Kraina Kanału Oberlandzkiego

    Myśl o tym, by połączyć miejscowości na obszarze dzisiejszego Pojezierza Iławskiego przy pomocy kanałów wodnych łączących jeziora i rzeki z dalekim światem, sięga co najmniej XIV wieku. Przyświecały temu przesłanki ekonomiczne, mianowicie stworzenie bardziej dogodnych i tańszych niż drogi lądowe połączeń transportowych dla wymiany handlowej.

      W pierwszej połowie laty trzydziestych XIV wieku mieszkańcy Zalewa za zgodą Krzyżaków wykopali kanał spławno-żeglowny, pomiędzy jeziorem Ewingi i jeziorem Jeziorak. Dzięki temu poprzez rzekę Iławkę i Drwęcę możliwy był transport płodów rolnych i produktów leśnych z okolic Zalewa do Torunia, a stąd dalej Wisłą do Gdańska i na morze. Podobny cel inspirował w czasach Zakonu prawdopodobnej budowie kanału łączącego jezioro Szeląg z jeziorami Pauzeńskim i Drwęckim dla spławu Wisłą drewna z Lasów Taborskich i okolic Ostródy do Gdańska.

Kanał Dobrzycki (łączący Ewingi z Jeziorakiem) na mapie Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego z 1862 r., autorstwa G.J. Steenke. Tu został oznaczony słowem "Canal". Uwaga: północ po lewej, zachód u dołu (źródło: Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna w Bydgoszczy)

     Transport towarów z obszaru obecnego Pojezierza Iławskiego nieuregulowaną rzeką Drwęcą do Torunia i stamtąd Wisłą w kierunku morza był jednak daleki, niezwykle uciążliwy i kosztowny. Zaczęto więc myśleć nie tylko o udrożnieniu dla żeglugi tego szlaku wodnego, a także rozważono inne, alternatywne połączenia wodne Prus Górnych (Oberlandu) z portami morskimi. Rozwijająca się gospodarka, wraz z nadejściem ery kapitalizmu, a także zapotrzebowanie na produkty rolne i drewno innych regionów wręcz wymuszało realizację jak najszybciej takiego połączenia z okolicami Zalewa, Ostródy i Iławy.

Dawne projekty

     Pierwsze prace koncepcyjne w tym zakresie i rejsy badawcze na Drwęcy podjęte zostały przez Prusaków pod koniec XVIII wieku, kiedy to w wyniku rozbiorów Polski ziemie nad rzeką znalazły się pod panowaniem Prus. Musiały one zostać jednak zaniechane wraz z utworzeniem Księstwa Warszawskiego i przywróceniem ponownie granicy na Drwęcy. Wtedy też pojawiła się koncepcja wykorzystania dla żeglugi rzeki Osy, która na całej długości płynęła na obszarze państwa pruskiego. Myślano, że będzie to możliwe poprzez poszerzenie w niektórych odcinkach jej koryta i połączenie kanałem z jeziorami rejonu ostródzko-iławskiego.

Fragment mapy Samuela Suchodolca z ok. 1705 r. przedstawiający okolice Iławy i Szymbarka. Rozpatrywany później kanał łączący jeziora Jeziorak i Szymbarskie miał rozpoczynać się koło Czerwonej Karczmy (Rote Krug) nad Jeziorakiem (Geserich See) i biec przez jezioro Silm Małe (nieistniejące obecnie) do jezioro Silm Wielkie. Z niego do jeziora Szymbarskiego (Grodske See). Odcinek ten zaznaczono żółtą strzałką, która wskazuje też wał staropruski. Rzeka Osa (Ossa) rozpoczyna swój bieg na mapie w jeziorze Gardzień (Gerden See) i biegnie do jeziora Szymbarskiego (Grodske See), a dalej przez Ząbrowo (Somerau). Uwaga: północ po prawej, zachód u góry (źródło: Deutsch Eylau Krs. Rosenberg Grenzkarte der Ämter Deutsch-Eylau, Gilgenburg, Marienwerder, Osterode, Riesenburg und Schönberg. kol. Hz., S. von Suchodoletz um 1705. Ca. 1:50.000; 187 x 69 cm Vermessungsregister, Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz, Berlin, sygnatura XX. HA, A 10130)

     Rzeka Osa jest prawym dopływem dolnej Wisły. Powierzchnia jej zlewni wynosi 1605,03 km². Osa, o długości 112,87 km, bierze początek z jeziora Perkun (108,9 m n.p.m.) w dawnej Puszczy Pruskiej nad Jeziorakiem (Osa [w:] Wyznaczenie granic obszarów bezpośredniego zagrożenia powodzią w celu uzasadnionego odtworzenia terenów zalewowych etap II. Część opisowa. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej Oddział Morski w Gdyni, 2004/2005, s. 7).

Rzeka Osa pomiędzy jeziorami Mały Gardzień i Gardzień (autor: K. Skrodzki)

     Przepływa przez Pojezierze Iławskie i Chełmińskie oraz przez kilka jezior (m.in. Gardzień, Szymbarskie, Ząbrowskie, Trupel), po czym wpada do Wisły poniżej Grudziądza (18 m n.p.m.). Średni przepływ wody jest niewielki, bo wynosi na granicy województw warmińsko-mazurskiego i kujawsko-pomorskiego zaledwie 2,5 m³/s, podczas gdy na przykład dla Drwęcy w Samborowie ta wielkość kształtuje się na poziomie 6,6 m³/s (Aktualizacja Programu Ochrony Środowiska dla Gminy Iława na lata 2019 – 2022, z perspektywą na lata 2033-2026. Iława 2019, s.66.).

Rzeka Osa pomiędzy jeziorami Mały Gardzień i Gardzień (autor: K. Skrodzki)

     Jej szerokość w różnych miejscach przybiera od 5 do 8 m. W średniowieczu koryto rzeki biegło częściowo innym torem niż obecnie. Zmiany dolnego biegu nastąpiły m.in. podczas kopania tzw. Kanału Trynka. Jest to około 10-kilometrowa sztuczna odnoga Osy. Legenda głosi, że kanał został zaprojektowany przez Mikołaja Kopernika w czasie jego pobytu w Grudziądzu na Sejmiku Generalnym Prus Królewskich w 1522 r. Jego otwarcie nastąpiło w 1552 r., podczas pobytu króla Zygmunta Augusta w Grudziądzu. Kanał dostarczał wodę na potrzeby tegoż miasta oraz stanowił odbiornik ścieków.

     Kolejne znaczące ingerencje człowieka nastąpiły w XIX wieku. Wówczas to władze pruskie przeprowadziły regulację rzeki, w wyniku czego znacznie wyprostowano bieg Osy (W. Witt: Osa płynie w głębokiej dolinie [w:] Nowości Dziennik Toruński, 22 listopada 2006).

Rzeka Osa (Ossa) oraz kolejne jeziora w jej biegu: Perkun (1), Osa (2), Mały Gardzień (3), Gardzień (4), Szymbarskie (5) i Ząbrowskie (6) oraz pobliski Jeziorak (7) na mapie Prus Wschodnich i Zachodnich z lat 1796-1802, autorstwa F.L. Schroettera (źródło: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Polskiej Akademii Nauk)

    Należy wspomnieć, iż we wczesnym średniowieczu rzeka ta stanowiła luźną granicę między państwem Piastów a Prusami. Zygmunt Gloger podaje (Geografia Historyczna ziem dawnej Polski. Kraków 1900, s.155), że „Koło wsi Rogóźno i ujścia rzeki Jardęgi [Gardęgi] do Osy kazał Bolesław Chrobry roku 1014 wbić słup żelazny w Ossę, jako znak graniczny z ziemią Prusów. Krzyżacy zostawszy panami ziemi Chełmińskiej, słup ten wyrzucili i młyn w tem miejscu zmurowali, tylko została nazwa wsi: Słup". Wtedy też Osa straciła swoje strategiczne znaczenie. Rzeka zaczęła spełniać funkcje gospodarcze, napędzając swoimi wodami liczne młyny ulokowane u jej brzegów (W. Witt: Osa płynie…, op. cit.).

      W latach 1920–1939 jej środkowym odcinkiem biegła granica Polski i Prus Wschodnich.

Rzeka Osa pomiędzy jeziorami Szymbarskim i Ząbrowskim (autor: C. Wawrzyński)

     Idea połączenia kanałem jeziora Jeziorak z jeziorem Szymbarskim i rzeką Osą przedstawiona została w 1821 r. na łamach czasopisma Beiträge zur Kunde Preussens przez radcę rządowego Johanna Christiana Wutzke w dodatku pod tytułem: Nachtrag zur Beschreibung Des Drewenz Flusses (Uzupełnienie do opisu rzeki Drwęcy i jej dopływów) do artykułu tegoż autora: Beitrag zur Kenntniss des Drewenz-Flusses (Przyczynek do wiedzy o Drwęcy i jej dopływach).

     Johann Christian Wutzke (1767-1842) był wschodniopruskim ekspertem od budowli wodnych, kartografem i autorem publikacji o wodach i drogach wodnych Prus, pełniąc ważne funkcje w administracji wodnej Prus Wschodnich.

Rzeka Osa (Ossa) i Drwęca (Drewenz) na mapie J.C. Wutzke, sporządzona w 1841 r. (wydanie 1842 r.). Na mapie zaznaczono pracujące na rzekach młyny. Pobliską Drwęcę określono jako żeglowną, zdatną do spławu drzewa tratwowego luźnego lub wiązanego w tafle, mające ok. 14 stóp szerokości (źródło: „Gewässer [und] Höhen-Carte von Ostpreussen und Litthauen und einem Theile der angrenzenden Länder“; zbiory Bibliothèque nationale de France)

    Wutzke na marginesie rozważań o udrożnieniu dla żeglugi rzeki Drwęcy zwrócił uwagę na możliwość połączenia Jezioraka z jeziorem Szymbarskim, z którego wypływa rzeka Osa, wpadająca do Wisły. Autor w krótkiej notatce podał różnice poziomów zwierciadeł poszczególnych odcinków takiego połączenia od Jezioraka do młyna na Osie (przykładowo na pierwszym odcinku do jeziora Szymbarskiego wynosiła ona 6 stóp i 2 cale, tj. 1,9 m) oraz długość w milach całego szlaku wodnego.

Rzeka Osa w Ząbrowie (autor: C. Wawrzyński)

     Zasygnalizowana możliwość połączenie Jezioraka z Wisłą pojawiła się w związku z przedstawieniem przez Wutzke wariantów skomunikowania jezior oberlandzkich z portami morskimi. Trasa żeglugi rzeką Osą byłaby o wiele krótsza niż rzeką Drwęcą, ale jednak nie byłaby to najkrótsza droga z Pogórza (Oberlandu) do Bałtyku.

    Nie podjęto więc żadnych działań w opracowanie i skonkretyzowanie tej idei, natomiast dwadzieścia trzy lata później inż. Georg Jacob Steenke rozpoczął realizację innej, zasygnalizowanej w tym artykule koncepcji, mianowicie budowy Kanału Oberlandzkiego (Elbląskiego), który połączył jeziora basenu Jezioraka z Bałtykiem.

Projekty współczesne

     W drugiej połowie XX wieku odżyła jednak myśl połączenia jeziora Jeziorak z Osą poprzez szlak żeglowny z jeziorem Szymbarskim, przez które przepływa ta rzeka. Nie wiązała się ona już jednak z potrzebami transportu, ale z turystyką.

Jezioro Szymbarskie i bryła zamczyska (autor: C. Wawrzyński)

     Projekt wybudowania połączenia wodnego Jezioraka z pobliskimi, położonymi na zachód od niego jeziorami Silm i Szymbarskim, nad którym ostały się ruiny potężnego zamczyska w Szymbarku, opracowany został w 1959 r. przez Mieczysława Hoffmanna, studenta Wydziału Architektury Politechniki Gdańskiej (M. Hoffmann: Rozwój przestrzenny miasta Iławy (w latach 1945-1966) [w:] Iława. Olsztyn 1999, s. 205-247). 

     Powstał on w ramach dyplomu magisterskiego - kompleksowego zagospodarowania przestrzennego jeziorakowej wyspy Wielka Żuława w Iławie, jako ośrodka turystyczno-wczasowego (projekt ten uzyskał 1 nagrodę Wojewódzkiej Rady Narodowej w Olsztynie za najlepszą pracę dyplomową związaną z regionem olsztyńskim). Wyspa Wielka Żuława (82,4 ha) na jeziorze Jeziorak jest jedną z największych śródlądowych wysp w Polsce. Ma ona w sobie wielki potencjał turystyczny, ale ówcześnie, tak jak i obecnie, nie jest w pełni wykorzystany.

Widok na Jezioro Szymbarskie od strony wzgórza zamkowego (autor: K. Skrodzki)

     Projekt tego połączenia naszkicowany został ponownie na desce kreślarskiej architekta inż. Mieczysława Hoffmanna 15 lat później, w 1974 roku. Plan połączenie jezior Jeziorak, Silm i Szymbarskiego miał pośredni związek z licznymi katastrofami dużych zbiornikowców, spowodowanymi kolizjami lub wejściem na skały czy mielizny, wywołującymi na skutek wycieków ropy do morza olbrzymie szkody… Pisze o tym prof. Lech Kobyliński z Politechniki Gdańskiej w swoich wspomnieniach.

     Urodzony w 1923 r. naukowiec, specjalista w dziedzinie budowy okrętów, był jednym z twórców polskiego okrętownictwa. Wieloletni profesor Politechniki Gdańskiej, członek honorowy Royal Institution of Naval Architects w Londynie. W czasie II wojny światowej organizator i dowódca konspiracyjnego batalionu szturmowego im. Czwartaków (wchodzącego w skład Gwardii Ludowej, a później Armii Ludowej). Uczestnik zamachu na Café Club. Brał udział w powstaniu warszawskim. Był twórcą ośrodka badawczego Politechniki Gdańskiej w Iławie, w którym testowano zachowanie się modeli statków w warunkach rzeczywistego falowania. Jest współtwórcą jednego z czterech na świecie ośrodków szkoleniowo-badawczych manewrowania statkiem (Szkoła Kapitanów) na jeziorze Silm w Kamionce. W 2015 r. prof. Kobyliński otrzymał tytuł Honorowego Obywatela Miasta Iławy. Wraz z żoną Marią Górską-Kobylińską, malarką, mają drugi dom w Kozinach nad jeziorem Ewingi, gdzie spędzają większą część roku. Swoje wspomnienia pod tytułem „Garść wspomnień z długiego życia” wydał w Gdańsku w 2018 r.

Modele treningowe statków w Badawczo-Szkoleniowym Ośrodku Manewrowania Statkami w Kamionce k. Iławy, na wodach jeziora Silm (źródło: www.polityka.pl)

    Polscy kapitanowie żeglugi wielkiej szkolili się w tym czasie w Port Ravel w rejonie Grenoble we Francji, gdzie na dużych załogowych modelach zbiornikowców uczono kapitanów manewrowania takimi statkami. Po rozmowach z nimi, podczas dyskusji z prof. Wojciechem Orszulokiem z Akademii Morskiej w Gdyni, prof. Lech Kobyliński dostrzegł szansę dla istniejącego wówczas Ośrodka Doświadczalnego Politechniki Gdańskiej w Iławie.

     Zaproponował wtedy rozpoczęcie nowej działalności, polegającej na szkoleniu kapitanów tankowców. Takie szkolenie można było łatwo w Iławie uruchomić z uwagi na duże doświadczenie w badaniach modeli pływających na otwartym akwenie Jezioraka. Z uwagi jednak, że na Jezioraku prowadzenie takich szkoleń byłoby utrudnione ze względu na duże przestrzenie, falowanie, wiatry i ruch innych jednostek, poszukano alternatywnego jeziora, gdzie takie trudności nie wystąpiłyby.

Widok „Ośrodka Szkolenia Kapitanów” na jeziorze Silm (autor: K. Skrodzki)

     Odpowiednim zbiornikiem wodnym okazało się 59-hektarowe jezioro Silm, położone blisko Iławy. Powstał wtedy w Katedrze Architektury Okrętu Politechniki Gdańskiej zespół do zaprojektowania przyszłego Ośrodka szkolenia kapitanów na modelach załogowych w Kamionce nad jeziorem Silm. Plan zagospodarowania całego terenu ośrodka, który przewidywał również budowę kanału łączącego jezioro Silm i Szymbarskie z Jeziorakiem przygotował inż. Mieczysław Hoffmann, ówcześnie główny architekt miasta Iławy, którego tematem pracy magisterskiej był projekt takiego połączenia wodnego.

Po lewej - projekt kanału łączącego jeziora Jeziorak i Silm według koncepcji z lat 70. XX w. (źródło: M. Młotek: Jak to było naprawdę ze „szkołą kapitanów”? [w:] Życie powiatu iławskiego, 28 września 2018 r., s.18; mapa ze zbiorów prywatnych prof. Lecha Kobylińskiego). Po prawej – widok Ośrodka Manewrowania Statkami od strony bramy

wjazdowej (autor: C. Wawrzyński)

   Równo rok później gotowy już projekt przedstawiono w Iławie przybyłemu ówczesnemu Sekretarzowi Generalnemu ONZ-owskiej Międzynarodowej Organizacja Morskiej, IMO (wówczas jeszcze pod nazwą IMCO - Intergoverment Maritime Consultative Organisation). Była ona organizacją wyspecjalizowaną, zajmującą się sprawami morskimi, a w szczególności bezpieczeństwem na morzu oraz zapobieganiem zanieczyszczeniu środowiska morskiego przez statki. Niestety, w 1976 r. pomysłodawca budowy tego ośrodka, będąc już na placówce w Londynie, dowiedział się, że wniosek o przyznanie funduszy ONZ upadł i cały projekt został zaniechany.

   „Okrojony” projekt zbudowania szkoły kapitanów nad jeziorem Silm został zrealizowany kilkanaście lat później, w 1990 r. Do utworzonego wówczas Badawczo-Szkoleniowego Ośrodka Manewrowania Statkami w Kamionce przeniesiono dotychczasową działalność szkoleniową w tym zakresie z Ośrodka Politechniki Gdańskiej w Iławie.

      Nie powstał jednak kanał łączący Jeziorak z jeziorem Silm i Jeziorem Szymbarskim.

Kolejna koncepcja

     Idea budowy takiego kanału pojawiła się ponownie na początku tego tysiąclecia. Projekt kanału łączącego jeziora Ząbrowskie, Szymbarskie i Silm z Jeziorakiem za pomocą jednej śluzy zaproponował władzom Iławy Krzysztof Zakreta, miejscowy pielgrzym i podróżnik, w 2004 r.

    Jeżdżąc rowerem, promuje Iławę i powiat iławski. Pomysłodawca i organizator: od 2005 r. Pielgrzymki Rowerowej wokół Jezioraka w hołdzie św. Janowi Pawłowi II, rozpoczynającej sezon turystyki rowerowej w powiecie iławskim, od 2005 roku Rowerowego Rajdu Solidarności i od 2014 r. Iławskiej Sztafety Biegowej wokół Jezioraka. Autor filmów zamieszczonych w serwisie YouTube oraz publikacji o charakterze turystyczno-podróżniczym

Widok na Jezioro Ząbrowskie od strony południowej (autor: C. Wawrzyński)

     Inicjatywa „kanałowa” miała związek z Obchodami Jubileuszu 700-lecia uzyskania praw miejskich przez miasto Iławę, przypadającymi w 2005 r. W swojej pisemnej propozycji z 23 marca 2004 r. autor wspomniał o znaczeniu dla rozwoju miasta budowy przez mieszczan zalewskich Kanału Dobrzyckiego w latach trzydziestych XIV wieku (pierwszy spławny kanał na ziemiach polskich), łączącego jezioro Ewingi z Jeziorakiem.

     Budowa ta miała duże znaczenia dla rozwoju tego miasteczka, tak jak w przypadku Iławy zaproponowane śmiałe projekty burmistrza Iławy Bruno Grzywacza z okazji 600-lecia przedwojennej Iławy, zrealizowane później przez jego następcę Carla Giese (m.in. wybudowanie gimnazjum, ratusza, hali ludowej, poczty, budynku dworca). Przyszłość pokazała, że inwestycje te przyczyniły się do intensywnego rozwoju gospodarczego miasta i pociągnęły za sobą nowe inwestycje.

Po lewej - pierwsza strona pisma Krzysztofa Zakrety z 23 marca 2004 r. z propozycją budowy kanału (źródło: archiwum autora). Po prawej – drogowskaz do Ośrodka Manewrowania Statkami nad jeziorem Silm (autor: C. Wawrzyński)

    Krzysztof Zakreta wziął pod uwagę następujące założenia, związane z usytuowaniem jezior:

- Jeziorak: 99,2 m n.p.m

- Silm: 97,2 m n.p.m. (powierzchnia 59 ha)

- Szymbarskie: 96,9 m n.p.m. (powierzchnia 165 ha)

- Ząbrowo (Ząbrowskie – przypis K.S.): 96,5 m n.p.m. (powierzchnia 15 ha).

    Należałoby zatem podwyższyć zwierciadła wód Jeziora Szymbarskiego i jeziora Ząbrowo (Ząbrowskiego) do poziomu jeziora Silm. Na wypływającej z jeziora Ząbrowo (Ząbrowskiego) rzece Osa winna stanąć niewielka zapora utrzymująca odpowiedni poziom zwierciadła wód jezior Ząbrowo (Ząbrowskie), Szymbarskie i Silm.

Proponowana trasa kanału (źródło: załącznik do pisma Krzysztofa Zakrety z 23 maja 2004 r.)

Poszczególne odcinki kanału:

1. Jezioro Jeziorak – jezioro Silm, o długości około 900 m.

    Kanał powstałby wzdłuż istniejącego cieku wodnego wpadającego do jeziora Silm. Należałoby wybudować most drogowy (na trasie Iława – Susz) oraz śluzę komorową o wzniesieniu ponad 2 m (podobną do istniejącej w Miłomłynie).

2. Jezioro Silm – jezioro Szymbarskie, o długości poniżej 300 m.

   Budowa kanału nie kolidowałaby z funkcjonowaniem Ośrodka Szkolenia Kapitanów i Pilotów Statków na jeziorze Silm w Kamionce. Należałoby wybudować most nad kanałem (do wsi Kamionka).

3. Jezioro Szymbarskie – jezioro Ząbrowo (Ząbrowskie), o długości ponad 500 m.

   Na tym odcinku należałoby również wybudować most (na drodze Szymbark – Ząbrowo) oraz kładkę nad rzeką Osą (jej korytem przebiegałby kanał), prowadzącą do zamku w Szymbarku.

Widok wnętrza komory śluzy Miłomłyn od strony mostu drogowego i głowy dolnej – hipotetyczny widok mostu i śluzy

na odcinku kanałowym Jeziorak-Silm (autor: C. Wawrzyński)

     Łącznie szlak proponowanej trasy wodnej z jeziora Jeziorak do krańca jeziora Ząbrowo (Ząbrowskiego) liczyłby 9,2 km, z czego na odcinku 1,7 km prowadziłby kanałem. Jego szerokość planowana była na 8 – 12 m, a głębokość 2 m.

      Koszty budowy nie zostały oszacowane. Autor koncepcji zakładał, iż inwestycja ta stworzy nowe miejsca pracy. Pośrednio spowoduje promocję miast Iławy i Zalewa oraz miejscowości Siemiany, Makowa, a także innych ośrodków turystycznych usytuowanych nad brzegiem jeziora Jeziorak.

     Budowa kanału przyczyniłaby się do rozwoju popegeerowskich miejscowości jak Kamionka, Szymbark i Ząbrowo. Stacja kolejowa w tej ostatniej miejscowości na linii kolejowej Warszawa-Iława-Gdańsk mogłaby stać się przystankiem dla turystów do wybudowanego tam portu przy szlaku wodnym łączącym Ząbrowo między innym z Iławą, Zalewem, Ostródą i Elblągiem. Zamek w Szymbarku, po jego zamierzonej odbudowie, byłby jedną z głównych atrakcji na tej drodze wodnej.

Ruiny XIV-wiecznego zamku kapituły pomezańskiej w Szymbarku, nad Jeziorem Szymbarskim, późniejszej siedziby

rodu Finck von Finckenstein (autor: K. Skrodzki)

     Zamysł Krzysztofa Zakrety, z uwagi na brak perspektywy zdobycia funduszy, nie został jednak skierowany do realizacji. Być może w przyszłości, wraz ze wzrostem zamożności społeczeństwa i jego potrzeb w zakresie aktywnego wypoczynku, podjęta zostanie po raz kolejny idea stworzenia szlaku żeglownego pomiędzy najdłuższym jeziorem w Polsce i urokliwym jeziorem Szymbarskim, położonym w otulinie Parku Krajobrazowego Pojezierza Iławskiego.

Cmentarz rodu Finck von Finckenstein na wzgórzu z widokiem na dolinę i jezioro Ząbrowskie (autor: C. Wawrzyński)

     W przypadku jej ziszczenia, dzięki szlakom żeglownym oberlandzkiej Wodnej Krainy, odbudowany (należy mieć nadzieję, iż to w najbliższej przyszłości nastąpi) zamek kapituły pomezańskiej i arystokratycznej rodziny Finckensteinów w Szymbarku dostępny byłby również dla żeglarzy z całej Europy.

Kazimierz Skrodzki

Poznań/Jerzwałd, sierpień/wrzesień 2020 r.

Suplement redaktorski

     Ponieważ w każdej rozpatrywanej wersji przebiegu projektowanej drogi wodnej kluczową rolę odgrywało Jezioro Szymbarskie, nazwa takiego szlaku mogłaby brzmieć: KANAŁ SZYMBARSKI.      

    Jak zostało odnotowane, rzeka Osa przez wiele lat, w różnych okresach historycznych pełniła rolę rzeki granicznej. W minionym stuleciu, w latach dwudziestolecia międzywojennego jej środkowym odcinkiem biegła granica Polski i Niemiec. Wówczas była to po niemieckiej stronie rejencja zachodniopruska w Prusach Wschodnich. Wiedzmy też, że górny, początkowy odcinek Osy (z jeziorami Perkun, Osa i Mały Gardzień) wytyczał latami granicę Prus Wschodnich i Prus Zachodnich.

Po lewej – początkowy odcinek biegu Osy z jeziorami Perkun (Parkuhn), Osa (Ossa), Mały Gardzień i Gardzień (Garden), z przebiegiem granicy „prusko-pruskiej” (kolor żółty). Linię graniczną można również zobaczyć na zamieszczonej w artykule mapie Schroettera. Po prawej – jezioro Silm (Gr. Sillm) i rzeka Osa, południowy fragment jeziora Gardzień

oraz jeziora Szymbarskie (Haus) i Ząbrowskie (Bauer). Mapa wskazuje na wyższe, niż współcześnie stany wód oraz równe sobie (?) poziomy Jezioraka i Silmu (źródło: Deutsch-Eylau. Karte des Deutschen Reiches, 1893;

David Rumsey Map Collection)

      Patrząc na stare mapy, wydaje się oczywistością, iż rzeka Osa bierze swój początek w jeziorze Perkun (ok. 3,5 km na południowy zachód od Siemian), a już na pewno (na co wskazuje nazwa) w kolejnym akwenie - jeziorze Osa. W dalszej kolejności były przepływowe jeziora Mały Gardzień, Gardzień, Szymbarskie i Ząbrowskie.

   Jednak współczesne stosunki wodne stają się odmienne, niewątpliwie na skutek melioracji i zmian klimatycznych. Koryto rzeki Osy pomiędzy jeziorami Gardzień i Szymbarskim można obecnie nie tylko „przeskoczyć”, ale i przejść suchą stopą… Być może więc źródeł Osy należy szukać na północy jedynie po ulewnych deszczach albo „mokrych” latach, a bliższe obecnie prawdy będzie raczej twierdzenie, że wypływa ona z Jeziora Szymbarskiego, kiedy pierwotny fragment „źródłowy” jest głównie zasileniem jeziora Gardzień.

Suche koryto rzeki Osa pomiędzy jeziorem Gardzień i Jeziorem Szymbarskim (autor: C. Wawrzyński)

     Zastanawiać powinny różnice w poziomach wód poszczególnych jezior. Współcześnie wody Jezioraka leżą około 2,5 metra powyżej lustra wody Jeziora Szymbarskiego. Połączenie tych akwenów rzeczywiście wymagałoby wzniesienia śluzy na łączniku kanałowym, na wzór śluzy w Miłomłynie.

     Jednak J.C. Wutzke na początku lat 20. XIX wieku miał twierdzić, że różnica wynosi 1,9 m. Albo więc pruski inżynier mylił się w swoich wyliczeniach, albo też wody Jeziora Szymbarskiego były wówczas położone wyżej niż obecnie.

     Z analizy adnotacji do koncepcji z lat. 70. XX wieku wynika też, że raczej planowano łączyć jeziora Silm z Szymbarskim, a więc wznosząc pomiędzy nimi mniejszą śluzę (nie jak Miłomłyn, ale przykładowo Zielona), niż z Jeziorakiem. Nie wiadomo, czemu miałby wówczas służyć „projektowany ciek” pomiędzy Jeziorakiem i Silmem. Nie mógłby być żeglowny bez podniesienia wód Silmu (zrównania poziomem z Jeziorakiem) albo bez wzniesienia pomiędzy nimi śluzy.

Współczesny widok z mostu kolejowego na koryto rzeki Osa, będącego jednocześnie peronem stacji kolejowej 

w Ząbrowie (autor: C. Wawrzyński)

     W tekście artykułu pojawia się stacja kolejowa w Ząbrowie. Mogła ona odegrać znaczącą rolę dokładnie 100 lat temu, w okresie plebiscytu na Warmii, Mazurach i Powiślu. W nocy z piątku na sobotę, tj. 9/10 lipca 1920 r., a więc na dobę przed plebiscytem, polscy dywersanci mieli wysadzić w powietrze mostek linii kolejowej Malbork-Iława, tuż za Ząbrowem. Ponoć z tej trasy korzystali Niemcy, którzy z Rzeszy przyjeżdżali na plebiscyt (B. Koziełło-Poklewski: W okresie międzywojennym [w:] Iława. Towarzystwo Miłośników Ziemi Iławskiej, Olsztyn 1999, s. 116-118). Wyników plebiscytu, a tym samym biegu historii to jednak nie zmieniło…

Cezary Wawrzyński

Ostróda, wrzesień 2020 r.

Galeria zdjęć