Kraina Kanału Oberlandzkiego

    Spróbujmy odpowiedzieć na pozornie łatwe pytanie: - jaka jest długość tej wyjątkowej, wręcz unikatowej drogi wodnej? Przecież każdy opis kanału powinien zaczynać się między innymi od tej właśnie, podstawowej informacji.

     Odpowiedź wydaje się być prosta. Powszechnie twierdzi się, że szlak żeglowny systemu Kanału Elbląskiego liczy łącznie 151,7 km długości. Wszak takie właśnie dane podaje od dłuższego czasu Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Gdańsku (obecnie PGW Wody Polskie).

Fragment informacji o szlakach żeglownych ze strony internetowej RZGW w Gdańsku. Wiedzmy przy okazji, że jezioro Drużno to faktycznie Druzno, Kanał Bartnicki to obecnie Kanał Ducki, a Jezioro Ilińskie to Ilińsk. Wydaje się przy tym, że są to liczby powtarzane (przepisywane) po dawnych wydawnictwach niemieckich lub polskich źródłach, ale bazujących na dawnych danych niemieckich - bez weryfikacji (źródło: www.rzgw.gda.pl)

     Jednak uwaga: są to wyłącznie, jak zresztą wyraźnie (choć dla ogółu czytających jednak niedostatecznie) napisano - śródlądowe drogi wodne administrowane (zarządzane) przez tenże Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej.

     W rzeczywistości poza tą administracją znajdują się jeszcze inne fragmenty dawnego szlaku, które kiedyś były, bądź nadal są żeglowne, ale nie zostały oficjalnie uznane za drogi wodne, czyli nie wyznaczono dla nich i nie oznakowano granic szlaku żeglownego. To jednak nie oznacza, że takich odcinków nie ma!

   Aby zobrazować to zagadnienie, posłużmy się przykładem z drogownictwa „nadkanałowego”. Drogą ekspresową S7 na odcinku Ostróda-Elbląg zarządza Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad. Podaje się, że ten fragment liczy 71,1 km. Czy zatem tyle właśnie długości ma system drogowy Ostróda-Elbląg? Istnieje przecież cały ciąg dawnej trasy (o całkiem dobrych parametrach) tzw. „starej siódemki”, łączącej się z nową, tyle tylko, że nie administrowanej przez GDDKiA, ale co do zasady przez okoliczne gminy.

   Odpowiedź nie jest zatem wcale prosta. Pomimo tego, że współcześnie dysponujemy odpowiednimi narzędziami pomiarowymi, a wcześniej szlak kanałowy mierzyli (ponoć skrupulatni i dokładni) Prusacy. Nie ma bowiem (gdyż nie może być!) na tak postawione pytanie jednej, właściwej odpowiedzi…

Po lewej – kamień na górnym stanowisku śluzy Miłomłyn początkujący liczenie kilometrażu kanałowego, w trzech kierunkach: w stronę Elbląga, Iławy i Ostródy. Po prawej – niemal nieczytelny kamień z kilometrażem w stronę Iławy,

na nasypie w poprzek Jeziora Karnickiego (autor: C. Wawrzyński)

Konieczne wprowadzenie

     Na początek kilka z brzegu uwag i wątpliwości:

   Po pierwsze, całkiem czym innym jest szlak żeglowny samego kanału, a czym innym (obszerniejszym pojęciowo, w tym przypadku „dłuższym”) jest system wodny kanału.

    Po drugie, współcześnie niektóre odcinki, które były żeglowne w czasach pruskich i niemieckich, przestały być śródlądowymi drogami wodnymi.

     Po trzecie, wynik będzie zależał od liczącego i urządzeń pomiarowych.

    Po czwarte, obliczenia mogą być różne, ale nie wyłącznie na skutek pomyłek matematycznych. Dotyczy to przede wszystkim tych szlaków jeziorowych, gdzie nie poprowadzono i nie pogłębiono sztucznie toru wodnego. Wątpliwości musi budzić sposób prowadzenia linii pomiarowych. Choćby: - czy liczyć łukami, tj. prowadzić łukowatą linię żeglugową „środkiem jeziora”, czy też według najbliższych sobie punktów, tj. „po prostej”?; - czy wyspę mijać „z prawej”, czy „z lewej”?; albo: - czy doliczać boczne odgałęzienia i zatoki?; – jeśli tak, to jakie?; bo przecież nie wszystkie…

     Po piąte – i być może najważniejsze, powszechnie błędnie definiuje się Kanał Elbląski (w tym jego początek i koniec), co sprawia, że nawet bliska prawdy odpowiedź i tak staje się całkiem nieprawdziwa… To jednak całkiem odrębny temat.

Przykładowe dylematy

   Rozpatrzmy potencjalne wątpliwości na kilku przykładach graficznych dotyczących fragmentów dwóch wybranych, kluczowych dla kanału jezior: Jezioraka i Drwęckiego.

    W pierwszym przypadku (mapka „A”) szlak drogi wodnej prowadzi od Miłomłyna i jeziora Dauby, poprzez zatokę Kraga na południe, do Iławy. W bok, na północny zachód odchodzi szlak w kierunku północnego krańca Jezioraka, gdzie poprzez Kanał Dobrzycki (będący częścią Kanału Elbląskiego) dochodzi do Zalewa nad jeziorem Ewingi.

Fragment jeziora Jeziorak na wysokości Siemian, na niemieckiej mapie "Schwalgendorf" z 1938 r. Po lewej – tor wodny na północ od Wyspy Łąkowej (Heu-werder) oraz pomiędzy wyspą Bukowiec (Bukowitz-werder) i Wieprzem (Weepers). Widoczny bród (Ft.). Po prawej – tor wodny na północ od Wyspy Łąkowej oraz pomiędzy wyspą Bukowiec i wyspą Lipowy Ostrów (Linden-werder), omijający bród, będący współcześnie groblą (źródło: mapy.amz.pl, opracowanie częściowo własne)

     Wyznaczona linia szlaku wiedzie pomiędzy wyspą Bukowiec i wsią Wieprz. Dawniej w tym miejscu był bród, możliwe że do pokonania przez jednostki płaskodenne i tratwy, bądź też przy wyższych stanach wód. W czasach uruchamiania tej części kanału w połowie XIX wieku miejsce to zapewne było żeglowne. Na mapie „Schwalgendorf” (Siemiany) wydanej w 1938 r. (na podkładzie z 1911 r.) oznakowano go symbolem „Ft.”, czyli Furt (bród). Tędy wiódłby niegdyś możliwie najkrótszy szlak żeglowny w kierunku Zalewa.

    Jednak wodniakom jest wiadome, że współcześnie w tym miejscu znajduje się grobla, uniemożliwiająca jakikolwiek spław i żeglugę. Ponoć została ona usypana na przełomie lat 30. i 40. XX wieku.

     Paradoksalnie więc, sypiąc w poprzek jeziora i szlaku żeglownego wał, spowodowano, że tor wodny kanału z całą pewnością musiał być prowadzony inną, okrężną drogą. Tak więc bez żadnych robót „kanałowych” szlak kanału wydłużył się…

   Jedną z kolejnych możliwości ukazuje następny rysunek (mapka „B”), gdzie szlak wytyczono najpierw pomiędzy wyspami Łąkową i Bukowiec, a następnie pomiędzy wyspami Bukowiec i Lipowy Ostrów.

     Jednak pojawia się odmienny wariant i możliwość, ukazana na kolejnym rysunku (mapka „C”). Szlak żeglowny może być prowadzony na południe od Wyspy Łąkowej (pomiędzy nią i wyspą Gierczak), a następnie łukiem na północ, pomiędzy Bukowcem i Lipowym Ostrowem. To ponownie najkrótsza droga do Zalewa.

Fragment jeziora Jeziorak na wysokości Siemian, na niemieckiej mapie "Schwalgendorf" z 1938 r.  Po lewej – tor wodny na południe od wyspy Łąkowej (Heu-werder) oraz pomiędzy wyspą Bukowiec (Bukowitz-werder) i wyspą Lipowy Ostrów (Linden-werder), omijający bród przy Wieprzu, będący współcześnie groblą. Po prawej - tor wodny na południe od wyspy Łąkowej oraz pomiędzy wyspą Lipowy Ostrów i Siemianami (Schwalgendorf), wzdłuż zachodniego brzegu Jezioraka (źródło: mapy.amz.pl, opracowanie częściowo własne)

    Tymczasem można twierdzić, że znacznie właściwsze będzie wytyczenie szlaku żeglownego bardziej na zachód (mapka „D”), pomiędzy Lipowym Ostrowem i Siemianami. Wszak te ostatnie są miejscowością turystyczną z przystaniami żeglarskimi, a przed wojną licznie dopływały tu i cumowały m.in. statki żeglugi pasażerskiej.

     W okolicach drugiego krańcu kanału również napotkamy podobne dylematy. Do zachodniej rynny Jeziora Drwęckiego wpada od północy skanalizowana rzeka Liwa. Przyjęło się, że z tego miejsca szlak żeglowny prowadzi jeziorem na wschód do Ostródy, do współczesnej śluzy "Ostróda" (mapka „A”), przy czym tuż po uruchomieniu kanału punktem tym było pobliskie ujście do jeziora rzeki Drwęcy.

Jezioro Drwęckie (Drewentz See) i rzeka Liwa (Liebe Fluss) przed wybudowaniem kanału. Po lewej – tor wodny idący do Ostródy od styku z ujściem rzeki Liwy w kierunku wschodnim. Po prawej – dodatkowe tory wodne. Jeden idący na zachód, zgodnie z nurtem rzeki Drwęcy; drugi idący do Piławek (Pillauken), w kierunku północnym. Teoretycznie możliwość żeglugi istniała jeszcze dalej na północ (źródło: mapa autorstwa F.L. Schroettera z przełomu XVIII i XIX w., opracowanie częściowo własne)

    Jednak historycznie uczęszczany szlak żeglowny prowadził również na zachód, w kierunku wypływu z jeziora rzeki Drwęcy oraz dodatkowo na północ, w kierunku osady Piławki (mapka „B”). To zmienia wynik danego liczenia długości diametralnie, dając wręcz krańcowo różne wyniki, a przecież rozpatrzone zostały jedynie dwa obszary jezior, których na kanałowej trasie jest znacznie więcej…

    Przykładem wytyczania kanałowego szlaku żeglugowego w ramach oberlandzkich jezior jest tzw. mapa Schmida (niepodpisana mapa była ilustracją do jego artykułu), pochodząca z jesieni 1860 r., a więc kreślona w chwili faktycznego uruchomienia całego Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego. Przypomnijmy, że tenże tajny radca rejencyjny Gottlieb Schmid (1800-1881) z Kwidzyna był m.in. obecny podczas uruchamiania i pierwszych jazd testowych po wszystkich pochylniach w dniu 29 października 1860 r.

     Według "jego" mapy tor wodny na Jezioraku szedł w kierunku Zalewa przy północno-wschodnim brzegu, pomiędzy Wieprzem i wyspą Bukowiec, po czym rozdzielał się w trzech kierunkach. Na Jeziorze Drwęckim szlak prowadził wszystkimi jego odnogami: zachodnią, północną i wschodnią.

Fragment mapy G. Schmida z 1860 r., obrócony zgodnie z kierunkami geograficznymi. Wykropkowaną linią wytyczony szlak żeglugowy Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego (źródło: G. Schmid: Der Elbing-oberländische Canal [w:]

Zeitschrift für Bauwesen. Berlin 1861)

      Przejdźmy obecnie do prześledzenia wybranych wyliczeń, zaczynając niejako od samego początku, czyli od informacji pochodzących od budowniczego Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego inżyniera Georga Jacoba Steenke.

Pierwsze obliczenia

     Na wydanej w Królewcu w 1862 r. mapie Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego autorstwa G.J. Steenke (1801-1884) zamieszczono opisową informację, o treści:

     „Kanał został zbudowany w latach 1845-1860 (chodzi o pełne lata budowy – przypis C.W.), posiada 7 śluz komorowych (w tym 5 od strony jeziora Druzno, zastąpione później przez piątą pochylnię – przypis C.W.) oraz 4 pochylnie. Te ostatnie pozwalają na pokonanie spadku nachylenia 273 stóp (85,7 m) na odcinku o długości ⅞ mili (6,6 km).

     Stanowisko szczytowe to 317 stóp (99,5 m) ponad jeziorem Druzno, w ramach odcinka pomiędzy miastami Zalewo, Iława i Miłomłyn rozciągającego się na długości 16 i ½ mili (124 km) do pochylni Nr 1 ("Buczyniec" – przypis C.W.).

     Całkowita długość drogi wodnej wynosi 26 mil (195,8 km).”.

Fragment mapy G. J. Steenke z 1862 r. z opisem Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego (źródło: zbiory Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Bydgoszczy)

    Podkreślmy, że była to informacja z czasów uruchamiania nowej drogi wodnej i jej pierwszego okresu funkcjonowania, a więc sprzed kanałowej rozbudowy lat 1872-1876, kiedy to z Jeziorem Drwęckim połączono jeziora Pauzeńskie i Szeląg (obecnie Wielki i Mały), budując dwie nowe śluzy ("Ostróda" i "Mała Ruś") oraz tworząc odcinek (z tunelem) do Starych Jabłonek i Buniek. Wiedzmy zaś, że tylko samo jezioro Szeląg Wielki liczy niemal 13 km długości.

     Podobnie jak Schmid, również Steenke wyrysował na swojej mapie przebieg szlaku żeglownego, choć bez niektórych odnóg (np. w przypadku jezior Drwęckiego, Ilińsk czy Bartężek).

Fragment mapy G. J. Steenke z 1862 r. z północnym Jeziorakiem, Jeziorem Płaskim i jeziorem Ewingi (uwaga: północ po lewej, zachód u dołu). Wykropkowaną linią wytyczony szlak żeglugowy Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego. Droga wodna „na Zalewo” poprowadzona między Wieprzem i wyspą Bukowiec. Brak wschodniej odnogi Jezioraka do Międzychodu, natomiast na Jeziorze Płaskim szlak wiedzie nie tylko do Jerzwałdu, ale obok wsi Likszany do Rucewa nad jeziorem Rucewo Małe (źródło: zbiory Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Bydgoszczy)

    Także w tym okresie, bo w pochodzącej z lipca 1863 r. publikacji dla turystów i wydanej w elbląskim wydawnictwie Léona Sauniera, pn. „Der Elbing-Oberländische Kanal und Seine Bauwerke” (Kanał Elbląsko-Oberlandzki i jego budowle) zamieszczono informację (s. 11), że:

     „Długość całej drogi wodnej wynosi 26 mil (195,8 km), z czego 5 i ½ mili (41,4 km) to faktyczny kanał, a 20 i ½ mili (154,4 km) prowadzi jeziorami. Długość linii brzegowej kanału i połączonych jezior to około 100 mil (753 km).”.

     Uwaga: zauważmy, że jakże trudnym zadaniem jest prawidłowe wyliczenie długości drogi wodnej, ale jednak dopiero prawdziwym wyzwaniem dla chcącego będzie choćby próba obliczenia linii brzegowej...   

Widok podstawy pomnika Gottlieba Schmida w lesie przy skarpie lewego brzegu Wisły w Widlicach (gmina Gniew w województwie pomorskim, na wysokości Kwidzyna). Inżynier ten położył wielkie zasługi w regulowanie brzegów i zabezpieczenie przeciwpowodziowe obszaru dolnej Wisły. Niszczenie, pierwotnie kilkakrotnie wyższego pomnika, mieli zapoczątkować w 1938 r. biwakujący opodal elewi polskiej szkoły policyjnej (autor: C. Wawrzyński)

     Jak napisano we wprowadzeniu, w większości wykorzystano dane pochodzące z raportu wspomnianego już tajnego radcy budowlanego Schmida z Kwidzyna. Można domyślać się, że ten z kolei posiłkował się danymi pochodzącymi od Steenke.

Niemieckie wydawnictwa i roczniki statystyczne

     W przypadku większości źródeł niemieckich stwierdzić należy, że cechował je duży „rozrzut”. Długość kanału (żeglownej drogi wodnej) miała przykładowo liczyć 137 km (jednak bez odcinka Ostróda – Szeląg), czasem 145 km, nierzadko 176 km, a najczęściej około 195 km. Co do zasady nie podawano metody liczenia, ograniczając się do oznajmienia czytelnikowi samej liczby.

Fragment Rocznika Statystycznego Rzeszy Niemieckiej z 1880 r. Całkowita długość szlaku

żeglownego Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego w 1877 r. miała wynosić 195,8 km

(źródło: Statistischen Jahrbuch für das Deutsche Reich. Berlin 1880)

    W nieco wcześniejszym Roczniku Statystycznym Rzeszy Niemieckiej z 1876 roku, tom XV – Niemieckie Drogi Wodne (Die Deutschen Wasserstrassen [w:] Statistik des Deutschen Reichs, Band XV. Kaiserlichen Statistischen Amt, Berlin 1876), na stronach 28-31 zamieszczono dane tabelaryczne na temat Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego.

     Niestety dla naszych współczesnych wyliczeń, tenże rocznik statystyczny podaje informacje i opisy według stanu na rok 1873, a więc bez budowanego właśnie odcinka Ostróda-Stare Jabłonki. Ponadto wydaje się, że zawiera on kilka błędów liczbowych.

Fragment Rocznika Statystycznego Rzeszy Niemieckiej z 1876 r. Wyszczególniono 3 odcinki drogi wodnej

Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego, z podaniem poszczególnych odległości od ujścia w jeziorze Druzno

(źródło: Die Deutschen Wasserstrassen. Berlin 1876)

     Mimo to dokument ten jest właściwym punktem odniesienia, wszak są to niemieckie dane oficjalne, wręcz urzędowe – a co niezwykle ważne: informacje liczbowe podawane są po raz pierwszy w systemie metrycznym, bez konieczności przeliczania z mil, stóp i cali, a więc teoretycznie bez błędów „zaokrągleniowych”.

   Na stronie 23. tego wydawnictwa umieszczono informację, że główna trasa kanału, tj. prowadząca z Miłomłyna do Elbląga (z 7 bocznymi odnogami kanałowymi), liczy 76,07 km; wschodnia trasa z Ostródy do Miłomłyna (z 3 bocznymi odnogami kanałowymi) ma 34,95 km; natomiast zachodnia trasa z Iławy do Miłomłyna (z 6 bocznymi odnogami kanałowymi) wynosi 65,23 km. 

      Razem daje to liczbę 176,25 km długości kanałowej, jednak łącznie z jeziorem Druzno i częścią rzeki Elbląg, a bez odcinka "szelągowskiego". 

    Z kolei na stronie 25. podana została jakże dokładna długość nasypu (wówczas był to rodzaj mola) ze ścieżką holowniczą przy samym końcu kanału w jeziorze Druzno. Ma ona liczyć 1.242,86 m długości. 

Fragment mapy okolic jeziora Druzno autorstwa G.J. Steenke, wykonanej w 1862 r. (uwaga: północ po lewej, zachód u dołu). Widoczne molo ze ścieżką holowniczą w kierunku środka jeziora. Koniec kanału znajduje się u nasady nasypu. Część akwenu na północ od wału została osuszona w XX w. (źródło: Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz, Berlin)

Propagatorzy rozbudowy kanału

   Pruski (niemiecki) sposób dokonywania sumarycznych wyliczeń, będący efektem decyzji, które odcinki żeglugowe należy zaliczać do systemu wodnego ówczesnego Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego, odnajdujemy m.in. w broszurze Towarzystwa Kanału Prus Południowo-Wschodnich pt. „Rozbudowa i przedłużenie Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego” (Der Ausbau und die Verlängerung des Elbing-Oberländischen Kanals. Süd-Ostpreussischen Kanalverein. Allenstein 1922).

     Było to stowarzyszenie zawiązane w kwietniu 1920 r. w Olsztynie, skupiające entuzjastów wydłużenia trasy Kanału Oberlandzkiego, polegającego na połączeniu podostródzkiego jeziora Szeląg Wielki z Wielkimi Jeziorami Mazurskimi, poprzez jeziora olsztyńskie, pasymskie i szczycieńskie.

    Nadmieńmy, że nie był to pomysł nowy. O przedłużeniu trasy kanału w kierunku wschodnim myślał już G.J. Steenke. Data powstania organizacji nie była przypadkowa, chodziło m.in. o przyciągnięcie na „wschodniopruską” (niemiecką) stronę wyborców w nadchodzącym plebiscycie terytorialnym. Ideę ostatecznie porzucono jesienią 1933 r.

Trasa planowanego rozszerzenia kanałowego na wschód od Ostródy oraz na wschód i południe od Olsztyna.

Niewątpliwie utrudniłoby to współczesne poszukiwania odpowiedzi na pytanie o długość całej drogi wodnej

(źródło: zbiory Archiwum Państwowego w Olsztynie)

    Odkładając na bok sprawy polityczne, pomysł był wart rzetelnego rozważenia, a być może nawet samej realizacji.

     Autorem opisu Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego był dr Bruno Skibbe, syndyk (radca prawny) stowarzyszenia. Tenże na samym wstępie informuje: „Oberlandzkie drogi wodne, ze wszystkimi odgałęzieniami i jeziorowymi zatokami, mają ponad 200 km długości i łączą port w Elblągu z jego zapleczem, które stanowi Pojezierze Oberlandu i składa się z okręgów byłych Prus Zachodnich i zachodnich dzielnic na obszarze głosowania w Prusach Wschodnich (…)

     Rzeka Elbląg, Kanał Jagielloński i rzeka Dzierzgoń są zazwyczaj liczone oddzielnie oraz osobno zarządzane w zakresie inżynierii wodnej.”.

Po lewej – strona tytułowa broszury o Kanale Elbląsko-Oberlandzkim z 1922 r. Po prawej – elementy składowe systemu kanałowego i ich długości wg B. Skibbe. Autor nie ustrzegł się błędu: W pkt 1 i 2 szlaków dodatkowych podano informację o odgałęzieniach jeziora Ewingi, kiedy w rzeczywistości są to północne odnogi Jezioraka – zachodnia pod postacią Jeziora Płaskiego i wschodnia z Kanałem Jerzwałdzkim (źródło: archiwum R. Kowalskiego)

Metodyka obliczeń: od Zalewa do Zalewu…

    Należy zauważyć, że wymienione jeziorowe szlaki żeglugowe w znacznej mierze pokrywają się z tymi wyrysowanymi na mapie przez G. Schmida w 1860 r., czyli ponad 60 lat wcześniej. Różnica dotyczy jedynie szlaku z Ostródy przez jezioro Szeląg do Starych Jabłonek, którego za czasów Schmida jeszcze nie było. Pozwala to na twierdzenie, że tak właśnie długość całego szlaku obliczał również inżynier Steenke, tak liczyli jego następcy i tak właśnie należałoby prowadzić obliczenia również współcześnie.

      Ponadto do całego systemu wodnego Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego doliczano jezioro Druzno (idący nim tor wodny), dolny fragment skomunikowanej z nim rzeki Dzierzgoń, wypływającą z Druzna i wpadającą do Zalewu Wiślanego rzekę Elbląg oraz Kanał Jagielloński. W tym ostatnim przypadku może to dziwić, jednak wiedzmy, że znaczna część tego kanału to dawne, lewe ramię rzeki Elbląg.

Plan sytuacyjny rzeki Dzierzgoń (fragment pomiędzy Starym Dolnem i ujściem do jeziora Druzno) z 1805 r., następnie skopiowany przez młodego absolwenta berlińskiej Akademii Budownictwa - konduktora G.J. Steenke,

w lipcu 1822 r. (źródło: Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz, Berlin)

     Innymi słowy: idący od Zalewa, Iławy i Ostródy szlak wodny Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego, kończąc się, wpadał do południowo-wschodniej zatoki Druzna. Jednak do całego systemu musiały jeszcze przynależeć szlaki łącznikowe, prowadzące ostatecznie do morza.

     Współcześnie należałoby jedynie dokonać niezbędnej korekty in minus o długość obecnie nieżeglownego, dolnego odcinka rzeki Dzierzgoń.

      Ale to jeszcze nie koniec, gdyż byłoby to zbyt proste…

Bliżej morza…

      Na podstawie art. 19 ust. 1 pkt 1-4 ustawy z dnia 24 października 1974 r. - Prawo wodne (Dz. U. Nr 38, poz. 230) w dniu 8 września 1994 r. zostało wydane rozporządzenie Rady Ministrów zmieniające rozporządzenie w sprawie granic wód, linii brzegu, urządzeń nad wodami oraz wód śródlądowych żeglownych (Dz. U. z 1994 r. nr 98, poz. 477)

    Zgodnie z tym aktem prawnym od dnia 29 września 1994 r. rzeka Elbląg stała się morskimi wodami wewnętrznymi na całej swojej długości, gdyż granicę z wodami śródlądowymi przesunięto w górę rzeki i ustalono w miejscu jej wypływu z jeziora Druzno.

Przesunięcie granic morskich wód wewnętrznych w kierunku śródlądzia. U góry – fragment załącznika nr 1 do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 5 sierpnia 1977 r. w sprawie granic wód, linii brzegu, urządzeń nad wodami oraz klas wód śródlądowych żeglownych (Dz. U. z 1977 r. nr 26, poz. 110), z rzeką Elbląg na północ od Elbląga. U dołu – fragment rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 8 września 1994 r. zmieniającego rozporządzenie z dnia 5 sierpnia 1977 r. (Dz. U. z 1994 r. nr 98, poz. 477), z rzeką Elbląg na południe od Elbląga (źródło: isap.sejm.gov.pl)

     Z tego punktu widzenia system wodny Kanału Elbląskiego znalazł się kilkanaście kilometrów (rzekomo 17,7 km) bliżej „morza” – i to bez podniesienia się poziomu tego morza! Wcześniej bowiem (co najmniej od 1953 r.) granica ta była wyznaczona przy ujściu rzeki do Zalewu Wiślanego, wzdłuż północnej krawędzi podnóża wału odgraniczającego Żuławy od Zalewu Wiślanego.

     Skoro omawiany Kanał Elbląski jest w naszym wyobrażeniu i świadomości kanałem śródlądowym, a nadto Georg Jacob Steenke i jego poprzednicy marzyli o połączeniu śródlądowych jezior Oberlandu z wodami morskimi – powinno się ten fakt uwzględnić w dokonywanych wyliczeniach.

   Nomen omen to zbliżenie się kanału do „wód morskich” nastąpiło dokładnie w 150. rocznicę wbicia pierwszej łopaty pod jego budowę…

Odrobinę dalej morza…

     Tymczasem na podstawie art. 28 ustawy z dnia 20 lipca 2017 r. - Prawo wodne (Dz. U. z 2017 r. poz. 1566) w dniu 22 maja 2018 r. zostało wydane rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie granic między śródlądowymi wodami powierzchniowymi a morskimi wodami wewnętrznymi i wodami morza terytorialnego (Dz. U. z 2018 r. poz. 1138).

Ustalenie granic morskich wód wewnętrznych. Fragment załącznika do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia

22 maja 2018 r. Wody morskie tuż poniżej Fiszewki (źródło: isap.sejm.gov.pl)

     W wyniku tego "wody morskie” cofnęły się. Niebyt daleko, ale jednak… Granicę ustalono według punktów wyznaczanych przez linie działek ewidencyjnych, podając jednocześnie współrzędne geograficzne. W tym konkretnym przypadku „wody morskie” dochodzą do styku rzeki Fiszewki z rzeką Elbląg. Do śródlądzia przynależy około 3,6 km rzeki Elbląg od jej wypływu z Druzna. Patrząc od strony południowej: most kolejowy to śródlądzie, a most drogowy to „przymorze”.

     Niezwykle istotny problem dla dokonywania pomiarów stanowi też od lat trwająca zmiana stosunków wodnych na terenie Żuław Wiślanych. Z powodu zarastania i zamulania jeziora Druzno, na południe przesuwają się źródła rzeki Elbląg, a więc rynnowy wypływ z dawnej, północnej zatoki jeziorowej. Z kolei na północ przesuwało się jej ujście.

Jezioro Druzno i rzeka Elbląg na mapie Podziału Hydrograficznego Polski

(źródło: wody.isok.gov.pl, opracowanie częściowo własne)

     Wydaje się, że obecny stan rzeczy, tj. traktowanie śródlądowej rzeki Elbląg (w praktyce niemal na całej jej długości) jako wewnętrzne wody morskie jest zjawiskiem trwałym, zwłaszcza w kontekście realizacji przekopu Mierzei Wiślanej i potencjalnego rozwoju (ponownie) morskich funkcji miasta i portu Elbląg.

Dochodząc do konkluzji – obliczenia współczesne

    Wobec powyższego oraz stosownie do dzisiejszej „żeglowności” dawnych szlaków wodnych - wbrew opisanej tradycji uwzględniania niektórych odcinków drogi wodnej jako elementów większej całości, musimy dokonać koniecznych korekt i logicznie uzasadnionych ustaleń co do sposobu liczenia długości współczesnego nam systemu wodnego Kanału Elbląskiego.

Podstawowe wnioski są następujące:

1. Należy uwzględniać jezioro Druzno, będące akwenem śródlądowym (który zresztą wymaga okresowych robót kanałowych w postaci bagrowania i pogłębiania toru wodnego, stanowiącego sztuczne przedłużenie Kanału Elbląskiego);

2. Nie powinno się uwzględniać wpadającej do jeziora Druzno rzeki Dzierzgoń (utrata przez nią funkcji żeglugowych);

3. Należy uwzględnić początkowy, „śródlądowy” fragment rzeki Elbląg (zapewnia styczność całego systemu z „wodami morskimi”);

4. Nie powinno się uwzględniać „morskich wód” rzeki Elbląg;

5. Nie powinno się uwzględniać (w efekcie braku styczności - z powodu jak wyżej) Kanału Jagiellońskiego.

     W konsekwencji tak przyjętych założeń, współczesny system Kanału Elbląskiego „traci” w okolicach Elbląga około 32,6 km długości, to jest większość rzeki Elbląg (13,0 km), Kanał Jagielloński (5,6 km) oraz dolny odcinek rzeki Dzierzgoń (14,1 km).

   Podstawą wyliczeń będzie kompilacja map Schmida i Steenke (przebieg szlaku wybranymi zatokami jeziorowymi) oraz metodyka stosowana (kontynuowana) na początku XX wieku (m.in. wybór elementów składowych systemu).

    Oczywistym jest, że informacje Schmida i Steenke należy uzupełnić o odcinki kanałowe stworzone po oddaniu do użytku Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego, czyli w latach 70. XIX wieku.

     Ponadto należy dokonać współczesnej modyfikacji związanej z żeglownością i „śródlądowością” dawnych odcinków systemowych oraz korekty wynikającej z uwarunkowań terenowych (np. groble, nasypy kolejowe w poprzek tras wcześniej wytyczonych, melioracje).

Fragment niemieckiej mapy "Hagenau/Chojnik" (Messtischblatt) z 1930 r., ale wykonanej na podkładzie mapy z 1911 r. Widoczne jeszcze resztki szlaku żeglownego odchodzącego od północnego krańca jeziora Sambród (Samrodt) w kierunku miejscowości o tej samej nazwie (źródło: http://mapy.amzp.pl)

Jeziora z odgałęzieniami szlaku

     Poniżej dokonano prezentacji jeziorowych odcinków Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego na ortofotomapach, z dodatkowymi odnogami szlaku, które w przeszłości uważano za pełnoprawne drogi wodne. W kolejności od Oberlandu w stronę morza...

Szlak kanałowy idący jeziorami Szeląg Wielki i Szeląg Mały. Czerwoną linią oznaczono szlak tradycyjny –

wiodący poprzez Stare Jabłonki i tunel – do Buniek. Białą linią oznaczono szlak dodatkowy – do Zakątka

(źródło: Atlas Warmii i Mazur. System Informacji Przestrzennej; opracowanie częściowo własne)

Po prawej - szlak kanałowy idący Jeziorem Pauzeńskim. Czerwoną linią oznaczono szlak tradycyjny – wiodący do śluzy „Mała Ruś”. Białą linią oznaczono szlak dodatkowy – do Czerwonej Karczmy (dawniej Fiugajny). Pośrodku i po lewej – szlak kanałowy idący Jeziorem Drwęckim wg mapy Schmida. Czerwoną linią oznaczono szlak tradycyjny – wiodący od ujścia skanalizowanej rzeki Liwa, pod wiaduktem nasypu kolejowego do śluzy „Ostróda”. Białą linią oznaczony szlaki dodatkowe: zachodni - do ujścia rzeczki Iłga i wypływu rzeki Drwęcy, wschodni - do okolic miejskiego ujścia Drwęcy i północny – do Piławek. Z powodu braku żeglownego połączenia – nie uwzględniono idących dalej na północ jezior: Piławeckie Błoto i Faltyjańskie, a występujących na mapie Schmida (źródło: Atlas Warmii i Mazur. System Informacji Przestrzennej; opracowanie częściowo własne)

Przebieg szlaku kanałowego idącego jeziorem Dauby i północnym Jeziorakiem wg mapy Schmida oraz Jeziorem Płaskim wg mapy Steenke. Czerwoną linią oznaczono szlak tradycyjny – wiodący południowym fragmentem jeziora Dauby i ostatecznie do północnego krańca Jezioraka, czyli do początku Kanału Dobrzyckiego. Drobna korekta trasy wokół wyspy Bukowiec – z powodu grobli. Białą linią oznaczono szlaki dodatkowe: północny fragment jeziora Dauby w kierunku Boreczna; wschodnia odnoga Jezioraka w kierunku Międzychodu; zachodnia odnoga Jezioraka i Jezioro Płaskie w kierunku Jerzwałdu oraz w kierunku wsi Likszany. Z powodu braku żeglownego połączenia – nie uwzględniono cieku i jeziora Rucewo Małe przy Likszanach, a występujących na mapie Steenke. Z tych samych powodów nie uwzględniono Kanału Jerzwałdzkiego i Kanału Międzychodzkiego (źródło: Atlas Warmii i Mazur. System Informacji Przestrzennej; opracowanie częściowo własne)

Przebieg szlaku kanałowego idącego jeziorem Liwski Staw w Miłomłynie wg map Schmida i Steenke. Czerwoną linią oznaczono szlak tradycyjny – wiodący na północ w kierunku jeziora Ilińsk. Białą linią oznaczono szlak dodatkowy - na południe w kierunku centrum miasteczka i początku rzeki Liwa (źródło: Atlas Warmii i Mazur. System Informacji Przestrzennej; opracowanie częściowo własne)

Przebieg szlaku kanałowego idącego jeziorem Ilińsk wg mapy Schmida. Czerwoną linią oznaczono szlak tradycyjny – wiodący na północ w kierunku jezior Sopla i Ruda Woda. Białą linią oznaczono szlaki dodatkowe, skorygowane o wiadukt w nasypie kolejowym: do dawnej cegielni i fabryczki kafli w nieistniejącym Emilianowie (niem. Emilienthal) oraz do zatoki Jelonek (źródło: Atlas Warmii i Mazur. System Informacji Przestrzennej; opracowanie częściowo własne)

Przebieg szlaku kanałowego idącego północnym fragmentem jeziora Ruda Woda wg mapy Schmida. Czerwoną linią oznaczono szlak tradycyjny – wiodący na północ w kierunku Czulpy i Małdyt. Białą linią oznaczono szlak dodatkowy – zachodnia zatoka na wysokości wsi Linki (źródło: Atlas Warmii i Mazur. System Informacji Przestrzennej; opracowanie częściowo własne)

Osuszona odnoga jeziora Sambród. Przebieg szlaku kanałowego idącego północnym fragmentem jeziora Sambród. Czerwoną linią oznaczono szlak tradycyjny – wiodący dalej kanałem na zachód, w kierunku Karczemki i jeziora Piniewo. Nie uwzględniono cieku i wyschniętego ramienia jeziora dochodzącego niegdyś do wsi Sambród, a przedstawionego jako szlak żeglowny na mapie Schmida (źródło: Atlas Warmii i Mazur. System Informacji Przestrzennej; opracowanie częściowo własne)

Przebieg szlaku kanałowego idącego pozostałościami dawnego jeziora Piniewo. Czerwoną linią oznaczono szlak tradycyjny – wiodący na północny zachód w kierunku pochylni Buczyniec. Białą linią oznaczono szlak dodatkowy – południowa odnoga jeziora Piniewo do wsi Budwity, występująca na mapie Schmida (źródło: Atlas Warmii i Mazur. System Informacji Przestrzennej; opracowanie częściowo własne)

Płynąc pozostałościami jeziora Piniewo do pochylni Buczyniec. Odejście kanałowe w kierunku wsi Budwity

(autor: C. Wawrzyńśki)

Informator nawigacyjny

   Dokumentem, który pozwala dodatkowo skorygować i uściślić wyliczenia, przynajmniej jeżeli chodzi o długość i przebieg głównego szlaku kanałowego (w tym jeziorami) jest wydawnictwo Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Gdańsku z 2017 r. pod tytułem „Informator nawigacyjny Dróg Wodnych Śródlądowych Regionu Dolnej Wisły (z wyłączeniem Wisły)”. Zawiera informacje m.in. na temat kilometrażu i odległości wybranych obiektów na szlaku, w większości przypadków z dokładnością do 1 m.

Okładka i przykładowa strona Informatora nawigacyjnego z 2017 r. (źródło: RZGW w Gdańsku)

    Ten informator nawigacyjny miał zastąpić leciwy „Informator dróg wodnych śródlądowych żeglownych”, pochodzący jeszcze z 1961 r., który zapewne był (a w konsekwencji nadal jest) jedną z głównych przyczyn używania nazw "systemat warmiński" oraz "Kanał Warmiński" w przypadku systemu Kanału Elbląskiego.

     To dawne wydawnictwo skutkuje również błędnym (nieco zawyżonym) twierdzeniem, jakoby długość kanału od śluzy "Miłomłyn" do jeziora Druzno wynosiła 52,00 km. Pomijając dyskusyjną kwestię doliczania do kanałowej długości odcinka dawnego mola (1,2 km), wydaje się, że zawyżone zostały długości jeziora Sambród, a z całą pewnością Ruda Woda (rzekomo liczące ponad 13 km).   

Przykład "zawyżonego" kilometrażu na jeziorze Ruda Woda. Zamiast rzekomych 2 km, w rzeczywistości długość odcinka wynosi 1,6 km (źródło: www.smorp.pl)

    Ciekawostką jest, że jeszcze na początku lat 60. XX wieku za pełnoprawny odcinek żeglowny uważano szlak wschodniej części jeziora Ilińsk przy Miłomłynie, prowadzący do dawnej cegielni w Emilianowie (niem. Emilienthal, nazwa urzędowa od 1950 r. - Zatoka). 

Droga wodna żeglowna - boczny odcinek kanałowy jeziora Ilińsk do cegielni w Emilianowie w 1961 r.

(źródło: RZGW w Gdańsku)

   Najnowszy Informator jest rzeczą niewątpliwie pomocną i użyteczną, jednak autorzy nie ustrzegli się wpadek. Przykładowo jezioro Druzno występuje jako Drużno (a nawet Drożno), jezioro Bartężek jako Bartążek lub Bartnickie, a śluzy „Miłomłyn” i „Zielona” miały zostać wybudowane w latach 1872-1876, kiedy miało to miejsce w 1849 r. 

     Jednak nas nie interesują w tej chwili nazwy i daty, ale odległości…

Efekt końcowy – zestawienia tabelaryczne

     Poniższe tabele pozwalają odpowiedzieć na zasadnicze pytanie: - jaką długość liczy współcześnie szlak wodny Kanału Elbląskiego? Poszczególne wyliczenia podane zostały w kilometrach, z dokładnością do jednego miejsca po przecinku, co sprawia, że sumarycznie mogą być one obarczone niewielkim marginesem błędu. Nie chodzi tu jednak o dokładność „aptekarską”.

    Podział tras został dokonany metodą zgodną z tradycją, to jest za punkt centralny systemu wodnego przyjęto głowę górną śluzy „Miłomłyn”, czyli miejsce wbicia „pierwszej” łopaty w dniu 28 października 1844 r., skąd kilometraż powinien być liczony w trzech różnych kierunkach.

     Jest to fragment drogi wodnej, prowadzący „do” i „za” Ostródę. Współcześnie zawiera wszystkie 4 śluzy kanałowe, a także 1 tunel. Dodatkowo składa się z „najmłodszego” szlaku żeglownego. W niemieckich rocznikach statystycznych wybudowany w latach 1872-1876 odcinek kanałowy od Jeziora Drwęckiego do jeziora Szeląg Mały był nazywany Kanałem Drwęca-Szeląg (Drewenz-Schillingsee-Kanal).

     Jest to fragment drogi wodnej z najdłuższymi odcinkami jeziorowymi, prowadzący do Zalewa na północy i do Iławy na południu. Zawiera akwedukt i wrota bezpieczeństwa. Dodatkowo składa się z „najstarszego” szlaku żeglownego w Polsce – Kanału Dobrzyckiego.

     Jest to „jeziorowo-lądowy” fragment drogi wodnej. Zawiera wrota bezpieczeństwa oraz pochylnie kanałowe. Jego częścią jest dodatkowo Kanał Ducki i jezioro Bartężek. Szlak kończy się wraz z końcem Kanału Elbląskiego w jeziorze Druzno, opodal miejscowości Dłużyna.

     Ten fragment drogi wodnej nie jest częścią składową Kanału Elbląskiego, ale wchodzi w skład systemu wodnego Kanału Elbląskiego. Jest to śródlądowy łącznik kanału z wodami morskimi oraz Elblągiem.

Podsumowanie

    Współcześnie (2021) Kanał Elbląski, rozumiany jako dawny Kanał Elbląsko-Oberlandzki (1944), liczy 183,0 km długości (razem tabele 1-3), a system wodny tak pojmowanego Kanału Elbląskiego wynosi 195,3 km długości (razem tabele 1-4).

      Uwzględniając całą rzekę Elbląg oraz Kanał Jagielloński, system wodny Kanału Elbląskiego liczy 213,9 km.

      Powtórzmy: długość Kanału Elbląskiego wynosi 183,0 km.

     Jest to kanał składający się z odcinków żeglugowych występujących na mapach G. Schmida (1860 r.) i G.J. Steenke (1862 r.) oraz:

- pomniejszony o szlak jeziora Rucewo Małe przy Jerzwałdzie (2,3 km);

- pomniejszony o szlak jeziora Sambród przy miejscowości Sambród (1,2 km);

- pomniejszony o szlak jezior Piławeckie Błoto i Faltyjańskie powyżej Piławek (6,5 km);

- bez uwzględnienia Kanału Międzychodzkiego (0,8 km);

- powiększony o szlak kanałowy Ostróda-Stare Jabłonki (24,1 km).

     Oznacza to, że Kanał Elbląsko-Oberlandzki w XIX wieku mógł posiadać (choć zapewne nigdy tyle nie liczył) maksymalną długość 193,8 km. Jak to się ma do wyliczeń Steenke i jego 26 mil, tj. 195,8 km? To była całkowita długość drogi wodnej, a więc stworzonego wówczas systemu kanałowego. 

Ps. Rejsy pasażerskie 

    Długość głównej linii kanałowej (bez bocznych odnóg) pomiędzy tradycyjnymi krańcami kanału, tj. Ostródą (od Starych Jabłonek), Iławą, Zalewem i Dłużyną (kraniec kanału) wynosi blisko 131 km. 

    Statki wycieczkowe Żeglugi Ostródzko-Elbląskiej mają do ewentualnego pokonania (w zaokrągleniu do 0,5 km) następujące odległości, biorąc za punkt początkowy przystań w miejskiej zatoce Jeziora Drwęckiego:

- 49,0 km do pochylni "Buczyniec";

- 62,5 km do końca kanału w jeziorze Druzno;

- 63,5 km do główki nasypu dawnego mola w jeziorze Druzno;

- 76,5 km do Mostu Wysokiego w Elblągu;

- 87,5 km do otwartych wód Zalewu Wiślanego.  

Cezary Wawrzyński

Ostróda, luty 2021 r.

     Ps. W przypadku rewitalizacji Kanału Międzychodzkiego przy północno-wschodniej odnodze Jezioraka (a takie są plany i już podjęte działania), to możliwe, że już od wiosny 2022 r. długość Kanału Elbląskiego będzie wynosiła 183,9 km.

Cezary Wawrzyński

Ostróda, listopad 2021 r.    

Galeria zdjęć