Kraina Kanału Oberlandzkiego

     W Monitorze Polskim z dnia 28 marca 1949 r. zostało opublikowane Rozporządzenie Ministra Administracji Publicznej z dnia 11 lutego 1949 r. o przywróceniu i ustaleniu nazw miejscowości. Na stronie 3, w dziale „Nazwy rzek i jezior z obszaru Pomorza Mazowieckiego” pojawiła się oficjalna nazwa obiektu fizjograficznego: Kanał Elbląski.

    Dotychczasową nazwę niemiecką określa ono jako Oberländer Kanal. Najważniejsze jest jednak co innego: nazwano tak nie cały Kanał, lecz jedynie jego odcinek, a konkretnie od Miłomłyna do Drausen See (pol. jezioro Druzno). Rozporządzenie to jest nadal obowiązujące!

Fragment Rozporządzenia Ministra AP z dnia 11 lutego 1949 r.
(źródło: isap.sejm.gov.pl)

     Niemal sześć dekad później (w 2006 roku) Główny Urząd Geodezji i Kartografii podjął próbę standaryzacji polskich nazw geograficznych, poprzez wydanie nowego tzw. gazetera narodowego.

    Zgodnie z założeniami miał to być kompletny wykaz standaryzowanych nazw obiektów fizjograficznych, sukcesywnie publikowany w formie wielotomowego wydawnictwa pt. Nazewnictwo Geograficzne Polski. Pierwszy tom zawierał standaryzowane nazwy obiektów wodnych, tzw. Hydronimów, ponoć zweryfikowanych i ustalonych przez Komisję Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych.

Nazewnictwo geograficzne Polski – dwie części Hydronimów z 2006 r.
(źródło: www.gov.pl)

Gazeter polski (2006)

      Jak napisano w przedmowie:

   Opracowywanie i wydawanie gazeterów narodowych wynika z realizacji rezolucji Organizacji Narodów Zjednoczonych przyjętej na I Konferencji ONZ w sprawie Standaryzacji Nazw Geograficznych w 1967 roku w Genewie i ma na celu ujednolicenie nazewnictwa geograficznego w poszczególnych państwach (…)

    W Polsce (…) rezultatem wieloletnich prac było opublikowanie w 1991 r. na zlecenie Głównego Geodety Kraju obszernego tomu pt. Nazwy geograficzne Rzeczypospolitej Polskiej, zawierającego jednak tylko około 28 000 nazw (w tym prawie 3 500 nazw obiektów wodnych) ustalonych przez działającą wówczas przy Urzędzie Rady Ministrów Komisję Ustalania Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych.

  W końcu lat dziewięćdziesiątych przystąpiono do przygotowania nowego gazetera narodowego, zawierającego w miarę możliwości kompletny wykaz standaryzowanych nazw poszczególnych kategorii obiektów. Postanowiono publikować go sukcesywnie w formie wielotomowego wydawnictwa pt. Nazewnictwo geograficzne Polski.

Wybrane "Hydronimy", Część I. Wody płynące. Narodowy gazeter Polski z 2006 r.
(źródło: www.gov.pl)

     W kilku miejscach Hydronimów z 2006 r. znajdujemy interesujące nas nazwy śródlądowych dróg wodnych. Według Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii dawny Kanał Elbląsko-Oberlandzki składa się współcześnie z kilku kanałów: Kanału Elbląskiego (z Bartnickim/Duckim), Kanału Iławskiego oraz Kanału Ostródzkiego.

     Kanał Elbląski „wydłużono” (względem roku 1949) o rzekę Liwę, a więc o odcinek od Miłomłyna po styk z Jeziorem Drwęckim – ale generalnie uwzględniono (potwierdzono) fakt oficjalnego „nienazwania” całej drogi wodnej, będącej niegdyś Kanałem Elbląsko-Oberlandzkim.

Gazeter amerykański (1988)

    Niemal cztery dekady temu (w 1988 roku) Amerykańska Rada ds. Nazw Geograficznych (U.S. Board on Geographic Names) doprowadziła do opracowania 2-tomowego wydawnictwa: Gazetteer of Poland.

Siedziba Amerykańskiej Służby Geologicznej, w ramach której działa Amerykańska Rada
ds. Nazw Geograficznych – zbudowany z 1974 r. w Reston w Virginii
(źródło: www.usgs.gov)

     Jak napisano w przedmowie:

  Amerykańska Rada ds. Nazw Geograficznych (BGN) jest oficjalnym organem Stanów Zjednoczonych utworzonym w 1890 roku w celu zapewnienia jednolitego stosowania nazw geograficznych na poziomie Rządu Federalnego.

     Utworzona w obecnej formie na mocy Ustawy Publicznej uchwalonej w 1947 roku, BGN działa poprzez kilka komitetów w celu standaryzacji nazw obiektów geograficznych w Stanach Zjednoczonych, na obszarach zagranicznych, na Antarktydzie i obszarach podmorskich (…)

    Odpowiedzialność za tworzenie i dystrybucję gazeterów została powierzona Defense Mapping Agency w ramach jej ogólnej misji wspierania badań naukowych na obszarach zagranicznych dla rządu federalnego. Tworzenie gazeterów opiera się na pracy językoznawców, geografów i kartografów, którzy korzystają z różnorodnych materiałów źródłowych. W miarę możliwości tworzenie gazeterów odbywa się we współpracy z zainteresowanym krajem.

Pierwsze strony pierwszego tomu Polskiego Gazetteer’a z 1988 r.
(źródło: University of Michigan)

      We wstępie poinformowano:

     Niniejszy gazeter zawiera około 57 000 wpisów dotyczących miejsc i obiektów w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Wpisy obejmują nazwy zatwierdzone przez BGN, niezatwierdzone odmiany nazw, które są odsyłaczami do nazw zatwierdzonych, oraz nazwy, poprzedzone przecinkiem, które nie zostały jeszcze zweryfikowane (…)

     Niniejszy dokument stanowi wersję pierwszego wydania „Poland gazetteer”, opublikowanego w 1955 roku. Badania do tego wydania zostały ukończone w styczniu 1988 roku. Podstawowy zakres nazw odpowiada mapom w skali 1:250 000.

   Wpisy obejmują nazwy jednostek administracyjnych pierwszego rzędu, miejsc zamieszkanych, innych obiektów kulturowych oraz różnorodnych obiektów topograficznych i hydrograficznych. Nazwy, oznaczenia i lokalizacje około 6 400 głównych obiektów zostały ponownie przeanalizowane i zmienione w stosownych przypadkach na podstawie dowodów z aktualnych źródeł.

Mapy PRL oraz początkowa strona drugiego tomu Polskiego Gazetteer’a z 1988 r.
(źródło: University of Michigan)

     Każdy ponownie przeanalizowany wpis, niezależnie od tego, czy został zmieniony, czy tylko zweryfikowany, jest poprzedzony gwiazdką (*). Dodatkowo 2 200 nowych nazw, jeszcze nie zweryfikowanych, zostało poprzedzonych znacznikiem (†). Pozostałe nazwy nie zostały zweryfikowane na potrzeby tego gazetera, ale zostaną ponownie przeanalizowane i zweryfikowane w przyszłym wydaniu.

Wybrane materiały źródłowe Polskiego Gazetteer’a z 1955 r. Z prawej strony – źródła uzupełniające z 1988 r.
(źródło: Pennsylvania State University oraz University of Michigan)

• Kolumna 1 – zawiera nazwy, zarówno zatwierdzone, jak i niezatwierdzone. Nazwy zatwierdzone są drukowane czcionką rzymską. Nazwy niezatwierdzonych wariantów są drukowane kursywą i zawsze zawierają odniesienia do nazw zatwierdzonych poprzez użycie słowa „patrz” (see). Jeśli dla obiektu zatwierdzono więcej niż jedną nazwę, każda nazwa jest oznaczona w nawiasach kwadratowych i można użyć dowolnej lub wszystkich tych nazw.
• Kolumna 2 – zawiera kody oznaczeń. Interesujący nas kod CNL oznacza kanał (canal).
• Kolumny 3 i 4 – zawierają współrzędne geograficzne, z długością geograficzną opartą na Greenwich.
• Kolumna 5 – zawiera kod kraju i jednostki administracyjnej pierwszego rzędu. Kod ogólny PL00 jest używany w ogłoszeniu do identyfikacji obiektów wspólnych dla więcej niż jednego kraju oraz obiektów wspólnych dla dwóch lub więcej jednostek administracyjnych pierwszego rzędu w Polsce.

Fragment mapy Sztabu Generalnego Wojska Polskiego z 1947 r. – z Kanałem Elbląsko-Ostródzkim
(źródło: archiwum autora)

Kanał Elbląsko-Ostródzki

     Mając tę wiedzę, zajrzyjmy do tomu pierwszego Gazetera, konkretnie na stronę 234. Odnajdziemy tam m.in. „Elbląg”: jako PPL – a więc miasto (populated place); jako ADM1 – czyli Elbląskie Województwo (jednostka administracyjna 1 rzędu); a także jako AIRP – czyli lotnisko (airport) oraz STM – a więc płynąca rzeka (stream). Te dwa ostatnie użycia ze znakiem (†), wymagające jeszcze weryfikacji.

Fragment strony nr 234 z pierwszego tomu Polskiego Gazetteer’a z 1988 r. – z Kanałem Elbląsko-Ostródzkim
(źródło: University of Michigan)

    W tym samym miejscu odnajdziemy Kanał Elbląski, jednak pisany kursywą (nazwa niezatwierdzona), z odnośnikiem (see) do Kanału Elbląsko-Ostródzkiego, bez kursywy i dodatkowo z (*), a więc jako nazwy ponownie przeanalizowanej i zweryfikowanej (względem Gazetera z 1955 roku). Kod CNL oznacza kanał, a PL00 obszar krajowy, czyli administracyjnie wyższy niż jedno województwo (kanał znajdował się wówczas na terenie województw elbląskiego i olsztyńskiego). Właściwą nazwą jest Kanał Elbląsko-Ostródzki.

Fragment mapy Wojskowego Instytutu Geograficznego Sztabu Generalnego
Wojska Polskiego z 1947 r. – z Kanałem Elbląsko-Ostródzkim
(źródło: archiwum autora)

    Koordynaty obiektu to: 53°44’ N oraz 20°01’ E. Wskazują one na styk kanałowy (na północny wschód od Ostródy) z jeziorem Szeląg Wielki, przy miejscowości Warlity Wielkie. Oznacza to, że nazwa z amerykańskiego Gazetera dotyczy całego dawnego szlaku Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego. Ponadto jest to de facto właściwie wskazany kraniec sztucznego kanału, gdyż kraniec kanałowy w Buńkach (Starych Jabłonkach) jest jeziorowym (naturalnym) krańcem szlaku wodnego.

Fragment strony nr 755 z drugiego tomu Polskiego Gazetteer’a z 1988 r. –
z Kanałem Oberlandzkim oraz Kanałem Elbląsko-Ostródzkim
(źródło: University of Michigan)

   Uzupełniające informacje odnajdziemy w tomie drugim tego Gazetera, na stronie 755. Niemiecka nazwa szlaku wodnego (obecnie niezatwierdzona, a więc drukowana kursywą) brzmiała: Oberländer Kanal lub Oberlandischer Kanal. Dawna nazwa polska (również pisana kursywą, a więc współcześnie niezatwierdzona) miała brzmieć: Kanał Oberlandzki, a współczesna to: Kanał Elbląsko-Ostródzki.

Gazeter amerykański (1955)

  Ten 2-tomowy gazeter zawierał około 51 500 haseł dotyczących miejsc i obiektów w Polsce oraz w administrowanych przez Polskę częściach Niemiec Wschodnich i Gdańsku. Wydawcą była CIA (!).

     Hasła obejmowały zatwierdzone nazwy standardowe oraz niezatwierdzone nazwy wariantowe, przy czym te ostatnie zawierały odsyłacze do nazw standardowych. Użytkownicy gazetera powinni zawsze odwoływać się do haseł głównych lub nazw zatwierdzonych. Nazwy zawarte w tym gazeterze zastąpiły nazwy zawarte we „wstępnym” Gazeterze dla Polski z lutego 1951 roku.

Strona początkowa oraz fragment strony nr 729 z drugiego tomu Polskiego Gazetteer’a z 1955 r. –
z Kanałem Oberlandzkim oraz Kanałem Elbląsko-Ostródzkim
(źródło: Pennsylvania State University)

     Zatwierdzone nazwy standardowe i niezatwierdzone nazwy wariantowe znalazły się w pierwszej kolumnie. Nazwy wariantów były zawsze odsyłane do nazw zatwierdzonych poprzez użycie słowa „see”.

    Nazwą zatwierdzoną miał być Kanał Elbląsko-Ostródzki, a wcześniejszą nazwą Kanał Oberlandzki (niem. Oberländer Kanal lub Oberlandischer Kanal).

Nazewnicza adekwatność

     Według Stanisława Rosponda (Słownik nazw geograficznych Polski Zachodniej i Północnej, PTG, Wrocław-Warszawa 1951) z początkiem 1946 r. przy ówczesnym Ministerstwie Administracji Publicznej (które przejęło większość kompetencji przedwojennego MSW) powstała i rozpoczęła prace Komisja Ustalania Nazw Miejscowych (od lipca 1948 r. Komisja Ustalania Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych).

     Na jej czele (do śmierci w sierpniu 1950 r.) stanął geograf Stanisław Józef Srokowski. Należy sądzić, że co do zasady był przedstawicielem i reprezentował stanowisko ministra, choć sam swego czasu (okres między- i tużpowojenny) zwolennik polskiej nazwy: Kanał Oberlandzki oraz Kanał Elbląsko-Oberlandzki.

Początkowe fragmenty Słownika nazw geograficznych Polski Zachodniej i Północnej S. Rosponda z 1951 r.
(źródło: archiwum autora)

     Rozporządzeniem Ministra Administracji Publicznej z dnia 11 lutego 1949 r. ustalono oficjalną nazwę drogi wodnej jako: Kanał Elbląski (M. P. z 1949 r. Nr 17, poz. 225) – zapewne w związku z uchwałą ww. „komisji nazewniczej”.

    Według Rosponda materiał do dyskusji na „głównej” komisji przygotowywały co do zasady dwie komisje „regionalne”: w Poznaniu i Krakowie. Obrady "kanałowe" odbyły się w Warszawie podczas konferencji nr VIII, zorganizowanej w dniach 22-24 maja 1948 r., kiedy to rozpatrywano m.in. nazwy rzeczne południowego odcinka basenu Odry oraz nazwy rzek i jezior Pomorza Mazowieckiego (Prus Wschodnich – przypis C.W.).

Fragmenty Słownika S. Rosponda, m.in. z Kanałem Elbląskim i jeziorem Ewingi,
a także z informacją o wynikach VIII. konferencji komisji w maju 1948 r.
(źródło: Warmińsko-Mazurska Biblioteka Pedagogiczna w Olsztynie)

      Zdziwienie powinno budzić nowe wówczas nazwanie kanału wyłącznie na odcinku od Miłomłyna do jeziora Druzno. To sugeruje brak pełnej zgody wśród członków Komisji. Należy domniemywać, że wówczas komisyjna większość mogła zdecydować „ugodowo” o odcinkowej nazwie „Elbląski” dla szlaku wodnego od trony Elbląga, resztę odcinków (całość szlaku) pozostawiając do późniejszej decyzji. Sprawę jakby „odłożono”… i już do niej nigdy nie powrócono...

   Zapewne pokłosiem tych obrad był Kanał Elbląsko-Ostródzki, który pojawił się w tomie 2 Badań fizjograficznych nad Polską zachodnią z 1950 roku, autorstwa Komitetu Fizjograficznego przy Poznańskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk.

Okładka książki Mieczysława Orłowicza "Kanał Elbląsko-Ostródzki" z 1950 roku
(źródło: Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Olsztynie) 

    Również w 1950 roku Mieczysław Orłowicz (ekspert „komisji nazewniczej”) wydał książkę Kanał Elbląsko-Ostródzki: [zachodnie jeziora mazurskie: trasa wczasów krajoznawczych]. Kto jak kto, ale Orłowicz musiał doskonale wiedzieć o jedynie „odcinkowym” nazwaniu kanału rok wcześniej.

Mapa Kanału Elbląsko-Ostródzkiego z książki Orłowicza z 1950 roku 
(źródło: Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Olsztynie) 

   Wypada też zauważyć, że nazwy Kanał Elbląsko-Ostródzki użył już w październiku 1844 roku sam Georg Jacob Steenke, informując czytelników gazet o rozpoczęciu budowy, a ponadto użyto jej w berlińskim „Roczniku Statystycznym Niemiec” z 1853 roku.

Opis trasy rejsu Kanałem z Ostródy do Elbląga z książki Orłowicza z 1950 roku 
(źródło: Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Olsztynie) 

Podsumowanie

  Właściwym, oficjalnym określeniem niemieckim (1861) szlaku wodnego łączącego Morze Bałtyckie z Oberlandem była nazwa: Kanał Elbląsko-Oberlandzki. Skrótowo kanał bywał nazywany Kanałem Oberlandzkim. Dwuczłonowa nazwa oddawała istotę powstania budowli – komunikacyjne połączenie nizinnej krainy Żuław Elbląskich z pokrytymi lasami i jeziorami wzniesieniami Oberlandu.

     Od 1949 roku polska oficjalna nazwa brzmi: Kanał Elbląski, ale nadana jedynie odcinkowi kanałowemu. Cały szlak wodny dawnego Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego nie został oficjalnie nazwany, innymi słowy: nie posiada żadnej nazwy!

    Właściwą nazwą polską powinna być również nazwa dwuczłonowa. Skoro w zapomnienie musiało odejść słowo OBERLAND, jego miejsce mogła zastąpić (leżąca w Oberlandzie) Ostróda, a cały szlak wodny mógłby nosić nazwę: Kanał Elbląsko-Ostródzki.

Mapy z przebiegiem (kolor pomarańczowy) dwóch dróg wodnych: Kanału Elbląskiego i Kanału Elbląsko-Ostródzkiego
(źródło: opracowanie własne; na podstawie mapy Żeglugi Ostródzko-Elbląskiej)

     Tak przynajmniej uważała po wojnie część uznanych i cenionych polskich geografów i krajoznawców (jak choćby Jerzy Kondracki – ekspert ONZ ds. standaryzacji nazw geograficznych), takie zdanie miał Sztab Generalny Wojska Polskiego w 1947 roku, takie podejście akceptowała amerykańska CIA w 1955 roku oraz prezydent Ronald Reagan w 1988 roku…

Cezary Wawrzyński

Ostróda, wrzesień 2025 r.

Galeria zdjęć