Kraina Kanału Oberlandzkiego

    Na szlaku wodnym dawnego Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego uważny turysta (idąc, jadąc bądź płynąc) napotka lub dostrzeże kilka wartych uwagi pomników. Będzie to choćby opisany już pomnik poległych żeglarzy w latach I wojny światowej, posadowiony na kanałowym brzegu w Liksajnach (przy południowym krańcu jeziora Ruda Woda) oraz kamienny obelisk poświęcony G.J. Steenke, ustawiony na szczycie pochylni Buczyniec.

Po lewej – ostródzka Wieża Bismarcka i restauracja Collispark tuż przed I wojną światową. Po prawej – widok Wieży Bismarcka na przeciwległym brzegu jeziora, od strony Drwęcy i Urzędu Miejskiego (wówczas Starostwa) przed II wojną światową (źródło: zbiory Muzeum w Ostródzie)

     Takim ciekawym pomnikiem jest też niewątpliwie tzw. Wieża Bismarcka (niem. Bismarckturm) w Ostródzie, usytuowana na północnym brzegu miejskiej części Jeziora Drwęckiego, przy współczesnym Stadionie Piłkarskim. Niegdyś znajdowała się w tym miejscu restauracja, a przy brzegu pomost i mała przystań pasażerska, do której dobijały i cumowały m.in. statki pasażerskie flotylli Adolfa Tetzlaffa.

Wieża Bismarcka (Bismarckturm) na przedwojennym planie miasta Pharusa z drugiej połowy lat 20. XX w. Na północ od wieży park miejski, po wschodniej stronie boiska sportowe, po zachodniej plaża miejska

(źródło: zbiory Muzeum w Ostródzie)

Kontrowersyjny Otto von Bismarck

    Czytając o tej budowli, należy mieć na uwadze, że nie chodzi wcale o upamiętnianie, czy też próbę gloryfikowania Otto von Bismarcka - ważnej postaci dla świadomości i państwowości Niemców, ale jakże nienawistnego (w słowie i czynie) wobec Polski i Polaków. Jednak co ciekawe, pomimo tego i wbrew doświadczeniom z II wojny światowej - napływowi oraz nowi ostródzianie niezmiennie nazywali i wciąż nazywają tę budowlę Wieżą Bismarcka właśnie...; dokładnie jak czynili to mieszkańcy Ostródy przedwojennej.

Plaża miejska, strzelnica i Wieża Bismarcka w Ostródzie w latach 30. XX w. (źródło: zbiory Muzeum w Ostródzie)

    Tak nazywane wieże (niem. Bismarckturm) miały być budowane w latach 1869-1934, głównie na terenie ziem pruskich i niemieckich, ale też na terenie całego świata (od Chile, przez Papuę-Nową Gwineę, po Kamerun), gdzie znajdowały się kolonie lub diaspory niemieckie – dla uczczenia pamięci „żelaznego” kanclerza Rzeszy.

      W dniu jego urodzin, a później również śmierci Bismarcka, na szczytach wież miał być palony ogień. W tym celu na szczytach umieszczano specjalne misy.

    Łącznie na całym świecie zniesiono blisko 240 tego typu budowli. Do naszych czasów zachowało się niewiele. Podobna do ostródzkiej wieża została wybudowana między innymi w Srokowie, na tamtejszej Diablej Górze (w powiecie kętrzyńskim, opodal jeziora Mamry i niedokończonego Kanału Mazurskiego). Są to niemalże rówieśniczki, których budowę rozpoczęto w 1901 r., a uroczyście otwarto w 1902 r. Ostródzka budowla jest o około 6 miesięcy starsza.

Wieża Bismarcka na Diablej Górze w Srokowie, w 2012 r. (autor: C. Wawrzyński)

     Johannes Müller w monografii „Dzieje Ostródy” z 1905 r. (J. Müller: Dzieje Ostródy. Reedycja, Muzeum w Ostródzie, Ostróda 2010, s. 507-508) zamieścił m.in. następujące informacje:

Skwer Wiecherta

     „W pobliżu miasta, między kanałem a Jeziorem Drwęckim leży stopniowo dziczejący park miejski, gdzie od śluzy, która łączy jeziora Drwęckie i Pauzeńskie prowadzi miła cienista droga przez Wiechertsruh (Zacisze Wiecherta).

Przybrzeżna dróżka idąca przez Skwer Wiecherta i prowadząca do Wieży Bismarcka

(źródło: zbiory Muzeum w Ostródzie)

     Wiechertsruh to nazwa małego zagajnika na rogu między Jeziorem Drwęckim i kanałem. Ustawiono tam ławki, na których siedząc, można podziwiać rozległy widok ponad jeziorem, na miasto i pachnący aż tu las (...)

Skwer Wiecherta na ostródzkich pocztówkach z początku XX w. (źródło: zbiory Muzeum w Ostródzie)

     Założony w 1870 roku park nazwany został na cześć swego twórcy, zasłużonego rektora Wiecherta. Wzdłuż jeziora prowadzi droga do parku miejskiego. Założył go po 1890 roku radca Collis. Aktem darowizny, dokonanym przez wspaniałomyślną wdowę po nim, park stał się w 1898 roku własnością miasta, które od tej pory dba o zieleńce. Można tu dotrzeć również drogą polną, nie przechodząc przez Wiechertsruh (...)

Niemiecki kamień plebiscytowy w Parku Collisa oraz widok z Parku Collisa na Ostródę i płynący do Wieży Bismarcka statek pasażerski - prawdopodobnie SEEROSE Adolfa Tetzlaffa, lata 20. XX w. (źródło: www.bildarchiv-ostpreussen.de)

Budowa i konstrukcja wieży

     W parku miejskim, niedaleko jeziora, wybudowano w 1901 roku Wieżę Bismarcka (Bismarckturm), którą poświęcono 1 kwietnia 1902 roku. Zwalista budowla ze spiętrzonych, grubociosanych bloków granitowych wznosi się wysoko nad jeziorem, pozdrawiając podróżujących koleją. Przylega do niej hala z surowych cegieł (...)

Wieża Bismarcka tuż po wybudowaniu na archiwalnych pocztówkach z lat około 1902-1904 (źródło: zbiory Muzeum w Ostródzie)

     Podwaliny właściwej wieży tworzy czworokątny pień o podstawie 6 ½ metra kw. i wysokości 4 metrów. Na tejże wysokości znajduje się wejście do hali długiej na 6 metrów i na 5 ½ metra szerokiej. Z czworokątnego pnia wyrasta właściwa, okrągła wieża. Zwęża się ona nieznacznie ku górze, jej przekrój wewnętrzny wynosi 4 metry (...)

Wieża Bismarcka tuż po wybudowaniu (źródło: zbiory Muzeum w Ostródzie)

     Drewniane schody wewnątrz prowadzą przez trzy poziomy ku szczytowi. Na pierwszym poziomie można wyjść przez znajdujące się tam drzwi na płaski, otoczony balustradą dach hali, umieszczone na drugim poziomie balkony dają piękny widok na południe i zachód. Jeszcze swobodniej daje się podziwiać okolicę z najwyższego poziomu, gdzie znajduje się krużganek o szerokości 0,80 m wokół szczytu wieży (...)

Jeziorowa „latarnia morska”

     Stąd prowadzi żelazna drabinka do koronującej całość misy, w której 1 kwietnia rozpala się ogień (dzień urodzin Otto Bismarcka - przypis C.W.).

   Od południowej strony wieża ma 21 metrów wysokości, tam gdzie czterokątna podstawa graniczy z okrągłym korpusem wieży, osadzona jest brązowa płaskorzeźba. Pokazuje ona uzbrojoną w hełm głowę mężczyzny, twórcy Rzeszy Niemieckiej. Koszty budowy wyniosły 18.000 marek. Ostródzianie mogą być dumni, że postawili w Prusach Wschodnich pierwszą Wieżę Bismarcka.”.

Wieża Bismarcka od strony południowej około 1912 r. z sąsiednią restauracją „Collispark” (miejsce późniejszego hotelu „Panorama”). Pośrodku płaskorzeźba z brązu z wizerunkiem Otto von Bismarcka (źródło: zbiory Muzeum w Ostródzie oraz www.bildarchiv-ostpreussen.de)

     Posiłkując się Müllerem, ale i rozbudowując wiedzę na temat wieży, opisał ją niewiele ponad sto lat później Ryszard Kowalski w książce „Ostróda w kalejdoskopie historycznym” (WPW Media-Partner, Ostróda 2009, s. 47-49):

     „Książę Otto von Bismarck – Schönhausen (1815-1898), premier Prus od 1862 r., pierwszy kanclerz Rzeszy (1871-1890) już za życia był otoczony wielkim szacunkiem, który pod koniec XIX wieku przybrał rozmiary narodowego kultu jednostki. Oprócz wystawionych ku czci „żelaznego kanclerza” blisko 550 pomników, z licznych darowizn i zbiórek pieniędzy sfinansowano budowę ponad 230 wież (...)

Wieże „żelaznego kanclerza”

     Na terenie dzisiejszej Polski z około 40 wież Bismarcka zachowało się do dzisiaj 16 (nie licząc obiektu w Malinowie k. Działdowa), w tym w Ostródzie, Mrągowie i Srokowie. Ostródzką wieżę o wysokości 21 m postawiono z inicjatywy miejscowego związku kombatantów, jako jedną z pierwszych w Prusach Wschodnich (...)

Renowacja Wieży Bismarcka we wrześniu 2020 r. (autor: R. Kowalski)

     Wniosek w sprawie jej budowy wystosowano już w 1899 r., a więc rok po śmierci kanclerza. Natomiast kamień węgielny położono 1 kwietnia 1901 r. w parku miejskim (Collispark) naprzeciw Jeziora Drwęckiego i równo rok później wieczorem o godz. 18.30 rozpoczęło się uroczyste otwarcie wieży, z udziałem wojskowej orkiestry. Uroczystość zakończył bankiet zorganizowany w restauracji Gesellschaftshaus.

Podstawa wieży i jej narożnik z kamieniem węgielnym Carla Podolla (autor: C. Wawrzyński)

    Budowlę z nieociosanych bloków granitowych wzniósł mistrz budowlany Carl Podoll, według projektu Gruhla, ostródzkiego architekta i zarazem powiatowego inspektora budowlanego. Koszt budowy wyniósł 18 tysięcy marek. Wieżę zbudowano na kwadratowej podstawie o boku 6,5 m i wysokości 4 m. Na południowej ścianie podstawy przymocowano płytę z piaskowca, na której znajdowała się odlana z brązu głowa Bismarcka, osłonięta hełmem (...)

Wieża Bismarcka od strony południowej i południowo-wschodniej około 1912 r. z sąsiednią restauracją „Collispark” (źródło: zbiory Muzeum w Ostródzie)

Misa ogniowa

    Okrągła część wieży jest nieznacznie zwężona, ma wewnętrzną czterometrową średnicę i niegdyś była zwieńczona misą ogniową. Pierwotnie do podstawy wieży przylegał ceglany hol (długości 6 m, szerokości 5,5 m i wysokości 4 m) z szerokimi półkolistymi otworami, przez który można było dostać się do drewnianych schodów, prowadzących przez trzy kondygnacje do platformy widokowej.

     Na I piętrze znajdowało się wyjście na okolony dach przybudówki. Z II piętra wchodziło się na balkony, od strony południowej i zachodniej. Jednak najlepszy widok był z położonego najwyżej i biegnącego dookoła wieży tarasu o szerokości 80 cm. Warto dodać, że stąd w latach 30. XX wieku filmowano statki Adolfa Tetzlaffa (...)

Statek SEEROSE Adolfa Tetzlaffa płynący w kierunku Wieży Bismarcka oraz bilet żeglugowy na trasie Ostróda-Wieża (źródło:www.bildarchiv-ostpreussen.de oraz archiwum R. Kowalskiego)

     Z tarasu żelazną drabinką można było wspiąć się do misy ogniowej z betonu, gdzie do 1905 roku rozpalano ogień 1 kwietnia, czyli w dniu urodzin Bismarcka. Początkowo do oświetlania wieży służyły szczapy drewna oraz płynna smoła i nafta. Później używano wyłącznie wiórów i chrustu. Przesunięto też termin wzniecania ognia, na dzień św. Jana (właściwie wigilia św. Jana, wieczór i noc 23 czerwca - przypis C.W) (...)

Po lewej - platforma widokowa na szczycie wieży w latach 50. XX w. Widoczna jeszcze żelazna drabinka prowadząca

do misy ogniowej. W białym płaszczu stoi (niedawno zmarły) weteran piłkarskiego „Sokoła” Hubert Żebrowski.

Po prawej - metalowy znaczek z wizerunkiem wieży do wpinania w klapę

(źródło: archiwum H. Żebrowskiego oraz zbiory A. Witusa)

   Przy wieży odbywały się spotkania weteranów wojennych oraz uroczyste obchody zakończenia roku szkolnego, na które absolwentki klasy gospodarstwa domowego Szkoły Rzemieślniczej i Zawodowej przygotowywały własnoręcznie upieczone ciasta i torty (...)

Po przebudowie

     W wyniku przebudowy w 1927 roku wieża uzyskała nową formę, którą zaprojektował architekt Otto Fesser. Na marginesie: wedle jego projektów rozbudowano obecny ostródzki Zespół Szkół Zawodowych im. Stanisława Staszica, zbudowano siedzibę straży pożarnej przy dzisiejszej ul. Stapińskiego oraz przebudowano i zmodernizowano budynki Szkoły Podstawowej nr 1 przy obecnej ul. Pieniężnego (za „Osteroder Zeitung” z 1998 r., nr 89).

Po lewej - przedwojenny budynek obecnego Zespołu Szkół Zawodowych i pomnik poległych seminarzystów. Pośrodku - projekt przebudowy Wieży Bismarcka wg rysunku Otto Fessera. Po prawej - wieża strażacka przy ulicy Stapińskiego (źródło: www.bildarchiv-ostpreussen.de oraz archiwum R. Kowalskiego)

   Wracając do wieży. Rozebrano wówczas przybudówkę, wymieniono schody i misę ogniową oraz zlikwidowano dwa balkony i krenelaże (...)

Po lewej - widok Wieży Bismarcka przed przebudową. Po prawej - widok budowli po przebudowie

(źródło: zbiory Muzeum w Ostródzie)

Czasy powojenne

     Wygląd wieży w zasadzie nie zmienił się do dzisiaj, oprócz tego, że po 1945 roku usunięto z jej podstawy płaskorzeźbę Bismarcka z brązu, a z wierzchołka budowli – drabinkę i misę ogniową (...)

Miejsce po niegdysiejszej płaskorzeźbie Bismarcka (autor: C. Wawrzyński)

     W 1947 roku Collispark przemianowano na Park Jagielloński, a stojącą w nim wieżę na Wieżę Jagiełły. Polska nazwa wieży była jeszcze w użyciu w 1958 r. – zob. „Słowo na Warmii i Mazurach” nr 28 z 12-13 lipca 1958 roku. Jednak nowe nazwy nie utrwaliły się (...)

Po lewej - fotografia Wieży Jagiełły z drugiej połowy lat 50. XX w. autorstwa P. Mystkowskiego. Po prawej -

fotografia Wieży Jagiełły z 1958 r. autorstwa J. Majkuta, pochodząca z gazety "Słowo na Warmii i Mazurach” -

dodatku tygodniowego do "Słowa Powszechnego". W kontekst tych czasów wpisuje się płynący przez Malbork

rzekomy Kanał Juranda (źródło: fotopolska.eu oraz zbiory K. Wosiek)

     Pod koniec lat 50. XX wieku (jak podaje Waldemar Skarżyński) miał wybuchnąć w wieży pożar. Nie przyniósł on jednak dużych strat i ”wieża widokowa” (jak ją określano do początku lat 90.) do dziś dominuje (choć częściowo zadrzewiona) na północnym brzegu Jeziora Drwęckiego.”.

Ostródzka Wieża Bismarcka w fotografii Jana Liberackiego - maj 2012 r. oraz maj 2008 r. W tle widoczny ówczesny hotel „Panorama” (źródło: archiwum Klubu Żeglarskiego Ostróda)

Podsumowanie

    Wieża Bismarcka wrosła w świadomość kolejnych pokoleń ostródzian. Z powodu swego wyjątkowego usytuowania była celem nie tylko wycieczek i spacerów pieszych, ale także wodnych.

Pomost przystaniowy prowadzący do Wieży Bismarcka oraz statek Adolfa Tetzlaffa SEEROSE (Lilia Wodna) cumujący przy główce tego pomostu (źródło: zbiory Muzeum w Ostródzie)

     Przy wieży funkcjonowała mała przystań pasażerska, będąca miejscem przystankowym okolicznej żeglugi spacerowej po Jeziorze Drwęckim, m.in. pomiędzy przystaniami w Ostródzie, Czarnym Rogu (do wojny), Piławkach i Bajce (po wojnie). Żeglugę pasażerską uprawiały tu choćby statki ostródzkiego armatora Adolfa Tetzlaffa.

Trasy rejsów wycieczkowych na schematycznym planie miasta Ostróda w 1935 r. Punkty docelowe to

Wieża Bismarcka, Piławki oraz Tarda/Miłomłyn (źródło: fotopolska.eu)  

    Prywatny statek pasażerski cumował przy Wieży Bismarcka jeszcze na początku XXI wieku, a więc tradycja ta trwała co najmniej 100 lat.

Po lewej - statek pod szyldem PARK HOTEL-u ok. 2001 r. przy pomoście obok Wieży Bismarcka i Park Hotelu.

Po prawej – Herta, najstarsza córka Adolfa Tetzlaffa przy BIEDRONCE (dawny Heini) w 1996 r. – 

na tym samym pomoście (źródło: zbiory S. Gawędy oraz zbiory rodzinne D. Langnera)

      Jednymi z pierwszych docierających tu wodą byli ostródzcy żołnierze. Jak podaje Ryszard Kowalski, 5 lipca 1913 roku w ramach obchodów 100-lecia powstania ostródzkiego 18 Pułku Piechoty im. Grolmana (dawniej 1 Poznański) odbyła się okolicznościowa przejażdżka parostatkiem po jeziorze.

   Jednak według Mirosława Kuchty, jeszcze wcześniej, bo w 1910 r. w czasie czerwcowego festiwalu świętojańskiego na Jeziorze Drwęckim przed wieżą Bismarcka zgromadzonym tam biesiadnikom przygrywała orkiestra 18 Pułku. Ubrani w marynarskie mundury członkowie orkiestry byli „zaokrętowani” na łodziach, w tym na łodzi flagowej o nazwie „Grolmann”, pod komendą pułkownika Felixa Rummelspachera.

Wojskowi orkiestranci 18 Pułku Grolmana na łodziach pod Wieżą Bismarcka. Łodzie stacjonowały m.in. przy styku

rzeki Drwęcy i Jeziora Drwęckiego, opodal budynku współczesnego Urzędu Miejskiego

(źródło: archiwum M. Kuchty oraz www.bildarchiv-ostpreussen.de)

     O zachodzie słońca na najwyższej kondygnacji wieży podpalano w specjalnej misie beczkę ze smołą. W 1938 roku miało dojść do wypadku, polegającego na zapaleniu się od świętojańskiego ognia wywieszonych z wieży długich flag z hakenkreuzami.

Ostródzka Wieża Bismarcka w latach 30. XX w. (źródło: fotopolska.eu oraz www.bildarchiv-ostpreussen.de)

     Ponoć w 1932 roku, w czasie kolejnych wyborów do Reichstagu, z wieży przemawiał do tłumu Adolf Hitler. Miała to też być nowatorska kampania wyborcza, gdyż przywódca partyjny podróżował samolotem. W dniu 31 lipca 1932 r. NSDAP zdecydowanie wygrała, zdobywając 37,4% głosów, a w Prusach Wschodnich 47,1% głosów.

Wieża Bismarcka i płynący do przystani statek SEEROSE, na przełomie lat 20. i 30. XX w.
(źródło: www.bildarchiv-ostpreussen.de)

     Co do wysokości wieży, to należy sądzić, że wynosiła ona i wynosi około 21 m (nieco poniżej), chociaż w suplemencie-komentarzu do reedycji „Dziejów Ostródy” Johannesa Müllera z 2010 r. („Spacer po Ostródzie sto lat później”, s. 537) ówczesna dyrekcja ostródzkiego Muzeum napisała, że „budowla [wieża] o wysokości 4 m wzniesiona została z granitowych nieociosanych bloków...”.

     Należy raczej zawierzyć Müllerowi i Kowalskiemu oraz dawnym zdjęciom i pocztówkom, a owe 4 m miały dotyczyć kamiennej podstawy wieży albo jej pierwotnej kamiennej przybudówki. Można też w końcu ją zmierzyć...

Cezary Wawrzyński

Ostróda, maj/czerwiec 2021 r.

Post scriptum

   W dniu 26 czerwca 2021 r. przy wejściu do wieży otwarto ogródek kawiarniany, a na jej szczycie udostępniono dla odwiedzających taras widokowy.  

Ostródzka Wieża Bismarcka z tarasem widokowym (autor: C. Wawrzyński) 

Galeria zdjęć