Kraina Kanału Oberlandzkiego

    Kilka lat temu dotarliśmy do widokówek przedstawiających willę Georga J. Steenkego w Czulpie na przełomie XIX i XX wieku. Na ich podstawie powstał obraz olejny namalowany ręką Adama Chmielewskiego oraz może zostały przecięte opowieści o okrągłej wieży dworu Steenkego.

     Później otrzymaliśmy historyczną fotografię parowca „Steenke”, którą udostępnił Bernd Schwarz z Haale, autor wielu książek i publikacji na temat niemieckiej żeglugi śródlądowej.

    Potem okazało się, że w zbiorach Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki w Bydgoszczy znajduje się Mapa Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego z 1862 r., zaprojektowana i narysowana przez samego Steenkego. Ponadto w Internecie pojawił się, zdigitalizowany przez Amerykanów katalog Biblioteki Austriackiego Związku Inżynierów i Architektów z 1900 r. Stąd powzięto informację o publikacji z 1865 r. dot. pochylni Buczyniec, z tekstem Steenkego i siedmioma fotografiami z epoki.

     Szukając tych zdjęć i zarazem portretu twórcy kanału zwracano się o pomoc do różnych osób i instytucji z Niemiec i Austrii, w tym do Georga Freiwalda, przedwojennego mieszkańca Ostródy, ofiarodawcy reprodukcji obrazu „Napoleon użycza łask mieszkańcom Ostródy”, która znajduje się w ostródzkim muzeum. Dzięki Freiwaldowi i Instytutowi Herdera w Marburgu udało się odnaleźć wszystkie historyczne fotografie pochylni Buczyniec. Później uzyskano opis tych zdjęć i pochylni.

    Natomiast Jürgenowi Ehmannowi, niemieckiemu regionaliście i genealogowi-amatorowi, który dotarł do starych ksiąg kościelnych i uchronionych przed wojenną pożogą aktów stanu cywilnego, zawdzięczamy poznanie więzi rodzinnych budowniczego Kanału. Ale od początku.

Siedem zdjęć pochylni Buczyniec

     31 sierpnia 1860 r. odbyło się oficjalne otwarcie nowo zbudowanej pochylni Buczyniec, w obecności ministra handlu, przemysłu i robót publicznych – Augusta von der Heydta. Dwa miesiące później (29 października) przez wszystkie pochylnie przeszło sześć barek, a następnie (30 października) parowiec „Schwalbe” doholował je z jeziora Druzno do Elbląga. Steenke oczekiwał udziału ministra von der Heydta w uruchomieniu kanału, lecz berliński dostojnik ostatecznie nie przybył („Neuer Elbinger Anzeiger” z dnia 27 października 1860 r.). Wiosną 1861 r. rozpoczął się na całym kanale sezon żeglugowy.

    Już w 1862 r. elbląska księgarnia Léona Sauniera (przy Starym Rynku nr 17) polecała siedem fotograficznych widoków pochylni Buczyniec. Owe fotografie w cenie 15 srebrnych groszy za sztukę Saunier sprzedawał również jako dodatek do anonimowej publikacji pt. „Der Elbing-Oberländische Kanal und seine Bauwerke” (pol. Kanał Elbląsko-Oberlandzki i jego budowle), wydanej przez siebie w 1863 r.

     W reklamie zamieszczonej na tylnej okładce wymienionej publikacji wydawca pisał: „Te znakomite i staranne fotografie przedstawiają wyraźny i poglądowy wizerunek pochylni i służą jako uzupełnienie tej małej broszury”. Na marginesie trzeba nadmienić, że Léon Saunier (ur. 25.04.1814 r. w Berlinie, zm. 26.07.1877 r. w Szczecinie), z pochodzenia hugenot, szczeciński wydawca i księgarz, w latach 1836 – 1877 był właścicielem sieci księgarni – w Szczecinie, Gdańsku i Elblągu.

Po lewej - portret Léona Sauniera (1814 - 1877). Po prawej - fragment reklamy prasowej „Léon Saunier, księgarnie z literaturą niemiecką i zagraniczną w Gdańsku, Szczecinie i Elblągu” (źródło: Internationaler Verein zur Erforschung der Zessin-Familiengeschichte e. V., Familienbrief Nr. 10 (1/2006) s. 57 oraz „Danziger Zeitung” nr 693 z 31.08.1860 r.)

„Album Steenkego”

     W 1865 r. oficyna Neumann-Hartmann w Elblągu wydała ośmiostronicowy album z tekstem Steenkego i siedmioma fotografiami na oddzielnych kartach (zapewne były to te same zdjęcia, które oferowała wcześniej księgarnia Sauniera) pt. „Eine geneigte Ebene des oberländischen Kanals“ (pol. Pochylnia Kanału Oberlandzkiego). Owa publikacja jest tymczasem niedostępna w Polsce.

    Wiadomo, że w 1865 r. Georg Steenke podarował ów album Austriackiemu Związkowi Inżynierów i Architektów, którego był członkiem-korespondentem od 7 maja 1864 r. W wydanym w 1900 r. katalogu biblioteki tego związku „album Steenkego” figuruje pod numerem 896. Jednak z przyczyn obiektywnych prośba piszącego te słowa o przesłanie skanów albo kserokopii albumu nie została spełniona. Na szczęście zachował się on częściowo w jednej z niemieckich bibliotek i dotarły do nas kopie wszystkich siedmiu historycznych (liczących ponad 150 lat) zdjęć w kolorze sepii, wykonanych na pochylni w Buczyńcu.

     Ich autorem jest Leopold Dietz. Według książek adresowych z lat 1868, 1874 i 1881 mieszkał on w Elblągu – kolejno przy: Hollӓnderstraße 1 a (obecnie wschodnia część ul. Czerniakowskiej, od ul. Malborskiej do Hetmańskiej), Wasserstraße 26 (dziś ul. Wodna) i Mauerstraße 12 (teraz Przymurze). Jako ciekawostkę można podać, iż w 1874 r. przy Sturmstraße (Chmurnej) nr 6 mieszkała Nathalie Dietz – pierwsza elbląska fotografka.       Z kronikarskiego obowiązku dodajmy jeszcze, że według katalogu z 1875 r. na wystawie przemysłowej w Królewcu prezentował swoje prace fotograf Leopold Dietz z Pasłęka. Zapewne nie chodzi tu o przypadkową zbieżność nazwisk, bowiem – jak podaje Danuta Thiel-Melerska – „nasz” fotograf przed 1864 r. działał w tym mieście.

Po lewej - okładka „Albumu Steenkego z 1865 roku” (wydanie 2019 r.), na której wykorzystano portret Georga J. Steenkego, odnaleziony w 2018 r. przez elbląskiego historyka Lecha Słodownika. Zdjęcie z wizerunkiem pochodzi

z okolicznościowego druku, wydanego w 1903 r. w Elblągu z okazji 75-lecia powstania miejscowego Towarzystwa Przemysłowego. Zbiory Archiwum Państwowego w Gdańsku – sygn. APG 389/14. Po prawej - ostatnia (ósma)

strona oryginalnego tekstu Steenkego w Albumie z 1865 r. (źródło: archiwum autora oraz „Eine geneigte

Ebene des oberländischen Kanals“. Elbing 1865)

   Ostatecznie omawiany tekst Steenkego, zawierający opis zdjęć i zarazem pochylni, trafił do autora niniejszego artykułu. Okazało się, że dar radcy budowlanego z Czulpy w końcu znalazł się w bibliotece wiedeńskiego Uniwersytetu Technicznego. W tym miejscu warto dodać, że staraniem regionalistów z Ostródy i Stowarzyszenia Miłośników Kanału Elbląskiego „Navicula”, w 2019 r. ukazała się publikacja pt. „Pochylnia Buczyniec. Album Steenkego z 1865 roku”, z tekstem równolegle w języku polskim i niemieckim. Album zilustrowano reprodukcjami historycznych fotografii oraz współczesnymi zdjęciami, kadrowanymi identycznie, jak przed ponad 150 laty.

Domniemany Georg Jacob Steenke

      Wróćmy do fotografii z Buczyńca. Na czterech zdjęciach spośród siedmiu znajduje się wąsaty mężczyzna w sile wieku, ubrany w tużurek z muszką i z kaszkietem na głowie lub czapką pilota portowego (niem. Lotsenmütze), jak sądzą niektórzy.

Pochylnia Buczyniec (karta 1. albumu z 1865 r.). Domniemany Georg J. Steenke siedzi na nasypie górnego stanowiska pochylni. Przed nim prawdopodobnie żona – Marie Auguste Elise, z domu Krotel. W tle kobiety i dziewczynka. Z lewej maszynownia usytuowana poza linią kanału. Z prawej drewniana barka przed filarem kół kierunkowych/zwrotnych wyciągu linowego, która przemieszcza się do wózka zanurzonego w wodzie. W głębi widoczny dom maszynistów

(źródło: „Eine geneigte Ebene des oberländischen Kanals“. Elbing 1865)

     Jest to najprawdopodobniej sam Georg Jacob Steenke. Natomiast siedząca blisko niego, dużo młodsza dama – to pewnie jego druga żona. Trzeba przypomnieć, że 29 października 1861, a więc rok po oddaniu do użytku wszystkich nowo zbudowanych pochylni, 60-letni Steenke ożenił się powtórnie (ślub odbył się w królewieckim Altroßgӓrter Kirche), a jego wybranką została 33-letnia córka kupca Heinricha – Marie Auguste Elise z domu Krotel. Sesja fotograficzna Dietza, która odbyła się najpewniej w roku 1862, miała na celu upamiętnienie wykonania nowej drogi wodnej. Można jednak założyć, że Steenke niejako przy sposobności przedstawił małżonce dzieło swego życia.

Po lewej - fragment księgi kościelnej ze Świętej Siekierki (niem. Heiligenbeil, obecnie Mamonowo). Po raz pierwszy Steenke ożenił się 20 lipca 1829 r. z 25-letnią Emilie Franziske Philippine, z domu Sohl. Księga kościelna mówi o

panu młodym: królewski niższy urzędnik budowlany (Bau-Conducteur) i jedyny syn radcy handlowego

i królewskiego komandora pilotów w Piławie (niem. Pillau, obecnie Bałtijsk). Po prawej - świadectwo ślubu

Steenkego zawartego w Królewcu (niem. Königsberg, obecnie Kaliningrad) 29 października 1861 r.

(źródło: archiwum autora)

   Skoro zdjęcia miały być pamiątką wykonania drogi wodnej, to kto, jak nie budowniczy kanału był przewodnikiem fotografa i podpowiadał jak ujęcia pochylni należy komponować, by poglądowo przedstawić sposób jej funkcjonowania? Ponadto trzeba było tak zorganizować sesję zdjęciową, żeby na pochylni były statki, czyli drewniana barka i parowiec. A to mógł zapewnić Steenke jako szef miejscowej Inspekcji Budownictwa Wodnego.

Pochylnia Buczyniec (karta 2. albumu z 1965 r.). Na pierwszym planie barka oberlandzka na wózku. Wyraźnie widać maszt i jego jarzmo. Dotąd sylwetka tej barki znana była głównie z ilustracji do artykułu Gottlieba Schmida z 1861 r., gdzie była tylko tłem dla rysunku wózka pochylniowego. Wypada dodać, że pierwszą barkę oberlandzką zbudowano w Miłomłynie już 15 października 1845 r. i nadano jej nazwę „Vörwӓrts” (pol. Naprzód). W głębi na ścieżce holowniczej, (niedaleko maszynowni) druga para od prawej to przypuszczalnie Steenke z małżonką

(źródło: „Eine geneigte Ebene des oberländischen Kanals“. Elbing 1865)

     Powyższej hipotezy nie obala fakt odnalezienia w 2018 r. wizerunku Steenkego przez Lecha Słodownika, elbląskiego historyka. Ów portret prawdopodobnie przedstawia omawianego wcześniej „wąsatego mężczyznę”, tylko w wieku bardziej dojrzałym…

Pochylnia Buczyniec (karta 4. albumu z 1865 r. z oryginalnym nadrukiem; taki nadruk oraz numerację w prawym górnym rogu miały wszystkie karty). Na nasypie zapewne siedzi Steenke, a z lewej strony stoi jego żona – Maria Augusta Eliza. Na wózku parowiec śrubowy „Fortuna” (rok budowy 1862), należący do Domu Handlowego Berendta w Iławie, Z prawej dom maszynistów, na pierwszym planie pracownik pochylni (źródło: „Eine geneigte Ebene des oberländischen Kanals“. Elbing 1865)

     Kontynuując wątek historycznych fotografii, odnotujmy jeszcze, że 11 września 1869 r. gazeta „Elbinger Volksblatt” donosiła: „Tam (w Czulpie – R.K.) mieszka budowniczy kanału Baurat Steenke, który pozwala odwiedzać swój ogród i także pływać po wspaniałym jeziorze Ruda Woda”. Dalej pismo informowało o pięciu fotografiach Czulpy, jakie wykonało atelier pana Dietza (prawdopodobnie był to wymieniony wcześniej Leopold Dietz – R.K.). Jedna z nich przedstawia popiersie Fryderyka Wilhelma IV, postawione przez Steenkego w 1866 r. przed siedzibą inspekcji na pamiątkę wizyty królewskiej w Czulpie w 1851 r.

Buczyniec (karta 5. albumu z 1865 r.). Na pierwszym planie trzy kobiety z dziewczynką. Być może dwie z nich to córki budowniczego kanału: Maria Dorothea Emilie Franziska, ur. ok. 1830 r. i Emilie, ur. cztery lata później. W głębi obok żony stoi prawdopodobnie Steenke, Na wózku parowiec „Fortuna”, który zjeżdża na dolne stanowisko pochylni

(źródło: zbiory W. Danielewicza)

     Na zakończenie można by powiedzieć (na wpół żartobliwie), że jeśli Steenke nosił kaszkiet, to zapewne na fotografiach z Buczyńca znajduje się wizerunek tego wybitnego inżyniera. Jednak potwierdzenie tego założenia uzyskamy dopiero po porównaniu tych zdjęć z fotografiami Czulpy, wykonanymi w 1869 r.

     Trzeba więc poszukiwania kontynuować…

Ryszard Kowalski

Ostróda, marzec 2020 r.

Galeria zdjęć