku niemieckim nazwa przekopu brzmiała „Dutz Kanal”, natomiast w języku Mazurów „Kanał Duc”, czyli po polsku „Kanał Ducki”.

     Chcąc usankcjonować starą, pierwotną nazwę tego szlaku wodnego (liczącą sobie co najmniej 160 lat), używaną niegdyś m.in. przez okolicznych Mazurów, a także skorygować niewłaściwe używanie nazwy potocznej, rozpoczęto wymaganą prawem procedurę. Dnia 28 marca 2018 r. Rada Miejska w Morągu podjęła stosowną uchwałę w sprawie wystąpienia z wnioskiem do Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji o ustalenie urzędowej nazwy - „Kanał Ducki”. W tym miejscu przyznam się, że byłem inicjatorem oraz głównym autorem tego projektu, wraz z jego uzasadnieniem.

Rozporządzenie Ministra SWiA z dnia 13 grudnia 2018 r.

     Wszelkim wymogom stało się zadość, gdyż w dniu 13 grudnia 2018 r. Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji wydał na podstawie ustawowego upoważnienia rozporządzenie. Urzędowa nazwa obiektu fizjograficznego: „Kanał Ducki” zaczęła obowiązywać z dniem 1 stycznia 2019 r.

Przedwojenne zdjęcie motorowca wycieczkowego "Herta" na Dutz-Kanal

(źródło: archiwum autora)

    Uwaga: w uzasadnieniu do uchwały Rady Miejskiej w Morągu zamieszczono m.in. rozpowszechnianą legendę, mówiącą że w języku niemieckim słowo „duzen” oznacza „ty”, w rozumieniu bezpośredniości, przechodzenia i mówienia sobie na „ty”, a w przypadku łatwości nawiązywania kontaktów męsko-damskich, miała to ponoć sprawiać wyjątkowa romantyczność tego szlaku wodnego…

      Z ręka na sercu przyznaję, że z urokliwością tego szlaku wodnego to wszystko prawda, jednak pierwotna nazwa niemiecka „Dutz Canal” wzięła się pośrednio od pojedynczego budynku (nazwiska właściciela zabudowań?), występującego choćby na mapie Prus Wschodnich i Zachodnich autorstwa Schroettera (z ok. 1802 r.), mapie kanałowej inżyniera Schmida (z końca 1860 r.) oraz mapie budowniczego kanału G.J. Steenke (z 1862 r.), a znajdującego się przy samym wejściu na kanał z Rudej Wody, po stronie północnej. Mieliśmy zatem do czynienia najpierw ze strugą Dutz (Dutzfliess), która po skanalizowaniu stała się Dutzkanal.

     Jednak z punktu widzenia potrzeb turystyki taki zabieg i takie "romantyczne" tłumaczenie wydaje się być uzasadnione...

    To tyle (póki co) w temacie nazewnictwa. Zobaczymy co przyniesie w tej materii kolejny rok i kolejna, 3. dekada…

Cezary Wawrzyński

Ostróda, grudzień 2019 r.

     Ps. 2020 rok nie przyniósł w tym względzie żadnych zmian. 

Galeria zdjęć