Kraina Kanału Oberlandzkiego

     Dnia 31 sierpnia 1860 r. odbyło się oficjalne otwarcie pochylni Buczyniec, jednej z czterech wzniesionych w latach 1855-1860. Dwa miesiące później, po przejściu sześciu barek przez wszystkie pochylnie, uruchomiono drogę wodną dla żeglugi towarowej.

   Po dwóch latach berlińskie wydawnictwo „Preussische Statistik” tak oceniało nową inwestycję: „Dzięki budowie Kanału Oberlandzkiego okoliczne lasy powiatów Brodnica, Lubawa, Ostróda, Nidzica itd. nabrały odpowiedniej wartości; wzrosła uprawa roślin użytkowych i hodowla bydła, a hodowla owiec, która niegdyś była podstawową formą gospodarowania, jest coraz bardziej wypierana.”.

Funkcje gospodarcze dawnego Kanału Oberlandzkiego i jeziora Ewingi (źródło: www.bildarchiv.ostpreussen.de)

    Wpływ Kanału na rozwój gospodarczy okolicznych miast i pomniejszych miejscowości, w tym majątków ziemskich był zauważalny zwłaszcza na początku lat 70. XIX wieku, kiedy to budowniczemu Georgowi Jacobowi Steenkemu nadawano tytuły honorowego obywatela, a w Buczyńcu wystawiono mu pomnik.

Po lewej - portret G.J. Steenkego z 2019 r. autorstwa Adam Chmielewskiego. Po prawej –

pocztówkowa pamiątka z kolejnego odsłonięcia pomnika Steenkego w dniu 15 lipca 2022 r.

(źródło: kolekcja S. Dylewskiego oraz PTTK Ziemi Elbląskiej)

Honorowe obywatelstwo miasta Zalewa

    27 sierpnia 1871 r. w Zalewie, z okazji pięćdziesięciolecia służby, miejscowe stowarzyszenie rolnicze zorganizowało w lokalu cukiernika Friedricha Rießa bankiet na cześć elbląskiego radcy budownictwa wodnego Steenkego, budowniczego drogi wodnej, korzystnej nie tylko dla skarbu państwa i rolnictwa, ale także dla miasta Zalewo. Koszt menu wyniósł 5 talarów. Przy tej sposobności wdzięczne Zalewo przyznało jubilatowi honorowe obywatelstwo.

Informacja o honorowym obywatelstwie miasta Zalewo dla Wasserbaurata Steenke - w monografii Wschodniopruskiego Miasta Zalewo z 1905 r. autorstwa Ernsta Deegena. Autor prawdopodobnie pomylił się o 1 rok

(źródło: Elbląska Biblioteka Cyfrowa)

    Zdaniem Kazimierza Skrodzkiego jest to najlepiej udokumentowane przez Ernsta Deegena honorowe obywatelstwo Georga J. Steenkego. Wypada dodać, że według innych źródeł budowniczy kanału otrzymał ponadto tytuł honorowego obywatela Elbląga i Miłomłyna.

Cukiernia Friedricha Rießa w Zalewie (pośrodku i w prawym dolnym rogu) m.in. na pocztówce z 1899 r.

(źródło: archiwum autora)

     Zgadzając się ze Skrodzkim, trzeba jednak zauważyć, że może budzić wątpliwości data roczna „1871”, jako 50-lecia pracy zawodowej Steenkego. Wiadomo, że w 1822 r. jubilat zdał egzamin na niższego urzędnika budowlanego (Bauconducteur) i wówczas rozpoczęła się jego kariera zawodowa. Na pomniku w Buczyńcu, który wystawili wdzięczni ziemianie z okazji okrągłego jubileuszu Steenkego, figuruje data „15 lipca 1872”. Według biogramu w „Altpreußische Biographie” data jubileuszu to 1872 r.

Przykład certyfikatu nadania honorowego obywatelstwa – miasto Karlsruhe, listopad 1839 r.

(źródło: stadtlexikon.karlsruhe.de)

     Tego roku też członkowie Wschodniopruskiego Stowarzyszenia Inżynierów i Architektów w dniach 20 i 21 lipca przebywali w Czulpie i uczestniczyli w 4. walnym zebraniu. Tam w ogrodzie podano im obiad, podczas którego zebrani wręczyli srebrną zastawę stołową Steenkemu, który 15 lipca obchodził okrągłą rocznicę 50-lecia służby państwowej („Deutsche Bauzeitung” nr 34 z 22 sierpnia 1872 r.).

Uchwała Rady Miejskiej w Zalewie z dnia 8 września 2021 r. w sprawie nadania ekomarinie w Zalewie imienia Georga Jacoba Steenke, wraz z uzasadnieniem (źródło: bip.zalewo.pl)

Wycieczka na pochylnie

     W roku 1863 odbył się w Królewcu 24. zjazd niemieckich właścicieli majątków ziemskich i lasów. Brał w nim również udział Georg Steenke, który przygotował dla uczestników opracowanie pt. „Oberlӓndischer Canal”. Na zakończenie zgromadzenia zaplanowano wycieczki krajoznawcze, w tym na Kanał Oberlandzki, a Steenke opracował szczegółowy plan podróży z Królewca na pochylnie. Zgłosiło się 448 osób chętnych do obejrzenia urządzeń pochylni. Gości poprowadzili Steenke i królewski rzeczywisty tajny radca wojenny Alexander Ewald Mentzel z Berlina, który pod koniec zwiedzania pochylni podziękował budowniczemu kanału za jego dzieło i perfekcyjną organizację wycieczki.

   Spróbujmy odpowiedzieć na pytanie: kto mógł być wśród tych 448 podróżników? Królewieckie zgromadzenie cieszyło się dużą frekwencją, bowiem zgłoszono ogółem aż 3060 uczestników, z tego: 2127 właścicieli ziemskich, 47 posiadaczy leśnych, 12 ogrodników, 147 urzędników, 78 oficerów, 60 ludzi nauki, 39 lekarzy, 30 studentów i gimnazjalistów, 32 budowniczych, 10 mierniczych (geodetów), 307 kupców, 22 karczmarzy, 122 rentierów i 27 rzemieślników – m.in. 1 szczotkarza, 2 szewców i 1 krawca. Z powyższego wynika, że do Królewca przyjechali również tacy, których pozycja społeczna, czy też zawód nie miały nic wspólnego z ziemiaństwem i leśnictwem.

Widoki pochylni Buczyniec i pochylni Oleśnica na drzeworytach z lat 1864/1865 (źródło: archiwum autora)

     Dzięki liście załączonej do oficjalnego sprawozdania Ottona Hausburga (1864) znamy nazwiska członków wymienionych grup. Stąd możemy wymienić na przykład: radcę handlowego Johanna Friedricha Rogge z Elbląga, czy też radcę budowlanego Brinkmanna, z Rejencji Królewieckiej, czyli bezpośredniego zwierzchnika Steenkego. Skoro zaś jesteśmy przy „naszym inżynierze”, to warto jeszcze wspomnieć o takiej osobie jak: Kuhn (zapewne C.F. Kuhn, pasierb ojca Steenkego), właściciel majątku Camstigal koło Piławy.

     Z innych właścicieli ziemskich zostali m. in. odnotowani: J. Kempke – Siemiany, baron Fritz von Printz – Jarnołtowo, Schulz – Piniewo, Voß (dzierżawca) – Nowe Kusy, Eben – Budwity, baron von Pröck – Morąg, Carl Wilhelm v. Reichel – Małdyty, von Reichel – Tarpno, Schӓfer – Pozorty, Sthamer – Drulity, podporucznik Westermann – Zajezierze k. Małdyt, von Uslar – Dargowo pod Małdytami i Alexander Ewald v. Below – Wysoka pod Rychlikami.

Barka oberlandzka na pochylni Buczyniec – na fotografii z 1862 r. (źródło: archiwum autora)

    Liczna była „delegacja” Miłomłyna i okolic, a w jej skład wchodzili: mistrz budowlany Becker (znany wcześniej jako cieśla Constantin Becker), aptekarz Steppuhn, kupcy Bieber, Sthiehnsi Bösler, a także przedstawiciele ziemiaństwa: Oehmke – Sonnenhof (Przejazd), Ströhmer – Bartężek, nadinspektor W. Pauli – Malinnik, Ernst Walter v. Heimendahl – Stanowo i Bernhard Georg Victor v. Bernuth – Kaletka (Kalittken).

     W tym miejscu nie zaszkodzi nadmienić, że Steenke miał dobrych przyjaciół w Miłomłynie, czego dowodzi notka z elbląskiej gazety – „Neuer Elbinger Anzeiger” nr 1776 z soboty 12 października 1861 r. Cytat: „Miłomłyn 4 października. Przed kilkoma tygodniami pan radca budowlany Steenke, twórca kanału łączącego jeziora oberlandzkie z rzeką Elbląg, został uhonorowany za swoje udane przedsięwzięcia. Przyjaciele bowiem podarowali mu drogocenny powóz (w oryginale Equipage, pol. ekwipaż, czyli paradny pojazd, otwarty z ruchomą budą) z zaprzęgiem składającym się z dwóch karych koni. Cieszymy się bardzo z tego objawu życzliwości, ponieważ dobrze wiemy, jak w przeszłości gorliwe wysiłki pana Steenkego, na rzecz tej wspaniałej budowli wodnej, spotykały się z obojętnością i niewiarą. Wszystkie przeszkody zostały przezwyciężone; kanał jest gotowy i już dziś okazuje się, że stanowi główna dźwignię rozwoju rolnictwa i przemysłu nie tylko powiatów, przez które prowadzi, ale i sąsiednich. Równocześnie wraz z pochylniami jest ozdobą naszego kraju, z czego jesteśmy dumni, ponieważ kanał nie ma równego sobie w Europie.”

Statek parowy na pochylni Buczyniec – na fotografii z 1862 r. Siedzący mężczyzna to prawdopodobnie

G.J. Steenke (źródło: archiwum autora)

     Wśród uczestników wycieczki z powiatu Ostróda figuruje niejaki Freiwald, dzierżawca majątku Wyżnice (Horst). Jest to najpewniej Oberamtmann (wyższy urzędnik kameralny) Eduard Freiwald, który przyszedł na świat 28 maja 1802 r. w Ostródzie i zmarł na ostródzkim zamku w roku 1868. Wcześniej zawierając związek małżeński z Edeline Weissermel wżenił się w rodzinę posiadaczy ziemskich, do której należały majątki w Durągu, Szyldaku, Grabinie i Wyżnicach.

     Eduarda znamy jako pięcioletniego chłopca wręczającego petycję cesarzowi Francuzów Napoleonowi I, na słynnym już obrazie „Napoleon użycza łask mieszkańcom Ostródy. Marzec 1807” pędzla Marie Nicolasa Ponce-Camusa. Z kronikarskiego obowiązku dodajmy, że reprodukcję tego obrazu 16 lipca 1992 r. przekazali miastu państwo Hannelore i Georg Freiwald (potomek Eduarda), którzy podarowali także srebrny medal „Napoleon á Osterode”, autorstwa Bertranda Andrieu.

Po lewej - obraz „Napoleon użycza łask mieszkańcom Ostródy. Marzec 1807”, fotograficzna reprodukcja oryginału z Muzeum w Wersalu. Po prawej - Hannelore i Georg Freiwald oraz autor po przekazaniu reprodukcji obrazu

(zawisła w gabinecie burmistrzów) w dniu 16 lipca 1992 r. (źródło: archiwum autora)

Rodzina Freiwaldów

     Rodzina Georga Freiwalda mieszkała na ostródzkim zamku do końca 1944 roku, kiedy to uciekli w głąb Niemiec przed zbliżającą się Armią Czerwoną. Nazwisko Freiwald (Freywaldt), jak podaje Johannes Müller, figuruje w dokumentach z 1500 r. Z owej rodziny wywodził się też zarządca zamku i domeny królewskiej Carl Ludwig Freiwald (ojciec Eduarda), który w 1807 r. gościł prze 40 dni cesarza Francuzów, a wcześniej (od 17 do 23 listopada 1806 r.) udostępnił swoje mieszkanie królowi pruskiemu Fryderykowi Wilhelmowi III.

     W rodzinie Freiwaldów z pokolenia na pokolenie jest przekazywana legenda o tym, jak czarny służący (mameluk Rustan albo Rustam) niosąc posiłek Napoleonowi ciemnym korytarzem, potknął się o małego Eduarda i oparzył go zupą. Oparzenie musiało być poważne, skoro Napoleon Bonaparte będąc już w Kamieńcu pytał się o zdrowie dziecka.

Hannelore i Georg Freiwald oraz burmistrz Jan Nosewicz w trakcie uroczystości przekazania Muzeum w Ostródzie kolejnej reprodukcji obrazu w dniu 28 maja 2004 r. (źródło: archiwum autora)

     Inną ciekawostką jest pobyt Eduarda Freiwalda w Elblągu, w drugim roku budowy Kanału Oberlandzkiego. Według „Elbinger Anzeigen” nr 72 z 9 września 1846 r. Amtmann Freiwald z Grabina zatrzymał się w hotelu „Deutsches Haus”. W tym samym hotelu i czasie mieszkali budowniczy statków Libnitzki i cieśla Becker – obaj z Miłomłyna. Czyżby to był zwykły przypadek? Na marginesie, autor niniejszego artykułu, będąc gościem Freiwaldów w 1994 r., miał możliwość obejrzenia kryształowego kufla ze srebrną pokrywką, z którego, jak poinformowali gospodarze, pił piwo Eduard Freiwald.

   Georgowi Freiwaldowi zawdzięczamy nie tylko napoleońskie pamiątki. Gdy w 2017 r. rozpoczęto poszukiwania albumu pt. „Eine geneigte Ebene des oberlӓndischen Kanals” (Pochylnia Kanału Oberlandzkiego) z ośmiostronicowym tekstem Steenkego i siedmioma fotografiami na oddzielnych kartach, nieoceniony Freiwald, za pośrednictwem Instytutu Herdera w Marburgu, pozyskał w Niemczech kopie siedmiu fotografii, wykonanych przez Leopolda Dietza na pochylni w Buczyńcu w 1862 r. Później dzięki jego działaniom odnalazł się w Austrii oryginalny tekst Steenkego, zawierający opis zdjęć, a tym samym pochylni. Dzięki temu w 2019 r. mogła się ukazać polska edycja rzeczonego albumu.

Fragment jednego z niedawnych wydawnictw: „Mapa Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego między miastami Elbląg, Miłomłyn, Ostróda, Iława i Zalewo”, zawierający 7 fotografii pochylni Buczyniec z 1862 r. (źródło: archiwum autora)

    Kończąc i odpowiadając na wcześniejsze pytanie, należy powiedzieć, że w 1863 roku na pochylniach, oprócz Steenkego, na pewno byli wspomniani wcześniej: mistrz budowlany Becker, tajny radca wojenny Mentzel i właściciel majątku rycerskiego von Below, ponieważ te osoby są wymienione w oficjalnym sprawozdaniu z wycieczki.

    Można zaryzykować też następującą tezę: wielu wzmiankowanych właścicieli ziemskich i nie tylko zwiedziło wówczas pochylnie, ponieważ owe budowle hydrotechniczne wraz z urządzeniami wyciągowymi były nowinką techniczną – szczególnie interesującą. Zresztą i dzisiaj są dużą atrakcją.

Wycieczka na pochylnię Buczyniec wiosną 2019 r. (autor: K. Skrodzki)

Tekst ukazał się w "Zapiskach Zalewskich" Nr 54-2022

Ryszard Kowalski

Ostróda, grudzień 2022 r.

Galeria zdjęć