Kraina Kanału Oberlandzkiego

     Po raz kolejny należy podkreślić, że Kanał Morris jest unikalnym, jedynym w swoim rodzaju przykładem międzynarodowej, międzykontynentalnej wymiany idei, myśli, wiedzy i doświadczeń XIX-wiecznych inżynierów, projektantów i budowniczych innowacyjnych na tamte czasy budowli hydrotechnicznych — kanałowych pochylni.

Po lewej - jeden z pierwszych wizerunków pochylni na Morris Canal, litografia Auguste Hervieu z 1830 r. Prawdopodobnie pochylnia Nr 9 East w Montville projektu majora D.B. Douglassa. Widoczne torowisko, na wózku wspina się tzw. łódź pakietowa „Maria Colden”. Po prawej - widok pierwszej pochylni na Morris Canal Nr 6 East w Rockaway, wybudowanej z podwójnym torowiskiem w 1826 r. Rysunek pochodzi z banknotu Union Bank at Dover w New Jersey, wydrukowanego w 1832 r. (źródło: archiwum autora)

     Amerykańscy konstruktorzy, tworząc cud ówczesnej inżynierii, wykorzystali i twórczo rozwinęli pomysły swoich zachodnioeuropejskich, w tym brytyjskich poprzedników, a następnie sami stali się źródłem inspiracji dla kolejnych pokoleń projektantów kanałowych w wielu krajach, na różnych kontynentach.

     Tymi projektantami i budowniczymi kanałowymi byli między innymi: twórca kanadyjskiego Shubenacadie Canal w Nowej Szkocji, inżynier Charles William Fairbanks (1847), budowniczy Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego, pruski inżynier Georg Jacob Steenke (1850) oraz projektant japońskiego Lake Biwa Canal, inżynier Tanabe Sakurō (1888).

U góry i po lewej – próba rekonstrukcji pochylni kanałowej w kanadyjskim Dartmouth na Shubenacadie Canal. U góry, pośrodku i po prawej – archiwalne zdjęcia pochylni Keage na japońskim Lake Biwa Canal. U dołu i po lewej - archiwalne zdjęcie pochylni Nr 6 West w Port Colden na Morris Canal. U dołu, pośrodku i po prawej - pochylnia Buczyniec na dawnej rycinie, na Kanale Elbląsko-Oberlandzkim (źródło: archiwum autora) 

Amerykański punkt widzenia

    Cytując za Robertem R. Gollerem (The Morris Canal. Across New Jersey. By water nad rail. Arcadia Publishing, Charleston SC 2001): „Kanał Morris nie był najdłuższym kanałem na świecie, ale miał jeden największy, niezaprzeczalny atut - wspiął się wyżej niż jakikolwiek inny kanał kiedykolwiek zbudowany. W swoim czasie był słynny na całym świecie, odwiedzany przez turystów, inżynierów i personel techniczny z tak odległych miejsc jak Europa i Azja (…)

Okładka książki R.R. Gollera z 1999/2001 r. Łódź wycieczkowa „Florence” pokonująca majestatycznie grzbiet

pochylni Nr 9 East w Montville w sierpniu 1889 r. (źródło: archiwum autora)

      Przez prawie 100 lat przekraczał on wzgórza północnej części New Jersey, dokonując tego wyczynu dzięki 23 śluzom i 23 pochylniom. Od jeziora Hopatcong, kanał biegł na zachód przez dolinę Musconetcong do Phillipsburga, nad rzeką Delaware, oraz na wschód przez doliny rzek Rockaway i Passaic do wód pływowych w Newark i Jersey City - nieco ponad 100 mil (164 km) w poziomie, łącznie wznosząc się i opadając prawie 1.700 stóp (510 m) w pionie.

     Kanał Morris, niegdyś znaczący żołnierz amerykańskiej rewolucji przemysłowej, zniknął i nie było go już przez większą część XX wieku, ale pamięć o nim wciąż żyje dzięki wielu fotografiom, pocztówkom i innym pamiątkom, które podtrzymują jego wyjątkową obecność.”.

Mapa przeglądowa północnej części stanu New Jersey z przebiegiem trasy Morris Canal.

Pośrodku szlaku tereny górzyste, stanowisko szczytowe i jezioro Hopatcong. Na krańcu

zachodnim stan Pensylwania oraz rzeka Delaware. Na krańcu wschodnim rzeki

Passaic i Hudson oraz stan Nowy Jork (źródło: archiwum autora)

Początek budowy

    Impulsem do budowy kanału był nieoczekiwany „kryzys energetyczny” i potrzeba wydajnego transportu węgla. W początkach XIX w. uprzemysłowione miasta wschodniego wybrzeża ogołociły swoje okolice z drzewa (produkcja węgla drzewnego), co sprawiło że drogi był węgiel kamienny, przy czym angielski węgiel sprowadzany przez Atlantyk był w Filadelfii i Nowym Jorku relatywnie tańszy, niż sprowadzany w niewielkich ilościach z odległej ledwie o 100 mil Pensylwanii, a to ze względu na brak międzystanowej komunikacji.

Świt na jeziorem Hopatcong – zbiornikiem wodnym przy stanowisku szczytowym dawnego Morris Canal

(autor: C. Wawrzyński)

    Inicjatorem i pomysłodawcą budowy kanału w poprzek stanu New Jersey był lokalny przedsiębiorca i biznesmen z Morristown - George Perrot Macculloch. Zgodnie z legendą, pomysł miał się narodzić wiosną 1822 r. podczas łowienia ryb na jeziorze Hopatcong, kiedy zdał on sobie sprawę, że cieki wodne z tego zbiornika wypływają w naturalny sposób w przeciwnych kierunkach. Jemu dodatkowo towarzyszyła chęć znalezienia sposobu transportu dla okolicznych towarów i płodów rolnych.

     W sierpniu tegoż 1822 roku udało mu się zgromadzić wokół pomysłu grupę zainteresowanych obywateli Morristown, w tym również, a co ważniejsze, ówczesnego gubernatora stanu Izaaka Halsteada Williamsona, aby omówić z nimi swój zamysł. Jego propozycja została zaaprobowana.

Przed rezydencją pomysłodawcy budowy kanału – dom Georga P. Maccullocha w Morristown

(źródło: archiwum autora)

     W dniu 15 listopada 1822 r. legislatura (parlament stanowy) New Jersey uchwaliła ustawę w sprawie powołania komisarzy kanałowych, z których jednym został G.P. Macculloch. Ich zadaniem było zbadanie technicznych możliwości wybudowania kanału, możliwej lokalizacji i przebiegu trasy oraz wstępnego oszacowania kosztów. Na to zadanie władze stanowe przeznaczyły dwa tysiące ówczesnych dolarów. Jednym z argumentów za budową tego kanału w ogóle była trwająca w latach 1817-1825 budowa pobliskiego Erie Canal, łączącego Wielkie Jeziora z Atlantykiem.

Ustawa stanu New Jersey z dnia 15 listopada 1822 r. w sprawie realizacji Morris Canal, wówczas określanego jako kanał żeglowny pomiędzy rzekami Delaware i Passaic (źródło: archiwum autora)

    Ten właśnie dzień 15 listopada 1822 r. należy uznać za początek oficjalnej historii Morris Canal, a to oznacza, że w dniu 15 listopada 2022 r. minęła dokładnie 200. rocznica początków usankcjonowanej przez państwo (amerykański stan) inwestycji kanałowej.

  Współcześnie Kanałowi Morris poświęconych jest kilka stron internetowych oraz grup w mediach społecznościowych, jednak ta wyjątkowa okoliczność przeszłaby bez echa, gdyby nie przypomnienie od „młodszego brata”, czyli Kanału Oberlandzkiego…

Post na stronie facebookowej prowadzonej przez pasjonatów kanałowych i mieszkańców okolic Morris Canal

(źródło: archiwum autora)

     W wolnym tłumaczeniu ta krótka ustawa stanowa brzmiała następująco:

USTAWA o ustaleniu najbardziej odpowiedniej trasy i przewidywanego kosztu utworzenia kanału łączącego wody rzeki Passaic z wodami rzeki Delaware.

    1. ZOSTAJE POSTANOWIONE przez Radę i Zgromadzenie Ogólne tego Stanu, oraz zostaje niniejszym uchwalone powagą tych właśnie, że Panowie George P. M'Culloch, Charles Kinsey (z Essex) i Thomas Capner, zostają oto mianowani komisarzami upoważnionymi do zatrudniania dyplomowanych inżynierów i geodetów o uznanych zdolnościach i doświadczeniu oraz innych pomocników, których uznają za potrzebnych, aby pomagali im w eksploracji, pomiarach i wybieraniu poziomów najłatwiejszej i najbardziej praktycznej trasy dla kanału łączącego wody pływowe rzeki Passaic (kraniec wschodni kanału, przy Newark – przypis C.W.) z wodami rzeki Delaware (kraniec zachodni kanału – przypis C.W.), w pobliżu ujścia rzeki Musconetcong;

     do sporządzenia oszacowanie przewidywanych kosztów kopania, budowy śluz, praw do wody i wszelkich innych koniecznych opłat związanych z ukończeniem takiego kanału, o ile można to ustalić lub przewidzieć, oraz do złożenia sprawozdanie następnej legislaturze, w terminie na początku sesji parlamentu (…)

Pomnik „Morris Canal” w Jersey City autorstwa Williama Deana Kilpatricka, usytuowany w 1999 r. tuż przy ujściu kanału do rzeki Hudson, naprzeciwko nowojorskiego Manhattanu. Rzeźba przedstawia kapitana płaskodennej łodzi kanałowej (dodatkowo miniaturki pod sterem, łódź holowana przez konia). Szyper jedną rękę trzyma na sterze, drugą ochrania dwoje pasażerów – rodzinę zbiegłych niewolników. Pomnik symbolizuje i nawiązuje do tzw. Underground Railroad (Podziemna Kolej) – nieformalnej sieci tras ucieczek niewolników ze stanów południowych do stanów północnych i Kanady. Oznacza to, że Morris Canal pełnił swego czasu również taką szczytną funkcję (autor: C. Wawrzyński)

     I że wymienieni komisarze, jak wspomniano powyżej, przekażą takie informacje, jak dotyczące minerałów wzdłuż linii wspomnianego kanału i w jego sąsiedztwie oraz zbiorą i zdeponują w sali biblioteki stanowej w Trenton (stolica stanu New Jersey, nad rzeką Delaware – przypis C.W.) takie okazy wspomnianych minerałów, jakie można zdobyć bez większych dodatkowych kosztów lub odwrócenia uwagi od głównego celu powołania.

Najcenniejszym dobrem transportowanym szlakiem Morris Canal był antracyt węglowy, wydobywany w kopalniach Pensylwanii. Współczesna replika łodzi kanałowej do przewozu węgla przy dawnej śluzie Nr 7 West w New Village,

w zachodniej sekcji kanałowej (autor: C. Wawrzyński)

    2. I również zostaje postanowione, że w przypadku śmierci, odmowy lub niezdolności któregokolwiek z wymienionych komisarzy do działania, aktualnie urzędujący gubernator, lub osoba kierująca rządem, jest niniejszym upoważniony i zobowiązany do zastąpienia takiego wakatu i zwrócić się do skarbnika stanu na rzecz wspomnianych komisarzy o sumę nieprzekraczającą dwóch tysięcy dolarów na pokrycie kosztów takiego badania i oszacowania.

    Wspomniani komisarze będą prowadzić i okazywać wraz z innymi czynnościami rzetelny i prawdziwy rachunek wszystkich wydanych przez nich pieniędzy zgodnie z niniejszym aktem.

      C. Uchwalono 15 listopada 1822 r.

5-dolarowy banknot spółki kanałowej z 1838 r. Na rysunku widoczny wózek z łodzią oraz podwójne torowisko pochylni. Prawdopodobnie pochylnia Nr 6 West w Port Colden (źródło: archiwum autora)

Podsumowanie zapisów ustawy:

1. Stan New Jersey był zdeterminowany do budowy kanału, widząc w nim źródło i impuls do rozwoju społeczno-gospodarczego regionu. Zabezpieczono się nawet na wypadek śmierci wyznaczonego komisarza!
2. Liczono na bezpośredni zwrot kosztów budowy dzięki możliwemu odkryciu cennych minerałów - czyli jak ostatnio w przypadku przekopu Mierzei Wiślanej i rzekomych pokładach drogiego bursztynu...
3. Kwota ówczesnych 2.000 dolarów stanowiłaby współcześnie równowartość ponad 50.000 USD.
4. Komisarze opracowali i złożyli swój raport kolejnej legislaturze w dniu 1 listopada 1823 r. Dzięki temu zapadła decyzja o budowie kanału i wkrótce mogła ona ruszyć…

Raport komisarzy z 1823 r. – dokument, który zadecydował o budowie kanałowych pochylni na Morris Canal

(źródło: archiwum autora)

Wschodniopruskie podobieństwa

    Zauważyć można ciekawą analogię do początków budowy Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego. Ideę budowy amerykańskiego kanału zgłosili biznesmeni z Morristown. Pomysł budowy kanału wschodniopruskiego (oberlandzkiego) pochodził głównie ze sfer kupieckich Elbląga. W obu przypadkach chodziło o to samo: rozwój gospodarczy regionu.

     Oprócz typowego transportu płodów rolnych, kamienia i wyrobów manufakturowych, głównym zadaniem był przewóz lokalnego, charakterystycznego dla danego regionu dobra podstawowego: węgla kamiennego z kopalń Pensylwanii do stalowni okolic Nowego Jorku oraz drewna z lasów mazurskich (sosna taborska) do stoczni pruskich i europejskich.

Okolice śluzy Nr 1 East w Ledgewood – miejsce wbicia „pierwszej łopaty” pod budowę Kanału Morris. W przypadku Kanału Oberlandzkiego było to miejsce sąsiadujące z późniejszym górnym stanowiskiem śluzy w Miłomłynie

(autor: C. Wawrzyński)

     Zbieżne są również okresy historyczne. Rozpoczęcie budowy Kanału Morris nastąpiło w lipcu 1825 r. W tymże 1825 roku elbląscy deputowani do landtagu Prowincji Pruskiej wystosowali petycję do króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III w sprawie budowy kanału. Amerykanie prace zakończyli po 6 latach, pierwszy rejs miał miejsce 4 listopada 1831 r. Wschodni (i częściowo Zachodni) Prusacy, z powodu mizerii finansowej i „małej siły przebicia”, musieli uzbroić się w cierpliwość…

Powyżej - pochylnia z odkrytymi wózkami i podwójnym torowiskiem autorstwa płk. Johna Scotta, na banknocie Union Bank at Dover z 1832 r. Prawdopodobnie pochylnia Nr 7 East w Boonton, wybudowana w 1827/1828 r. Widoczne nasiębierne koło wodne. Poniżej - Rysunek ukazujący żelazny, 8-kołowy wózek wraz z zarysem łodzi kanałowej, używanej na Morris Canal w latach 30. i 40. XIX w., przed wprowadzeniem łamanych

łodzi i wózków „sekcyjnych” (źródło: archiwum autora)

    Budowę Kanału Oberlandzkiego rozpoczęto w 1844 r. Szlak kanałowy oddano do powszechnego użytku wiosną 1861 r. Wciąż funkcjonuje w niemal niezmienionym kształcie.

     Tymczasem wiosną 1924 r. spuszczono wodę z Morris Canal, a następnie zdemontowano i rozebrano jego urządzenia i budowle. W przestrzeni publicznej pozostało po nim stosunkowo niewiele upamiętnień i artefaktów….

Widok budynku poczty państwowej na szczycie dawnej pochylni Nr 2 West w Stanhope. Napis sugeruje, że mógłby on dawne czasy świetności kanału jeszcze pamiętać... (autor: C. Wawrzyński)

Cezary Wawrzyński

Ostróda, listopad 2022 r.

Galeria zdjęć