Kraina Kanału Oberlandzkiego

   Inżynier Georg Jacob Steenke był w ciągu swego długiego życia członkiem wielu lokalnych oraz ogólnoniemieckich towarzystw i stowarzyszeń, nie tylko branżowych. Pisał też i zamieszczał artykuły w licznych publikatorach i wydawnictwach. Wiemy też, że był członkiem loży masońskiej.

     Dzięki pracy Joanny Szkolnickiej „Elbląskie Towarzystwa Kulturalne i Naukowe w latach 1772-1945” (Elbląg 2018) poznaliśmy wreszcie wizerunek Steenkego. Ponadto ustalono, że był m.in. członkiem elbląskiego Towarzystwa Przemysłowego (niem. Gewerbeverein), formalnie powołanego do życia na początku 1828 roku.

Okładka książki Joanny Szkolnickiej o elbląskich towarzystwach kulturalnych i naukowych.

Drugi od lewej w rzędzie pod tytułem – Georg Jacob Steenke

(źródło: archiwum autora)

    W latach 1835-1837 inżynier Georg J. Steenke pełnił nawet funkcję przewodniczącego Towarzystwa Przemysłowego – a więc do czasu, kiedy został oficjalnie zobowiązany do zaprojektowania przyszłego Kanału Oberlandzkiego. Ponownie funkcję przewodniczącego pełnił w latach 1841-1844 – a więc zapewne wtedy, kiedy wykonał już niezbędne kanałowe prace projektowe, wymagające bytności „w terenie”, ale jeszcze przed rozpoczęciem budowy kanału.

      Tymczasem możemy mówić o kolejnym przejawie działalności Steenkego na rzecz rozwoju Elbląga. Otóż w dniu 24 stycznia 1838 roku, w numerze 7 elbląskiej gazety „Elbinger Anzeigen”, niemal na całej pierwszej stronie ukazało się następujące ogłoszenie:

Pierwsza strona gazety „Elbinger Anzeigen” z dnia 24 stycznia 1838 roku

(źródło: Elbląska Biblioteka Cyfrowa)

      W tłumaczeniu treść gazetowej informacji brzmi następująco:

      Zaproszenie do subskrypcji.

   W dniu 18 tego miesiąca, niżej podpisani mieszkańcy naszego miasta zjednoczyli się, tworząc stowarzyszenie, którego celem jest działanie na rzecz upiększania miasta i jego najbliższego otoczenia, rozbudzanie poczucia porządku i piękna oraz jak najszersze jego rozpowszechnianie.

      Dlatego stowarzyszenie nosi nazwę: Towarzystwo Upiększające [Verschönerungs-Verein].

    Każdy, kto zadeklaruje podpisem jakąkolwiek miesięczną składkę, staje się członkiem Towarzystwa i otrzymuje tym samym prawo głosu na jego zebraniach.

   Fundusz Towarzystwa powinien przyczyniać się do utrzymania i ulepszania obiektów użyteczności publicznej, promenad itp. oraz, w miarę posiadanych możliwości, tworzyć nowe obiekty tego typu dla pożytku publicznego i ozdoby.

     Generalnie jednak członkowie Towarzystwa chcą skierować swoją uwagę na wszystko, co przyczynia się do porządku, czystości i piękna miejsca oraz pomaga eliminować rzeczy temu przeciwne. Bliższe szczegóły są zastrzeżone dla odrębnego statutu. Niniejszym zapraszamy naszych szanownych współobywateli do wzięcia udziału w naszym braterskim sojuszu.

    Nawet jeśli nie możemy szerzyć blasku i splendoru poprzez naszą pracę, możemy jednak zwiększyć przytulność naszego wspólnego życia, jeśli nadamy temu miejscu przyjemny wygląd zewnętrzny i pomożemy wspierać wszystko, co służy użyteczności i ozdobie.

      Niech więc każdy poda nam rękę, aby nasz Elbląg otrzymał miano: „Miasta Przyjaznego”.

     Elbląg, 20 stycznia 1838 r.

Lista członków założycieli Towarzystwa Upiększającego

(źródło: „Elbinger Anzegien” Nr 7 z 1838 roku)

Ojcowie założyciele

    Pod koniec, w kolejności alfabetycznej, zamieszczono wykaz nazwisk pierwszych członków-założycieli Towarzystwa, w tym nazwisko Steenke.

     Wśród tych kilkudziesięciu osób (przedsiębiorcy, kupcy, wyżsi urzędnicy) uwagę należy zwrócić choćby na Carla Ludwiga Zimmermanna – burmistrza i miejskiego radcy budowlanego oraz Ignatza Grunau'a – elbląskiego kupca i przemysłowca, prekursora żeglugi parowej na Zalewie Wiślanym. Założycielem Towarzystwa był też właściciel i wydawca „Elbinger Anzeigen” – Agathon Wernich, ówczesny radny i przewodniczący Rady Miejskiej, a także poprzedni wydawca tej gazety – August Albrecht.

    Członkiem tej grupy był również Jacob von Riesen – kupiec, przedsiębiorca i wydawca, m.in. członek zarządu spółki, która jeszcze w 1828 roku uruchomiła rejsy pierwszego elbląskiego parowca „Copernicus”. Był on zagorzałym politycznie „demokratą”, przewodniczył Radzie Miejskiej przed Wernichem, a także w latach późniejszych. Jego politycznymi współpracownikami byli również inni członkowie założyciele – elbląscy kupcy, bracia Friedrich i Wilhelm Haertelowie.

     Uwaga: określony w tekście ogłoszenia jako "braterski sojusz" na rzecz upiększania Elbląga rzeczywiście takim musiał być – "ponad podziałami" – skoro wydawca gazety Agathon Wernich oraz "duch" jego wydawnictwa był wyraźnie, wręcz programowo konserwatywny... 

Wizerunki elblążan, jednych z akcjonariuszy przedsiębiorstwa będącego właścicielem „Copernicusa”:

Jacoba von Riesen – członka Komisji zarządzającej przedsięwzięciem oraz Ignatza Grunau’a –

późniejszego właściciela silnika oraz kadłuba Copernicusa

(źródło: B. Satori-Neumann: Elbing im Biedermeier...)

    Skoro zaś mowa o parowcu „Copernicusie”, to wspólnikami Riesena byli swego czasu również inni założyciele: właściciel browaru August Roy oraz rajca sądowy, nadburmistrz i szef elbląskiej policji – Johann Lucas Haase. Ponadto z parowcami i przemysłem stoczniowym bezpośrednio związany był mistrz okrętowy – Michael Mitzlaff.

Rzeka Elbląg i stocznia mistrza szkutniczego Michaela Mitzlaffa na litografii z lat 30. XIX wieku

(źródło: B. Satori-Neumann: Elbing im Biedermeier...)

    Wśród założycieli były więc znane i ustosunkowane nazwiska, nic zatem dziwnego, że ogłoszenie ukazało się na pierwszej stronie, a na sam koniec zamieszczono następującą informację: Listy zapisów na uczestnictwo w Towarzystwie Upiększającym dostępne są w rejestrze miejskim, w sekretariacie urzędu miejskiego oraz w drukarni Wernicha.

   Uwaga: znaczna część nazwisk członków założycieli Towarzystwa Upiększającego z 1838 roku była tożsama z nazwiskami członków założycieli wspomnianego Towarzystwa Przemysłowego z 1828 roku. Ponadto wśród „upiększaczy” odnajdziemy kolejnych przewodniczących „przemysłowców”, jak właśnie Steenke, Zimmermann czy Riesen.

Założenia statutowe

     Statutu Towarzystwa został uchwalony w Elblągu dnia 20 kwietnia 1838 roku, potwierdzony protokolarnie przez elbląski magistrat 5 grudnia 1838 roku, a ostatecznie zaakceptowany w Berlinie 26 stycznia 1839 roku.

     Pierwsze paragrafy nawiązywały do założeń ogłoszonych w gazecie. Członkiem stowarzyszenia mogła być każda osoba, która regularnie, co miesiąc wpłaca składkę do kasy Towarzystwa i zobowiązała się do przestrzegania statutu. Co ciekawe, wysokość miesięcznej składki, którą każdy członek zobowiązywał się płacić podpisując listę składkową, była nieokreślona i pozostawiona do swobodnej decyzji każdego sygnatariusza. Każdy, kto podpisał umowę o składce miesięcznej, zobowiązany był do jej nieprzerwanego opłacania co najmniej do końca bieżącego roku.

Wybrane strony statutu Towarzystwa Upiększającego

(źródło: Elbląska Biblioteka Cyfrowa)

    Obszar działania Towarzystwa (paragraf 17) podzielono na cztery miejskie dzielnice, gdzie pierwsza miała zawierać starówkę i Wyspę Spichrzów, a druga Nowe Miasto. Miejscem spotkań stowarzyszenia miała być sala rady miejskiej (lub inne odpowiednie miejsce).

   Członkowie Zarządu mieli pełnić swoje obowiązki nieodpłatnie. Z drugiej strony, niezbędni urzędnicy niższego szczebla, a mianowicie kasjer, który miał być odpowiedzialny za zbieranie składek, oraz ogrodnik odpowiedzialny za stały nadzór nad wszystkimi nasadzeniami i szkółkę drzew, mieli być opłacani ze środków Towarzystwa.

     Powróćmy na chwilę do Steenkego. Jego nazwisko widnieje wśród członków założycieli, czyli że uczestniczył w zebraniu założycielskim w dniu 18 stycznia 1838 roku. Była to niewątpliwie zima, kiedy Steenke przebywał w Elblągu. Jego nazwiska nie odnajdziemy jednak wśród osób uchwalających statut w dniu 20 kwietnia 1838 roku. Wielce prawdopodobne, że tamtą wiosną Steenke wyruszył na studia terenowe związane z projektowaniem kanału.

Efekty działań?

     W 1838 roku Johann Gottlieb Bujack (1787-1840), profesor gimnazjalny (swego czasu nauczyciel Georga J. Steenkego) w Królewcu i niemiecki przyrodnik-botanik opublikował swoje „Szkice botaniczne” [w:] Vaterländisches Archiv für Wissenschaft, Kunst, Industrie und Agrikultur, oder Preuß. Provinzial-Blätter (Królewiec 1838), gdzie między innymi stwierdził:

Pierwsza strona „Szkiców botanicznych” Johanna Bujacka z 1838 roku oraz widok elbląskiego

Placu Fryderyka Wilhelma na stalorycie z ok. 1840 roku

(źródło: archiwum autora)

    Tak naprawdę okolice Elbląga, do których zaprowadziły mnie tego lata moje pragnienia, przerosły moje oczekiwania. Samo miasto jest przyjemne dzięki szerokim, czystym ulicom, licznym reprezentacyjnym domom, otwartym przestrzeniom, zwłaszcza nowemu rynkowi z Placem Fryderyka Wilhelma i praktycznymi nasadzeniami w okolicy, którymi zarządza specjalne Towarzystwo Upiększające, co harmonizuje z pięknym otoczeniem.

     Ps. Czy jednak owe Towarzystwo Upiększające rzeczywiście działało i realizowało w późniejszym okresie swoje cele statutowe oraz ustalenie na ile udało się jego członkom „upiększyć” Elbląg i sprawić, by stał się on „Miastem Przyjaznym” – to już raczej zadanie do wykonania dla współczesnych elblążan...

Cezary Wawrzyński

Ostróda, grudzień 2024 r.

Galeria zdjęć