Kraina Kanału Oberlandzkiego

     Z tym tekstem (dwie części) powinno się zapoznać choćby z tego powodu, gdyż dowodzi on słuszności wystawienia pomnika ku czci G.J. Steenke w Buczyńcu, albowiem kanał przyczyniał się od początku do rozwoju społeczno-gospodarczego regionu. Mamy oto kolejny dowód, że powstawały dzięki niemu nie tylko liczne tartaki, ale też fabryki, które zaopatrzenie i spedycję wyrobów dokonywały m.in. drogą wodną. Były to choćby fabryki cegieł i kafli w Emilianowie przy Miłomłynie, fabryka cukru w Jelonkach, czy właśnie opisywane poniżej fabryki w Małdytach (Leśnicy).

Budynek dawnego dworca kolejowego w Małdytach (źródło: fotopolska.eu oraz www.bildarchiv-ostpreussen.de)

Małdyty i Leśnica 

     Pod koniec XIX wieku współczesne Małdyty (niem. Maldeuten) były w większości wsią, która obecnie leży po sąsiedzku i zwie się Leśnica (niem. Freiwalde). Ta wieś była jednak na ówczesne standardy „nowoczesna” i poniekąd „zurbanizowana”: z fabrykami i osiedlami robotniczymi, pocztą, dworcem i bocznicą kolejową oraz przystanią towarową na Kanale Elbląsko-Oberlandzkim.

      Na stronie 5 tomu VI „Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich” z 1885 r. czytamy m.in.: „Maldeuten, powiat morąski, wielkie dobra rycerskie nad kanałem elbląsko-mazurskim, łączącym tu jezioro Röthlaff (Ruda Woda) z jeziorem Samrodt (Sambród), 14 kilometrów od miasta powiatowego Morąga, nad bitym traktem prowadzącym z Olsztynka (raczej błąd, powinien być Elbląg - przypis C.W.) do Ostródy. Z Małdyt rozchodzą się dwie szosy na przeciwne strony, jedna do Morąga, druga do Zalewa (Seefeld).

Po lewej – widok pałacu dworskiego w Małdytach na litografii Hermanna Menzlera z końca lat 50. XIX w. Po prawej – widok pałacu po kolejnych przebudowach, przełom lat 20. i 30. XX w. (źródło: „Leksykon dworów, zamków i rezydencji monarchii pruskiej” Alexandra Dunckera oraz www.bildarchiv-ostpreussen.de)

   Osada ta leży w górzystej okolicy; ziemia jest tu po części gliniasta, ale są także znaczne pokłady torfu, spoczywające na wapiennym marglu.

     W Małdytach jest 234 ewangelickich mieszkańców, cegielnia, mleczarnia wysyłająca masło do Berlina; młyn i piec do wypalania wapna są w miejscu, także i stacja pocztowa 3-go rzędu. Osiem codzień odchodzących i przychodzących poczt ułatwia komunikacyą, mianowicie idą poczty osobowe: 1) z Güldenboden (Bogaczewo) na Maldeuten do Ostródy, 2) z Maldeuten do Morąga, 3) z Maldeuten do Zalewa, dokąd prócz tego dochodzi i poczta posłańcowa.

Małdyty i jezioro Sambród na pocztówce z końca XIX w. (źródło: www.bildarchiv-ostpreussen.de)

    Do dóbr tych rycerskich należą jeszcze następujące folwarki: Seegertswalde (Zajezierze), Figaiken (Fiugajki), Zöpel (Sople), Wilhelmshöhe (Górka) i wybudowania: Zölp (Czulpa), Eichwerder (Dębowy Ostrów) i Moosbruch (Zielony Mechacz). Cały ten klucz obejmuje 1.825 ha i to: 1.262 ha roli ornej i ogrodowej, 138 łąk, 53 pastwisk, 343 lasu, 26 nieużytków, 3 wody.”.

   Z kolei na stronie 382 tomu X tegoż Słownika z 1889 r. zamieszczono informację, że Schneidemuehle to „wybudowanie przy wsi Maldeuten, powiat morąski, 4 domy i 69 mieszkańców.”.

Jezioro Sambród, miejscowości Freiwalde (Leśnica) i Schneidemühle oraz dworzec kolejowy w Małdytach (Bf. Maldeuten) na niemieckiej mapie „Hagenau” (Messtischblatt) z 1930 r., na podkładzie mapy z 1911 r. (źródło: mapy.amzp.pl)

Stara i nowa wieś Leśnica

   Losy wsi Leśnica (części dzisiejszych Małdyt) opisał swego czasu Walter Mathiak w trzech kolejnych numerach Mohrunger Heimatkreis – Nachrichten (Nr 114, 115 i 116) z 2008 r. Czytamy tam m.in.:

     „Przed 1945 r. Leśnica rozciągała się od granic wsi Sambród na północy wzdłuż jeziora Sambród do Kanału Oberlandzkiego naprzeciwko Małdyt, dalej do najbardziej wysuniętego na południe punktu Stawu Młyńskiego tuż przed Czulpą, następnie wzdłuż Stawu Młyńskiego (mijając go) do jeziora Kocioł (łącznie z nim), wreszcie wzdłuż Lasu Dobrocińskiego ponownie na północ, po wschodniej stronie boiska sportowego naprzeciwko Zalesia i ponownie na północ przed Sambród.

Okolice Małdyt (Maldeuten) i Leśnicy (Freiwalde) na mapie „Christburg” (Reichsamt für Landesaufnahme) z 1893 r. Przy północnym krańcu jeziora Sambród (Samrodt-See) wieś Sambród. Na północny wschód od Czulpy (Zölp) osuszony Staw Młyński oraz jeziorko Kocioł (Kessel S.). Zalesie to Pfalsdorf, a lasy Dobrocińskie to Bestendorfer Forst (źródło: David Rumsey Map Collection)

     Większa i bardziej zaludniona część na południu nazywana była Nową Wsią, mniejsza, ale starsza część na północy nazywana była Starą Wsią. Najbardziej wysunięte na południe i północ punkty wioski były oddalone od siebie o około trzy kilometry.

    Stara Leśnica otrzymała przywilej lokacyjny od Zakonu Krzyżackiego już 24 sierpnia 1337 r. Latem 1937 r. Leśnica obchodziła 600-lecie istnienia (…) Po bitwie pod Grunwaldem w 1410 r. lub nieco później Leśnica została całkowicie spustoszona w trakcie jednej z polskich kampanii i była opustoszała co najmniej do 1600 r. (…) Przed 1945 r. centrum gospodarcze Leśnicy znajdowało się w Nowej Wsi, wraz z kilkoma zakładami obróbki drewna, licznymi rzemieślnikami, piekarzami, rzeźnikami, sklepami wielobranżowymi oraz stacją kolejową „Małdyty” (…)

Na skrzyżowaniu szlaków

    Początek Nowej Wsi można ustalić na 1 listopada 1882 r., kiedy otwarto stację kolejową Maldeuten na nowej linii kolejowej (Elbląg-) Bogaczewo-Małdyty (-Morąg). Stacja została nazwana „Małdyty”, ponieważ w tym czasie, podobnie jak reszta Nowej Wsi, znajdowała się na terenie dóbr szlacheckich Małdyty, które rozciągały się daleko wokół jeziora Sambród.

Po lewej – widok dworca kolejowego od strony jeziora Sambród, ok. 1940 r. Po prawej – widok tego samego miejsca po zniszczeniach wojennych, ok. 1954 r. Siedząca osoba to Pani Eugenia Jakubowska (źródło: fotopolska.eu oraz archiwum autora)

     Stacja zyskała na znaczeniu wraz z otwarciem linii kolejowej (Malbork-) Myślice-Małdyty (-Morąg-Olsztyn) 1 września 1893 r. Stacja uzupełniała istniejącą infrastrukturę: ważne drogi Elbląg – Ostróda i Zalewo – Morąg, które krzyżowały się w Małdytach; Kanał Oberlandzki, który szedł przez jezioro Sambród od 1860 r. (faktycznie od 1850 r. – przypis C.W.) został dodatkowo poprowadzony z Ostródy do jeziora Szeląg w 1877 r. i otworzył bogactwo drewna w dużych Lasach Taborskich i Jabłoneckich dla intensywnej obróbki drewna.

U góry - most w małdyckiej Czulpie ponad Kanałem Oberlandzkim (droga Morąg – Zalewo) oraz karczma przy tym moście na dawnych fotografiach pocztówkowych, z początku XX w. U dołu - budynki przy współczesnej ul. Ostródzkiej (droga Ostróda-Elbląg) na dawnych fotografiach pocztówkowych z tego samego okresu (źródło: fotopolska.eu oraz www.bildarchiv-ostpreussen.de)

    Leśnica–Małdyty nadawała się do tego. Na terenie dworcowym administrowanym przez państwową kolej znajdowała się również poczta Małdyty. Dawny obszar małdyckiej Nowej Wsi wraz z dworcem kolejowym został ponownie przyłączony do Leśnicy do 1900 r., bez możliwości ustalenia dzisiaj, jakimi etapami i kiedy to się stało. W dzienniku urzędowym odnotowuje się tylko ostatni etap: przyłączenie „zakładu tartacznego młyna parowego Małdyty nr 1, należącego do obszaru dworskiego Małdyty” o powierzchni 6,2817 ha. Pomimo przyłączenia stacja zachowała swoją tradycyjną i ustaloną nazwę „Małdyty”. Polacy odwrócili te ustalenia po wojnie (...)

Budynek pocztowy naprzeciwko dworca kolejowego w Małdytach – dawniej i współcześnie (koniec czerwca 2021 r.), przed kolejnym remontem (źródło: www.bildarchiv-ostpreussen.de oraz C. Wawrzyński)

    Stara Wieś stała się samodzielną wsią pod nazwą Leśnica, podczas gdy cała Nowa Wieś wraz ze stacją kolejową została prawnie połączona z majątkiem Małdyty pod nazwą Małdyty; Nowa Wieś jest obecnie główną częścią tej dużej polskiej wsi i siedzibą Gminy Małdyty.”.

Przedsiębiorczy wizjoner Ernst Hildebrandt

   Rozbudowę Nowej Wsi zawdzięczamy mistrzowi murarskiemu i ciesielskiemu Ernstowi Hildebrandtowi. Dostrzegał on korzystną lokalizację i od 1883 r. nieustannie inwestował w zakłady rzemieślnicze i przemysłowe. Zgodnie z herbem (logiem) firmy z 1898 r. były to: tartak drzewny, tartak parowy, strugarnia i fabryka skrzyń; branża budowlana, handel materiałami budowlanymi, a także cegielnia parowa.

Logotyp firmy Ernsta Hildebrandta w 1898 r. (źródło: Mohrunger Heimatkreis – Nachrichten Nr 115, s. 46)

    Wybudował też licznie budynki mieszkalne dla swoich pracowników i robotników. W relacji leśniczanina Waltera Quassa o parafii sambrodzkiej, do której należała wieś Leśnica, tak mówi o Hildebrandcie: W 1883 r. nabył grunty nad jeziorem Sambród od „Pana von Reichel, właściciela majątku Małdyty, w celu budowy młyna tartacznego...

Nadniemeńska miejscowość Wischwill z tartakiem na zdjęciach pocztówkowych z ok. 1905 r. (źródło: www.bildarchiv-ostpreussen.de) 

    Firma jednoosobowa została przekształcona w spółkę akcyjną (AG) w 1900 r. z kapitałem początkowym około miliona Marek z "oddziałami" w Królewcu-Friedrichsbergu, w Wischwill (lit. Viešvilė, na prawym brzegu Niemna – przypis C.W.) w powiecie Tylża-Ragneta, w Kozłowie pod Rybnem (powiat Mrągowo) i w jednej miejscowości pod Poznaniem...”.

Widok Pregoły i basenów portowych poniżej Królewca przy lewym brzegu rzeki - na planach miasta z lat 20. XX w.
Z lewej strony i na prawym brzegu rzeki tartak (Sägewerk) z kanałem i własnym, niewielkim basenem portowym (źródło: retromap.ru)

    Ciekawostką jest, że tartak umiejscowiony w dzielnicy Friedrichsberg pod Królewcem, a będący własnością małdyckiej firmy znad Kanału Oberlandzkiego, miał być połączony z płynącą obok Pregołą własnym kanałem...

Po lewej - dawna gospoda i restauracja w Kl. Friedrichsberg, przy prawym brzegu Pregoły i na wysokości tartaku, około 1900 r. Tartak współcześnie nie istnieje. Po prawej - współczesny widok z Pregoły na dawną celulozę i zakłady chemiczne, około 900 m w górę rzeki, powyżej tartaku i gospody - na planie miasta jako Kbg. Zellstoff Fbr. i Koholyt A.G. (źródło: www.bildarchiv-ostpreussen.de oraz C. Wawrzyński)

    Kontynuując opowieść Waltera Mathiaka:

    Oprócz tartaku (współcześnie tereny pomiędzy ulicą Zamkową i jeziorem Sambród, w tym stadion „Czarnych Małdyty” - przypis C.W.) ... na Schwarzen Weg powstała cegielnia, z której wypalane cegły transportowano do tartaku wagonami ponad wzniesieniem o nazwie „Stukerberg”, kilkusetmetrowej długości traktem prowadzącym rowem szosy i tunelem kolejowym. Na południe od cegielni znajdował się tak zwany „Schlämm”, w którym przygotowywano glinę do wypalania cegieł. Działał tu również system większych wagonów.

Pozostałości torów idących od jeziora Sambród w kierunku nasypu linii kolejowej, na wysokości wieży ciśnień (autor: C. Wawrzyński)

    Ze względu na brak gliny cegielnię trzeba było jednak wkrótce zamknąć. Około 1910 r. spółka AG zatrudniała blisko 2000 robotników i pracowników, w tym około 20 mistrzów stolarskich i 20 mistrzów murarskich... Aktywna działalność budowlana obejmowała całą Prowincję Prusy Wschodnie, aż po Prowincję Poznań.”.

Tereny małdyckiej cegielni na południowy wschód od dworca kolejowego (okolice północnych fragmentów ulic Kopernika i Lipowej) - na pocztówce z końca XIX w., na logotypie firmy Hildebrandta oraz na zdjęciu z okresu międzywojennego (źródło: www.bildarchiv-ostpreussen.de oraz Mohrunger Heimatkreis – Nachrichten Nr 115)

Wagoniki i patent Ernsta Hildebrandta

     W branżowym czasopiśmie kolejowym Zeitschrift für das gesammte Lokal- & Strassenbahn-Wesen z 1889 r. (s. 31), a wcześniej w specjalistycznej gazecie budowlanej Centralblatt der Bauverwaltung z 1888 r. (s. 492) informowano o patencie Hildebrandta: „Wagony dla jedno- i dwutorowych kolejek polowych. Patent nr 44 357. Ernst Hildebrandt w Małdytach – wynalazek opiera się na założeniu, że tory dwutorowe dla kolei polowych są w rzeczywistości montowane tylko tam, gdzie istnieją już trasy transportowe lub przynajmniej tor można położyć na twardym gruncie (...)

Nowy patent przemysłowy - rysunek wagonika Ernsta Hildebrandta (źródło: Centralblatt der Bauverwaltung

 nr 46 z 17 listopada 1888 r.)

     Jest to rodzaj wózka z 2 kołami posiadającymi kołnierze, umieszczonymi jedno za drugim; w tym przypadku należy układać tylko pojedyncze szyny w miejscach użytkowania, po których są one prowadzone do właściwego toru; tam są one łączone parami prostymi drewnianymi poprzeczkami, tworząc czterokołowy wagon (...) Wagon składa się z dwóch części (wózków), z których każda może poruszać się po torze wytyczonym na polu uprawnym. Prowadzenie i zawieszenie uzyskuje się za pomocą poprzeczek, które są przepychane przez puste pałąki drugiego wózka w miejscu, w którym 2 szyny łączą się, tworząc zwykły tor (tj. na lepszych trasach transportu), blokując w ten sposób 2 wózki w jeden.”.

     Kontynuując opowieść Waltera Mathiaka:

Przedsięwzięcia socjalne Hildebrandta

     „Tym, co szczególnie wyróżniało mistrza budowlanego Ernsta Hildebrandta, były jego pomysły, które jak na tamte czasy były bardzo postępowe (...) wybudował dużą liczbę domów jednorodzinnych dla swoich robotników... Dla nieżonatych pracowników swojej fabryki wybudował tzw. Pensjonat przy Ebereschenallee, gdzie... później urzędował dr med. Szneider (praktyka).

Budynek tzw. Pensjonatu przy współczesnej ulicy Kopernika. Po lewej - około 1920 r., po prawej - około 100 lat później. Na szczycie bocznej elewacji umieszczono datę roczną budowy, tj. 1900. Na szczycie frontowej elewacji umieszczono datę roczną generalnego remontu, tj. 2020 (źródło: www.bildarchiv-ostpreussen.de oraz C. Wawrzyński)

     Dla robotników mieszkających poza parafią zbudował internat przy Kastanienallee... Na Mühlbergstrasse powstała tak zwana "Menaża", w której "Mien" serwował robotnikom prosty posiłek po pracy...

     Bardzo solidny budynek restauracyjny stał pośrodku terenu zakładu ... Dla dzieci swoich pracowników i innych okolicznych mieszkańców założył w swojej willi "Prywatną Szkołę Hildebrandta" ...

Dawne zabudowania administracyjno-biurowe firmy Ernsta Hildebrandta przy ówczesnym tartaku - zdjęcia pocztówkowe z ok. 1900 r. (źródło: www.bildarchiv-ostpreussen.de)

     Po pożarze domostwa Hildebrandta przy wejściu do zakładu w lutym 1929 r. rodzina Hildebrandt przeniosła się do Zamku Małdyty, skąd latem 1930 r. przeprowadzili się do Królewca. Po likwidacji firmy około 1929/30 r. część tejże firmy przejął pan Friedrich Drost z Mrągowa, który jednak nigdy nie zamieszkał w Leśnicy” (…)

Boom inwestycyjny

     Według dalszych informacji Waltera Quassa, Hildebrandt urodził się w 1849 r., a więc był w kwiecie wieku, mając 34 lata, kiedy zaczął otwierać swoje budynki przemysłowe i mieszkalne w Małdytach/Leśnicy z zapierającą dech w piersiach prędkością - "prawdziwy boom" – kształtując to miejsce na przełomie wieków jako ważny ośrodek przemysłowy (...)

Ernst Hildebrandt (pośrodku) na archiwalnej fotografii (źródło: Małdyty i okolice)

     Nie wiadomo skąd pochodził i skąd pozyskał środki na swoje znaczące inwestycje. Hildebrandt zmarł w 1908 r. w wieku 59 lat. Podobno został pochowany w ogrodzie swojej willi.

Współczesny widok Gminnego Ośrodka Zdrowia w Małdytach, wybudowanego na miejscu dawnej Willi E. Hildebrandta. Od lewej: brama wjazdowa od ulicy Przemysłowej (przedłużenie Prusa), fragment otoczenia od strony północnej oraz park od strony ulicy Lipowej (autor: C. Wawrzyński)

     Ten obraz można uzupełnić kilkoma innymi znanymi źródłami: przy okazji budowy Kanału Oberlandzkiego, jezioro Sambród obniżono o 5,36 metra, a Rudą Wodę o 1,68 metra. Na brzegu sponiewieranego jeziora Sambród powstały otwarte przestrzenie, które skarb państwa sprzedał okolicznym mieszkańcom, m.in. Reichelowi w Małdytach. Reichel następnie sprzedał Hildebrandtowi nisko położone otwarte tereny, które nabył nad jeziorem Sambród; w razie potrzeby spławiane drewno można było wygodnie wyładowywać, tymczasowo przechowując w wodzie.

     Dążenie Hildebrandta do ekspansji było tymczasem nienasycone. Rząd w Królewcu informował Berlin w latach 1895/98, że Hildebrandt złożył wniosek na nabycie już dzierżawionych obszarów wodnych jeziora Sambród oraz działek nad jeziorem o łącznej powierzchni 6,88 ha.

Po lewej - widok tartaku od strony jeziora Sambród na zdjęciu pocztówkowym z początku XX w. Po prawej - widok tartaku i budynków fabrycznych od strony jeziora Sambród na zdjęciu pocztówkowym w początków lat 20. XX w. Linia drzew na horyzoncie wyznacza współczesną ulicę Zamkową (źródło: www.bildarchiv-ostpreussen.de)

     Ponieważ rozbudowa stacji kolejowej (nasyp na trasie do Myślic), a po drugiej stronie drogi publiczne lub stromo wznoszące się wzniesienia uniemożliwiły mu rozbudowę, mógł on pozyskać ziemię jedynie poprzez „zasypanie przyległej części jeziora Sambród”. Był gotów stworzyć kładkę holowniczą w rejonie jeziora, gdyby zmieniła się linia przebiegu kanału.

    Nawiasem mówiąc – zdaniem rządu – „odpowiednie uregulowanie stosunków komunalnych” zapewnia ponowne przyłączenie powierzchni na sprzedaż do gminy Leśnica. Zainteresowane ministerstwa w Berlinie tylko częściowo zaakceptowały prośby o zakup, ponieważ chciały zastrzec sobie prawo do rozbudowy stacji Małdyty o „dodatkowy punkt załadunkowy” i preferowały trasę kanałową wzdłuż wysp skarbu państwa na jeziorze Sambród.

Nabrzeże jeziora Sambród na wysokości dworca kolejowego na pocztówce z 1911 r. Widoczny nasyp kolejowy. Po prawej - stacja i część budynku pocztowego, po lewej - wieża ciśnień i budynki fabryczne. Na jeziorze przechowywane w wodzie drzewo tartaczne. Widok pozwala mieć wyobrażenie na temat obniżenia kubatury jeziora w wyniku wybudowania Kanału Oberlandzkiego (źródło: fotopolska.eu)

     Trudno dociec, dlaczego Hildebrandt nie chciał rozszerzać działalności na wschód, poza drogę Małdyty – Leśnica, kiedy ruch na drodze nie był szczególnie duży; a wzniesienia na wschód od szosy nie sięgały nawet wysokości cegielni. Prawdą jest, że Hildebrandt musiał oddać grunt pod rozbudowę stacji, być może nawet w ramach wywłaszczenia. Z drugiej strony otrzymał własną bocznicę kolejową, która istniała do 1945 r. i umożliwiała tani transport wyrobów drewnianych i cegieł”.

Przystań małdycka

     Na logo firmy Hidebrandta z 1898 r. można dostrzec co najmniej cztery barki oberlandzkie (z masztami) oraz jeden parowiec. Jedna z łodzi oberlandzkich wychodzi na jezioro z kanału, a trzy jednostki cumują przy główce pomostu (mola) przy tartaku.

Fragment logotypu firmy E. Hildebrandta (źródło: Mohrunger Heimatkreis – Nachrichten Nr 115)

     Byłaby to jednak przystań „zakładowa”, znajdująca się przy południowym brzegu jeziora Sambród, gdyż właściwa przystań towarowa znajdowała przy brzegu wschodnim, pomiędzy dworcem kolejowym i wieżą ciśnień (w lewym górnym rogu rysunku).

Po lewej - zdjęcie pocztówkowe z 1906 r. z widokiem z dachu małdyckiego dworca kolejowego na perony i bocznicę fabryczną. W dalszej perspektywie przystań towarowa z cumującą barką oberlandzką oraz wyspa na jeziorze Sambród. Po prawej - zdjęcie pocztówkowe z przełomu lat 20. i 30. XX w. z widokiem małdyckiej przystani i fragmentu naspu w kierunku północnym jeziora Sambród. Cumuje kilka barek oberlandzkich (źródło: www.bazakolejowa.pl oraz www.bildarchiv-ostpreussen.de)

     Archiwalne zdjęcia sprzed I oraz sprzed II wojny światowej wskazują, że właściwa przystań małdycka była przystanią towarową oraz towarowo-pasażerską. Niewątpliwie po ostatniej wojnie światowej miejsce to stało się punktem cumowania wyłącznie statków żeglugi pasażerskiej.

Po lewej - widok na małdycką przystań od strony przystani wioślarskiej na przełomie lat 20. i 30. XX w. Na zdjęciu dostrzec można statek żeglugi pasażerskiej. Po prawej - widok z tożsamego kierunku w czerwcu 2011 r., bez możliwości ujrzenia statku pasażerskiego (źródło: www.bildarchiv-ostpreussen.de oraz C. Wawrzyński)

    Przykładowo w latach 30. XX wieku przystań w Małdytach (Maldeuten/Bahnhof) była albo punktem etapowym (przesiadkowym) dla turystów na trasie Elbląg-Ostróda i Ostróda-Elbląg, albo też na szlaku Małdyty – Kanał Ducki (most) – Tarda (jezioro Bartężek).

     W 1935 r. na szlaku kursowały statki firmy żeglugowej H. Schroetera z Elbląga oraz A. Tetzlaffa z Ostródy. Od 16 do 28 maja rejsy odbywały się jedynie w niedziele, wtorki i czwartki (ograniczone dodatkowo do trasy Elbląg - Buczyniec), natomiast od 30 maja do 15 września statki kursowały (na całej trasie) codziennie. Podróż można było etapować oraz dodatkowo skorelować z rozkładem jazdy pociągów. Nie bez przyczyny przystań małdycką zapisywano „Maldeuten, Bahnhof”. Postój statku rejsowego na przystani w Małdytach trwał 5 minut.

Rozkłady rejsów statków pasażerskich na trasie Elbląg - Ostróda - Elbląg w latach 1935 i 1936 (źródło: R. Kowalski [w:] „150 lat Kanału Ostróda-Elbląg”, s. 79 i 89)

     W razie potrzeby statki zatrzymywały się na poszczególnych pochylniach oraz przy głównych mostach kanałowych. Będąc na Rudej Wodzie, statki zbaczały na Kanał Ducki, robiąc pętlę na początku jeziora Bartężek, aby pasażerowie mogli poznać również tę piękną trasę.

      W 1936 r. sezon żeglugowy znacząco wydłużono. Statki kursowały codziennie od 31 maja do 30 września, natomiast w niedziele, wtorki i czwartki od 17 do 30 maja oraz od 1 do 29 października.

Statek pasażerski „Mewa” przy nabrzeżu przystani w Małdytach ok. 1949 r. Była to dawna „Erika” i prawdopodobnie jeszcze wcześniejsza „Ursula”. Po wojnie statek obsługiwał trasę Gdańsk – Nowy Dwór Gdański. W 1949 r. „MEWA” przeszła w użytkowanie Państwowej Żeglugi Śródlądowej Ekspozytura Gdańsk-Gdynia i została skierowana na linię Elbląg – Ostróda. W 1951 r. statek przemianowano na „Henryka Rutkowskiego” (źródło: zbiory A. Witusa)

     Warto odnotować, że już co najmniej w okresie międzywojennym nie tylko myślano, ale i zapewniano łączenie atrakcji turystycznych, tworząc odpowiedniki współczesnych produktów, czy wręcz pakietów turystycznych. Informowano, że dzięki dogodnym połączeniom kolejowym można (oprócz rejsu po Kanale Oberlandzkim) dotrzeć np. z Małdyt do Królewca, Kwidzyna, Malborka i Olsztyna, z Elbląga do Gdańska lub Krynicy Morskiej, a z Ostródy do Iławy, Dąbrówna czy Pomnika Bitwy Tannenberskiej w Olsztynku.

      W tymże 1936 r. trasę obsługiwały statki firm żeglugowych Wenzela i Harwardta z Elbląga oraz Tetzlaffa z Ostródy. Ponadto inny statek pływał w środy i soboty pomiędzy Elblągiem i pochylnią Jelenie (z połączeniem drogowym z Pasłękiem) oraz pomiędzy Miłomłynem i Iławą, z tym że ten drugi od 2 czerwca do 1 września, we wtorki i czwartki.

Widok nabrzeża przystani w Małdytach nad jeziorem Sambród w końcu czerwca 2021 r. (autor: C. Wawrzyński)

     Co do zasady podobnie rzeczy się miały po II wojnie światowej, regularne rejsy dotyczyły raczej głównego szlaku kanałowego Ostróda-Miłomłyn-Elbląg, choć organizowane były rejsy szlakami bocznymi, m.in. z Ostródy do Starych Jabłonek i do Iławy. Sądzić przy tym wypada, że z czasem zaprzestano rejsów po Kanale Duckim i do Tardy.

     Co do żeglugi towarowej, to zniknęły barki oberlandzkie, ale pozostał początkowo spław drewna.

Rozkłady rejsów statków pasażerskich na trasie Elbląg – Ostróda w latach 1952 i 1980 oraz bilet rejsowy na trasie Elbląg – Małdyty z lat 70. XX w. (źródło: R. Kowalski [w:] „100 lat żeglugi pasażerskiej Ostróda-Iława-Elbląg”, s. 75 i 83 oraz zbiory A. Witusa)

     Powojenne rozkłady rejsów dowodzą, że sezon żeglugowy na podstawowej linii „pochylniowej” Ostróda-Elbląg-Ostróda trwał od połowy maja do połowy września, nigdy nie dłużej niż do końca września. Analizując rozkład rejsów z 1952 r., można stwierdzić, że statki zawijały wówczas (płynąc od Elbląga) m.in. do przystani Żukowo (współcześnie Węgle-Żukowo) nad jeziorem Druzno, następnie po pokonaniu pochylni do Nadziejek (ówczesna kalka wyrazowa nazwy współczesnej Karczemki), Małdyt i Niklowa (również ówczesna kalka wyrazowa nazwy współczesnych Liksajn).

Po lewej – statek pasażerski „Henryk Rutkowski" (dawniej MEWA) wpływający od strony Ostródy na jezioro Sambród w Małdytach około 1960 r. Po prawej – statek pasażerski „Pingwin” na takim samym kursie w początkach lat 70. XX w. (źródło: zbiory W. Danielewicza)

     Szczegółowa analiza rozkładu z 1952 r. dowodzi również tego, że tradycyjna przystań małdycka przestała czasowo przyjmować statki pasażerskie, gdyż nazwa tej przystani brzmiała „Małdyty sk.”, a więc zapewne „Małdyty skrzyżowanie”. Podany jest przy tym kilometraż od Ostródy, wynoszący 37 km, kiedy rozkład z 1936 r. informował o odległości 40 km. Należy domniemywać, że w 1952 r. statki zatrzymywały się w okolicach mostu w drodze Morąg-Zalewo, a więc w Czulpie. Taka sytuacja nie powinna jednak dziwić, skoro budynek dworca kolejowego w Małdytach przy właściwej przystani był powojenną ruiną.

Widok na Małdyty od strony dawnej przystani wioślarskiej i styku z Kanałem Elbląskim w końcu lat 50. XX w. Widoczne puste nabrzeże i nasyp kolejowy. Za drzewem wieża ciśnień, a po prawej stronie ruiny dawnego dworca kolejowego (źródło: polska-org.pl)

     Kolejne publikatory potwierdzały nie tylko rejsy z Ostródy lub Elbląga do Małdyt, ale też były dowodem na galopującą inflację. Przykładowo w 1991 r. bilet normalny z Elbląga (wraz z przejściem przez wszystkie pochylnie) kosztował 95.000 zł, a z Ostródy 70.000 zł (przypomnijmy, że w latach 70. - 31 zł).

     Z kolei w 1993 r. bilet normalny z Elbląga do Małdyt kosztował już 200.000 zł (20 Marek), a z Ostródy mniej, bo „tylko” 150.000 zł (15 DM). Za tę samą cenę co z Ostródy można też było dopłynąć do Małdyt z Iławy. Ponadto, tak jak przed wojną, można było statkiem pasażerskim dopłynąć do Siemian.

Gdański "Inspektor" i ostródzki "Kormoran" przy nabrzeżu w Małdytach

(źródło: archiwum W. Danielewicza)

     Rozkład rejsów Żeglugi Ostródzko-Elbląskiej po 10 latach, a więc z 2003 r., potwierdza zarówno dokonaną w międzyczasie denominację złotego (1995), jak również istnienie przystani pasażerskiej w Małdytach. Cena biletu normalnego z Ostródy do Małdyt wynosiła 41 zł, a z Małdyt do Elbląga 70 zł. Odrębnymi pozycjami kosztowymi stały się bagaże i rowery.

Od lewej: rozkład rejsów i cennik Żeglugi Ostródzko-Elbląskiej z 1991 r., rozkład rejsów Żeglugi O-E na sezon 1993 (kolor żółty), rozkład rejsów Żeglugi O-E na sezon 2003 (kolor biały) oraz rozkład rejsów Żeglugi O-E w 2010 r. (źródło: R. Kowalski i J. Miszewski)

      Rozkład rejsów na sezon 2010 r. informował m.in. o połączeniu kolejowym PKP Małdyty-Elbląg, a także o tym, że cena biletu normalnego na rejs z Elbląga do Małdyt wynosi 80 zł. Sądzić wypada, że kolejne rozkłady rejsów żeglugowych będą ponownie dowodem na postępującą inflację...

    W 2011 r. Kanał Elbląski na wielu odcinkach stał się (po wielu latach „stawania się”) niedrożny, wyeksploatowane urządzenia pochylni ulegały awariom. Główny szlak kanału na kilka lat został unieruchomiony, do maja 2015 r. remontowano odcinek pochylniowy oraz kanałowe śluzy. Po tej rewitalizacji zaprzestano (póki co) całodziennych, długich rejsów na trasie Ostróda-Elbląg, tak więc statki pasażerskie przestały zawijać i cumować przy małdyckim nabrzeżu dawnej przystani „Małdyty, Dworzec".

    Rysunki z 1919 r. betonowego nabrzeża ze wzmocnieniami "Przystani Małdyty-Dworzec" (źródło: Stowarzyszenie Miłośników Kanału Elbląskiego NAVICULA)

     Poza tym nieremontowane nabrzeże nie spełnia obecnie żadnych kryteriów, a dawne podejście i tor wodny na jeziorze Sambród niemal całkiem się zamulił i zarósł.

Statek pasażerski „Ostróda” przy nabrzeżu małdyckiej przystani w czerwcu 2010 r. (autor: J. Miszewski)

     Żegluga pasażerska i turyści wodni docierali do małdyckiej przystani pasażerskiej do końca XX wieku, a zdjęcia dowodzą, że statki Żeglugi Ostródzko-Elbląskiej zawijały do tego portu jeszcze w 2010 r. Współcześnie pozostały fragmenty betonowego nabrzeża, tor wodny zarósł, wymagając pogłębienia, a dopływające niegdyś jednostki pasażerskie pozostały jedynie "fotograficznym" wspomnieniem dawnej świetności tego nadkanałowego miejsca…

Widok z nabrzeża przystani w Małdytach na jezioro Sambród w końcu czerwca 2021 r. (autor: C. Wawrzyński)

     Władze Gminy Małdyty planują odbudowę portu i przystani dla statków pasażerskich, przy współudziale właściciela terenu, tj. GWP Wody Polskie RZGW w Gdańsku oraz Związku Gmin i Powiatów Kanału Elbląskiego i Pojezierza Iławskiego. Czas pokaże, na ile rewitalizacja infrastruktury kanałowej w tym konkretnym miejscu będzie możliwa do zrealizowania.

Projekt rozbiórki oraz budowy nowego nabrzeża w Małdytach (źródło: Stowarzyszenie Miłośników Kanału Elbląskiego NAVICULA)

- koniec części 1. -

Cezary Wawrzyński

Ostróda/Małdyty, wrzesień 2021 r.

Galeria zdjęć