Kraina Kanału Oberlandzkiego

    Oczywistym jest, że najbardziej charakterystycznym i znanym elementem Kanału Elbląskiego jest odcinek z kanałowymi pochylniami. Należy zauważyć, że nie zawsze są publikowane właściwie i dokładnie (a nawet bywają błędne matematycznie!) dane liczbowe, przytaczane choćby w opisach technicznych, książkach czy przewodnikach.

     Zajmijmy się zatem próbą odpowiedzi na przykładowe pytania:

• jakie różnice wysokości pokonują poszczególne pochylnie?
• jaką łączną różnicę wysokości pokonuje odcinek pochylniowy?
• jak długi jest odcinek pochylniowy?

     Jednak uwaga: w przypadku pokonywania wysokości - wedle pierwotnych przekazów niemieckich.

Przykładowe współczesne schematy odcinka pochylniowego. Na lewym - pochylnie niwelują 99,5 m różnicy poziomu wód, lustro wody jeziora Druzno znajduje się na poziomie 0,0 m n.p.m., a długość całego odcinka pochylniowego liczy 9,46 km. Na prawym - pochylnie niwelują 99,52 m różnicy poziomu wód, lustro wody jeziora Druzno znajduje się również na poziomie morza, a długość całego odcinka pochylniowego wynosi 9,6 km

(źródło: pojezierzeilawskie.pl oraz kanal-elblaski.pl)

Różnica wysokości odcinka pochylniowego

     Przede wszystkim należy wiedzieć, że pierwotnie (od lat 1860/1861 do lat 1881/1883) odcinek pochylniowy składał się nie z 5, ale z 4 pochylni, a rolę współczesnej pochylni Całuny (od strony jeziora Druzno) pełniło łącznie 5 kolejnych śluz. Należy więc przyjąć założenie, że pokonywana łącznie różnica poziomu wód na tym odcinku powinna być sumą różnic każdej budowli z osobna, oraz że sumy te powinny być sobie równe (suma 4 pochylni i 5 śluz albo suma 5 pochylni). Odcinków kanałowych pomiędzy budowlami można nie uwzględniać, gdyż zostały one wypoziomowane.

Nowo wybudowany kanał na odcinku pochylniowym, na przełomie 1860 i 1861 r. Cztery pochylnie (niebieskie „P”)

oraz zespół pięciu śluz (czerwone „S”) na mapie Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego z publikacji Schmida. Uwaga:

północ po stronie prawej, wschód u dołu. W lewym górnym rogu zestawienie spadków wody na 5 śluzach

od strony Elbląga - z broszury Steenke z 1863 r. (źródło: opracowanie własne)

     Jednym z pierwszych (słownych oraz graficznych) opisów nowo wybudowanej drogi wodnej był artykuł (z mapą) z listopada 1860 r. (opublikowany w 1861 r. w branżowej gazecie Zeitschrift für Bauwesen) niejakiego Schmida. Wiadomo, że bauführer E.G. Schmid(t) z Nidzicy był pomocnikiem i towarzyszem G.J. Steenke w jego transoceanicznej wyprawie do amerykańskiego Morris Canal i tamtejszych kanałowych pochylni, w drugiej połowie 1850 r. Jednak to nie ten Schmid…

     Obecnie nie powinno być poddawane w wątpliwość, że był to tajny radca rejencyjny z Kwidzyna Gottlieb Schmid (1800-1889). Tenże Szmid miał swój udział w faktycznym uruchomieniu i otwariu dla żeglugi Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego, gdyż uczestniczył w dniu 29 października 1860 r. w próbach technicznych i jazdach testowych na wszystkich pochylniach (wówczas czterech) oraz był świadkiem, wraz z bauratem Steenke i dyrektorem Królewskiego Zakładu Budowy Maszyn w Tczewie - Krügerem, przejścia przez nie zestawów pływających.

Pozostałości pomnika Gottlieba Schmida na lewobrzeżnej skarpie wiślanej w Widlicach (gmina Gniew), najwyższego rangą urzędnika pruskiego obecnego w czasie uruchamiania odcinka pochylniowego na Kanale Oberlandzkim

(autor: C. Wawrzyński)

     Jako się rzekło, tenże Schmid jako pierwszy opisał fachowo od strony inżynieryjnej kanał i jego budowle, mając rzetelne informacje od jego twórcy i budowniczego. Jako pierwszy opublikował też mapę i schematy z przekrojami, z podaniem różnic wysokości. W opisie słownym podał, że różnica wody górnej i dolnej na równi [pochylni] w Buczyńcu wynosi 65 stóp (20,40 m), w Kątach 60 stóp (18,83 m), Oleśnicy - pod którą przebiega przepływ rzeki Klepina - 78 stóp (24,48 m), Jelenie 70 stóp (21,97 m). Razem dawało to 273 stopy, czyli po przeliczeniu 85,68 m.

Fragment przekroju podłużnego Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego z odcinkiem pochylniowym, zespołem 5 śluz i jeziorem Druzno wg. G. Schmida (źródło: Zeitschrift für Bauwesen, Berlin 1861)

      Niestety, Schmid nie opisał śluz, choć z rysunku wynika, że łącznie niwelowały one różnicę (plus minus) 44 stóp. To by oznaczało, że cały współczesny odcinek pochylniowy niwelowałby 317 stóp, czyli 99,49 m. Zauważmy przy tym, że na rysunku występuje jeszcze jakaś liczba „po przecinku”, wyglądająca na 4 cale – a więc dodatkowe 10,5 cm.

     Jednak zauważmy też, że jezioro Druzno (Drausen) jest wyrysowane cokolwiek wyżej ponad poziom morza (Ostsee). W wyliczeniach należy bowiem uwzględniać poziom lustra jeziora Druzno, gdyż z niego wypływa w kierunku morza rzeka Elbląg, a byłoby to niemożliwe, gdyby poziom jeziora byłby równy (lub niższy) poziomowi morza. Innymi słowy: wysokość ponad poziom morza lustra wody na stanowisku górnym pochylni Buczyniec nie jest tożsama z pokonywaną różnicą poziomów wody odcinka pochylniowego - jest odrobinę mniejsza, właśnie o tę niewielką wysokość (nad poziomem morza) lustra wody jeziora Druzno.

Widok z rzeki Elbląg na wieżę Katedry pw. Św. Mikołaja w Elblągu. Jej wysokość wynosi około 97 m, a więc niemal na taki poziom muszą wspinać się statki po pochylniach, płynąc w kierunku Ostródy (źrodło: materiały Związku Gmin Kanału Ostródzko-Elbląskiego i Pojezierza Iławskiego)

     Możemy jednak założyć, że ta niewielka różnica to właśnie owe 10,5 cm. Skoro tak, to według Schmida współczesny odcinek pochylniowy niwelował w przybliżeniu 99,5 m. To najbardziej rozpowszechniona wersja w rozmaitych publikatorach. Jednak byłyby to wartości szacunkowe. Wiarygodne i bardziej miarodajne powinny być parametry podawane bezpośrednio przez samego budowniczego, a więc przez inżyniera G.J. Steenke.

Stanowisko szczytowe pochylni Buczyniec na fotografii z 1862 r. Siedzący mężczyzna to prawdopodobnie

G.J. Steenke (źródło: zbiory R. Kowalskiego)

      Kolejnym, znanym nam źródłem wiedzy, byłaby „Mapa Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego pomiędzy miastami Elbląg, Miłomłyn, Ostróda, Iława i Zalewo.”. Została ona zaprojektowana i nakreślona przez budowniczego kanałów, Królewskiego Radcę Budowlanego Georga J. Steenke i wydana w Królewcu w 1862 r. Dodatkowe informacje (istotne, że z parametrami śluz) zamieszczono w broszurze dla turystów – uczestników zgromadzenia Niemieckich Posiadaczy Ziemskich i Leśnych w sierpniu 1863 r. – również autorstwa G.J. Steenke (O. Hausburg: Amtlicher Bericht..., Königsberg 1864).

      W przypisie wydawcy do mapy zamieszczono informację, że kanał został pobudowany w latach 1845-1860, posiada 7 śluz komorowych (w tym 5 od strony Druzna - przypis C. W.) oraz 4 pochylnie [równie pochyłe]. Te ostatnie pokonują na odcinku 7/8 mili [6,6 km] spadek 273 stóp [85,68 m]. Najwyższe stanowisko 317 stóp [99,49 m] ponad poziom jeziora Druzno.

    Jest to zatem informacja tożsama z przekazem Schmida. Odcinek pochylniowy (ze śluzami) niweluje (w przybliżeniu) 317 stóp różnicy poziomu wód. Konkretne dane liczbowe zamieszczono m.in. na schematach tejże mapy.

Przekrój podłużny fragmentu szlaku ze śluzami i pochylniami, na mapie Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego z 1862 r., autorstwa G.J. Steenke oraz zestawienie spadków wody na 5 śluzach od strony Elbląga, z broszury Steenkego z 1863 r. (źródło: opracowanie własne, na podstawie mapy ze zbiorów WiMBP w Bydgoszczy oraz Amtlicher Bericht...)

    Mamy więc do czynienia z powtórzeniem danych Schmida o różnicach wysokości na poszczególnych pochylniach (nie powinno to dziwić, gdyż Schmid posiadał tę wiedzę od Steenke), ale ważne jest, że budowniczy kanału podał konkretną informację na temat (zapewne średniego) poziomu lustra wody jeziora Druzno. Według Steenke miałaby ona wynosić 2 i ½ cala, czyli 6,5 cm.

    W związku z powyższym należy stwierdzić, że odcinek pochylniowy wg Steenke niweluje następującą różnicę poziomu wód: 317 stóp minus 2 i ½ cala, czyli 99,49 m minus 0,065 m, co daje: 99,43 m. Jednak wciąż można twierdzić, że były to wartości przybliżone.

Budki sygnalistów na szczytach pochylni Kąty i Oleśnica (autor: C. Wawrzyński)

     Bardziej szczegółowe dane Steenke opublikował znacznie wcześniej, bo jeszcze w 1848 r., po wykonaniu serii badań i obliczeń wysokościowych w terenie. Co prawda było to przed wybudowaniem, a nawet przed ostatecznym zaprojektowaniem pochylni, jednak ustalone poziomy wody, w tym na stanowisku górnym i dolnym odcinka pochylniowego (po połączeniu jezior Oberlandu) musiały już pozostać niezmienione.

     Artykuł ten zamieszczono w królewieckim czasopiśmie Neue Preußische Provinzial-Blӓtter (tom V z 1848 r.), a zatytułowany był: „Tabelaryczne zestawienie niwelacji i pilotowania [wytyczania trasy kanału] na Pruskim Oberlandzie wykonanych w latach 1842 – 1844 przez nadinspektora budownictwa wodnego Steenke.”.

Górna część tabeli „niwelacyjnej” G.J. Steenke (źródło: Neue Preußische Provinzial-Blätter, tom V, 1848 r.)

     Zgodnie z tymi inżynieryjnymi wyliczeniami, poziom lustra wody na górnym stanowisku pochylni Buczyniec ma znajdować się na wysokości 317 stóp oraz 2,3 cala ponad poziom morza, a więc 99,55 m n.p.m. Ponieważ lustro wody jeziora Druzno miało wówczas znajdować się na średnim poziomie 3,3 cala (8,6 cm), oznacza to, że odcinek pochylniowy niweluje: 99,55 m – 0,086 m = 99,49 m.

   Uwaga: zupełnie odrębną kwestią jest faktyczne utrzymywanie „wody górnej” całego systemu wodnego (m.in. dzięki jazom w Iławie i Miłomłynie, a także z uwagi na zmiany klimatyczne) na stałym, tak określonym poziomie, tj. 99,55 m n.p.m.

     Ponadto:

1) wysokość pochylni BUCZYNIEC wynosi:

317 stóp i 2,3 cala – 251 stóp i 6 cali = 99,55 m – 78,93 m = 20,62 m;

2) wysokość pochylni KĄTY wynosi:

251 stóp i 6 cali – 191 stóp i 6 cali = 78,93 m – 60,10 m = 18,83 m;

3) wysokość pochylni OLEŚNICA wynosi:

191 stóp i 6 cali – 114 stóp i 6 cali = 60,10 m – 35,94 m = 24,16 m;

4) wysokość pochylni JELENIE wynosi:

114 stóp i 6 cali – 43 stopy i 6 cali = 35,94 m – 13,65 m = 22,29 m;

5) wysokość pochylni CAŁUNY (łącznie 5 śluz) wynosi:

43 stopy i 6 cali – 3,3 cala = 13,65 m – 0,086 m = 13,56 m.

Schemat z przekrojem poprzecznym odcinka pochylniowego wg PW Wody Polskie RZGW w Gdańsku. Pozornie uwzględnia się wysokość n.p.m. jeziora Druzno. Przy prawej krawędzi napisano, że różnica poziomów to 99,2 m (czyli 99,5 - 0,3), jednak jeśli zsumuje się poszczególne wysokości pochylni - wynik jest nadal 99,5 m! Ponadto suma długości poszczególnych odcinków daje aż 12,058 km - co nie jest zgodne z prawdą, a przede wszystkim sprzeczne

z liczbą 9,6 km (źródło: folder „Kanał Elbląski. Cud hydrotechniki” z 2021 r.)

     Jednak łączna wartość tych wszystkich wysokości wynosi 99,46 m, a przecież powinna wynosić 99,49 m – co oczywiście wynika z niedokładności kolejnych przeliczeń z systemu miar pruskich na system metryczny. Ponieważ, jak stwierdzono, poziom jeziora Druzno jest zmienny i od jego strony możliwa jest korekta wartości, należy zatem przyjąć, że pochylnia Całuny niweluje nie 13,56 m, ale 13,59 m, a wówczas cały odcinek pochylniowy: 99,49 m – przy średniej wysokości lustra wody jeziora Druzno na poziomie 0,086 m n.p.m.

Po lewej - widok na „otwarte” wody jeziora Druzno od strony kanału. Po prawej - widok w kierunku główki nasypu dawnego mola w jeziorze Druzno i kanału od strony Elbląga (autor” C. Wawrzyński)

     Kończąc ten wątek, należy dodatkowo zauważyć, że stosunkowo często pojawia się liczba 13,81 m jako wysokość pochylni Całuny. Wynika ona niewątpliwie z przeliczenia 44 stóp (wspominanych 5 śluz) na metry. Jednak w rzeczywistości nie była to liczba wynosząca dokładnie 44,00 stóp – po uwzględnieniu nie tylko pełnych stóp, ale i cali. Wartość 13,81 m byłaby więc „przybliżona”, a nawet przez całe lata nieznacznie „zawyżona”.

Dolne stanowisko pochylni Całuny z filarem kół kierunkowych - jeden z krańców odcinka pochylniowego Kanału Elbląskiego (autor: C. Wawrzyński)

Długość odcinka pochylniowego

     Powtórzmy za inżynierem Steenke, że „jego” odcinek pochylniowy składał się z 4 pochylni [równi pochyłych], rozmieszczonych na przestrzeni 7/8 mili (6,6 km). Z pozoru sprawa policzenia długości wydaje się być prosta, wszak wystarczy dodać jeszcze jedną pochylnię i zmierzyć odległość od początku pochylni Buczyniec do końca pochylni Całuny. Tylko co konkretnie ma być tym początkiem, a co końcem?

Jedna z wersji schematu z przekrojem poprzecznym odcinka pochylniowego do folderu turystycznego PTTK na 2023 r. (źródło: PTTK Oddział Ziemi Elbląskiej)

    Podsumujmy, że na czterech zamieszonych tylko w tym artykule schematach, długość całego odcinka pochylniowego ma w kolejności wynosić: 9,46 km; 9,6 km (dwukrotnie) oraz 9,3 km.

   Przyjmijmy, że współczesny odcinek pochylniowy zaczyna się na filarze kół kierunkowych górnego stanowiska pochylni Buczyniec oraz kończy się na filarze kół kierunkowych dolnego stanowiska pochylni Całuny - a więc przebiega pomiędzy skrajnymi budowlami na szlaku, warunkującymi działanie pochylni. Wówczas długość tak rozpatrywanego odcinka będzie dokładnie wynosić 9,63 km.

Górne stanowisko pochylni Buczyniec z filarem kół kierunkowych - jeden z krańców odcinka pochylniowego Kanału Elbląskiego (autor: C. Wawrzyński)

    Jednak należy rozważyć jeszcze inną ewentualność. Wszak ten newralgiczny odcinek miał pokonywać różnicę wysokości wód pomiędzy jeziorem Druzno i jeziorami Oberlandu (w tym przypadku Piniewo). W pierwszej fazie funkcjonowania kanału należałoby doliczyć do tego odcinka zespół 5 śluz, które zostały ostatecznie zastąpione przez pochylnię Całuny.

Plan sytuacyjny pochylni Nr 5 - Całuny, opodal Jelonków. Torowisko – kolor zielony, 5 śluz – kolor czerwony. Lewa strona – górny kanał, kierunek na Ostródę. Prawa strona – dolny kanał, kierunek na Elbląg (źródło: opracowanie własne na podstawie Atlas zur Zeitschrift für Bauwesen z 1885 r.)

     Jest to niemalże to samo miejsce (równolegle), ale skrajna śluza Nr 5 (pierwsza od strony Druzna) była w tym przypadku dość oddalona od późniejszej pochylni. Jeśli więc liczyć odcinek pochylniowy od tej skrajnej śluzy - to będzie on zaczynał się 1,7 km wcześniej od strony Elbląga. Wówczas taki odcinek pochylniowy będzie liczył sobie 11,33 km.

Okolica dawnej śluzy Nr 5 (pierwszej od strony jeziora Druzno) w miejscowości Karczowizna (autor: C. Wawrzyński oraz opracowanie własne na podstawie www.geoportal.gov.pl)

     Jednak to jeszcze nie koniec. Należy pamiętać, że na górnym stanowisku pochylni Buczyniec jest jeszcze basen, którego skrajnią są wrota bezpieczeństwa z mostem. Ten krótki odcinek również należałoby wówczas doliczyć, innymi słowy wydłużyć odcinek pochylniowy o 0,27 km w stronę Ostródy. Wtedy maksymalna długość odcinka pochylniowego od dawnej śluzy w Karczowiźnie po wrota bezpieczeństwa w Buczyńcu wynosiłaby 11,60 km.

Widok basenu i wrót bezpieczeństwa na górnym stanowisku pochylni Buczyniec od strony Ostródy w kierunku Elbląga (autor: C. Wawrzyński)

Podsumowanie

     Na podstawie powyższych wywodów przyjmijmy, w znacznej mierze za inżynierem Steenke, że 5 pochylni na Kanale Elbląskim pozwala pokonać 99,49 m różnicy poziomu wód, a długość współczesnego odcinka pochylniowego wynosi 9,63 km.

Propozycja „właściwej” wersji schematu z przekrojem poprzecznym odcinka pochylniowego Kanału Elbląskiego

(źródło: opracowanie własne, na podstawie projektu folderu PTTK Oddział Ziemi Elbląskiej)

     Na koniec zauważmy, że nasze ustalenia „wysokościowe” są (mogą być) prawdziwe jedynie w przypadku określania pokonywanej różnicy poziomu wód kanałowych, ale nie w przypadku pokonywania różnicy wysokości "w ogóle". Przecież na górnym stanowisku pochylni Buczyniec każda jednostka, wypływająca na wózku z wody w kierunku Elbląga, porusza się początkowo na szynach jeszcze w górę, na sam jej szczyt i przełamanie stoku, by dopiero za pomnikiem Steenke zacząć zjeżdżać w dół.

Torowisko na samym szczycie pochylni Buczyniec (źrodło: materiały Związku Gmin Kanału Ostródzko-Elbląskiego i Pojezierza Iławskiego)

     Zatem to właśnie szczytowe miejsce jest faktycznie najwyżej położonym nad poziom morza punktem na całym kanale! Okazuje się więc, że odcinek pochylniowy pozwala pokonywać różnicę poziomów "w ogóle" (nie tylko wód) równą, albo i nawet nieznacznie wększą od wieży katedralnej w Elblągu (97 m)...

Cezary Wawrzyński

Ostróda, grudzień 2022 r.

Galeria zdjęć