Kraina Kanału Oberlandzkiego

Gdzie znajduje się miejsce pochówku znamienitego inżyniera?

Poniższy tekst jest niezmiennie aktualny, zwłaszcza w okolicach 1 listopada...

     Wiadomo, że budowniczy Kanału Oberlandzkiego, radca budowlany Georg Jacob Steenke zmarł w wieku niespełna 83 lat w Elblągu, dnia 22 kwietnia 1884 r. W tym też mieście został pochowany.

Fragmenty gazetowych nekrologów poświęconych G.J. Steenke z przełomu kwietnia i maja 1884 r. (źródło: archiwum autora)

     Wiadomo również, że do Elbląga przeprowadził się z małdyckiej Czulpy razem z rodziną (wówczas zapewne już jedynie z żoną) z końcem 1875 r., kiedy przeszedł (został skierowany) na zasłużoną emeryturę w wieku 74 lat. Do tego czasu mieszkał w gustownej i wykwintnej, urządzonej ponoć przez niego samego „willi”, usytuowanej na północnym krańcu jeziora Ruda Woda.

Widok dawnej willi Steenkego w początkach XX w. Budowniczy Kanału Oberlandzkiego mieszkał w niej przez

niemal ćwierć wieku. Obecnie budynek w tym kształcie i miejscu nie istnieje (źródło: fotopolska.eu)

    Nie była to jednak prywatna własność rodziny Steenke, ale mieszkanie służbowe, mieszczące się w siedzibie tamtejszej Inspekcji Budownictwa Wodnego, a które należało przekazać urzędniczemu następcy. Emeryt Steenke powrócił więc po wielu latach do Elbląga, gdzie w 1832 r. rozpoczynał pracę na stanowisku „inspektora wałowego”.

Plac Fryderyka Wilhelma oraz Stary Rynek w Elblągu na litografiach z lat 30. XIX w. (źródło: B. Satori-Neumann: Elbing im Biedermeier und Vormärz, Elbing 1933)

    Dzięki dawnym księgom adresowym wiemy, że w Elblągu emeryt zamieszkał i był do śmierci zameldowany w mieszkaniu, mieszczącym się w budynku o adresie Am Lustgarten 3. W nekrologu opublikowanym w gdańskiej gazecie napisano, że „przez prawie 9 lat mieszkał w przytulnym domostwie”.

Zdjęcia pocztówkowe parku Lustgarten z początku XX w. Po lewej – widok od strony dawnego mieszkania Steenke w kierunku katedry pw. św. Mikołaja. Po prawej – widok z ulicy Giermków, ówczesnej Junkerstrasse (źródło: www.bildarchiv-ostpreussen.de oraz polska-org.pl)

     Okolica tego miejsca to obecnie Plac Wolności, a ten właśnie fragment miasta pełnił wówczas (pełni nadal) funkcję parku, powstałego m.in. po zasypaniu jeszcze średniowiecznych fos.

Fragmenty planów miasta Elbląg. Po lewej - z 1907 r. Widoczny park Lustgarten z pomnikiem poległych (1886) oraz sąsiadującym budynkiem Teatru Miejskiego (1846). Po prawej - rysunek odtworzeniowy planu miasta z 1839 r. Widoczny park (teren zielony) Lustgarten z ówczesnym maneżem (budynkiem ćwiczeniowym). Cyfrą „3” zaznaczono hipotetyczny budynek z przyszłym mieszkaniem Steenke (źródło: www.landkartenarchiv.de oraz atlasmiast.umk.pl)

    Z planu miasta z 1907 r. wynika, że miejscem zamieszkania była wschodnia pierzeja placu, wybudowana frontem do starówki i rzeki Elbląg. Z kolei numeracja miała postępować od południa ku północy, konkretnie od nr 1 do nr 9.

Fotografie Teatru Miejskiego (niem. Stadttheater) w początkach XX w. (wybudowanego w 1846 r.). Po lewej - przed przebudową (miała miejsce w 1911 r.), od strony ulicy Rycerskiej (niem. Fredrichstrasse); przy lewej krawędzi zdjęcia drzewa Lustgarten. Po prawej - zdjęcie z widokiem teatru od strony Lustgarten - po przebudowie (źródło: fotopolska.eu)

    To zaś oznacza, że Steenke mieszkał w budynku usytuowanym „gdzieś pośrodku”, ale bliżej współczesnej ulicy Janowskiej, z widokiem na budynek ówczesnego teatru miejskiego.

Widok Lustgarten od strony ulicy Giermków (niem. Junkerstrasse) w 1904 r. Na pierwszym planie pomnik wojenny. W tle pod koronami drzew domy - w jednym z nich mieszkał do śmierci Steenke (źródło: polska-org.pl)

   Uwidoczniony na zdjęciach pomnik, poświęcony poległym żołnierzom w wojnie francusko-pruskiej lat 1870/1871, został wzniesiony dwa lata po śmierci Steenke, tj. w 1886 r. Nie dotrwał on (co oczywiste) do naszych czasów.

„Stary” i „nowy” pomnik oraz „stare” i „nowe” domy przy parku, gdzie mieszkał Steenke (źródło: www.bildarchiv-ostpreussen.de oraz C. Wawrzyński)

    Obecnie w miejscu m.in. domu, gdzie znajdowało się mieszkanie Steenkego, stoi 3-piętrowy blok mieszkalny z kilkoma klatkami schodowymi od strony wschodniej.

Współczesne bloki mieszkalne o adresie Plac Wolności 1-6 w Elblągu. Po prawej – strona z miejscem po dawnym budynku z mieszkaniem Steenke (autor: C. Wawrzyński)

    Jak powiedziano, dnia 22 kwietnia 1884 r. Georg Jacob Steenke umiera w Elblągu i zostaje pochowany na tamtejszym cmentarzu. Niestety, cmentarz ten dziś nie istnieje, nie ma więc budowniczy sławetnego kanału ani swego grobu, ani nagrobka.

Nagrobki głównych projektantów i budowniczych amerykańskiego Kanału Morris (Jamesa Renwicka i Davida Batesa Douglassa), znajdujące się na brooklińskim cmentarzu Green-Wood Cemetery w Nowym Jorku. Kanał współcześnie nie istnieje, zadbane groby budowniczych - trwają (źródło: C. Wawrzyński oraz www.findagrave.com)

   Możemy zatem snuć, mniej lub bardziej uprawdopodobnione rozważania na temat możliwego wyglądu oraz umiejscowienia miejsca jego ostatniego (?) spoczynku, tym bardziej, że brak jest (póki co) zdigitalizowanych gazet elbląskich z kwietnia 1884 r., a więc i znajomości treści (jeśli był takowy) nekrologu elbląskiego...

    Po pierwsze, wyjaśnień wymaga kwestia cmentarza.

    Wiemy, że Steenke był wyznania protestanckiego, a takich cmentarzy w ówczesnym Elblągu było co najmniej kilka. Z dużą dozą pewności można jednak twierdzić, że była to nekropolia przynależąca do kościoła „Mariackiego”, stojącego na starym mieście. Współcześnie mieści się w nim siedziba Centrum Sztuki „Galeria EL”.

Po lewej - wizerunek kościoła pw. św. Marii w Elblągu, z ok. 1850 r. W tle Brama Targowa. Po prawej – rysunek tego samego kościoła od strony zachodniej i południowej, z 1871 r. (źródło: www.bildarchiv-ostpreussen.de)

    W czasach swojego pierwszego pobytu z rodziną w Elblągu, tj. w latach 30. i początkowych 40. XIX wieku, Steenke przynależał do parafii odprawiającej msze w tym właśnie kościele.

Rzeka Elbląg i stocznia okrętowa Michaela Mitzlaffa na litografii z lat 30. XIX w., widziana od północnego zachodu. W centrum widoczny kościół „Maryjny” (źródło: B. Satori-Neumann: Elbing im Biedermeier und Vormärz, Elbing 1933)

   Sądzić wypada, że po powrocie i powtórnym zamieszkaniu w mieście, ponownie przynależał do tej samej parafii (odległość w linii prostej od mieszkania przy Am Lustgarten do kościoła wynosiła ok. 450 m).

Informacje parafialne w gazecie Elbinger Anzeigen z 9 czerwca 1838 r. Zgodnie z ogłoszeniem - w parafii miejskiej głównego kościoła Mariackiego w miesiącu maju urodziło się 4 dzieci, a zmarł m.in. George Friedrich Alexander Steenke (źródło: archiwum autora)

     Nową parafią mógł być potencjalnie kościół pw. Trzech Króli (niem. Drei-König-Kirche), znajdujący się mniej niż 200 m na wschód od Am Lustgarten i ostatniego mieszkania Steenke, jednak o miejscu jego pogrzebu powinny raczej decydować poprzednie pochówki dzieci, właśnie z lat 30. Nawiasem mówiąc, w latach 1881-1885 tego kościoła „nie było”. Po rozbiórce starego, budowano w ciągu kilku lat nowy, w stylu neogotyckim.

Po lewej – wizerunek kościoła pw. Trzech Króli w Elblągu na akwareli Hermanna Pennera z ok. 1870 r. Po prawej – nowy kościół na pocztówce z przełomu XIX i XX w. Oba widoki od strony południowej (źrodło: www.bildarchiv-ostpreussen.de)

   Parafialny cmentarz kościoła „Maryjnego” był położony na terenie współczesnego Parku im. Romualda Traugutta, pomiędzy rzeczką Kumielą (niem. Hommel, a w tym miejscu Wilde Hommel) oraz ulicą R. Traugutta (skrzyżowanie z ul. Kosynierów Gdyńskich), w linii prostej około 1000 m na wschód od kościoła „Mariackiego” oraz 500 m na północny wschód od Placu Wolności, czyli parku Lustgarten.

Fragmenty planów miasta Elbląg (uwaga: oś północ-południe poziomo, oś wschód-zachód pionowo). Na lewym rysunku – plan z 1830 r. U góry park Lustgarten, pod nr 23 – dzwonnica i kościół pw. Trzech Króli, pod nr 32 – kościół pw. św. Anny oraz sąsiednie cmentarze. Na prawym rysunku – plan z 1907 r. Widoczny nowy kościół pw. św. Anny, cmentarz parafialny tego kościoła oraz cmentarz parafialny kościoła „Maryjnego” (źródło: maps.mapywig.org oraz www.landkartenarchiv.de)

    Ten z kolei cmentarz graniczył od południa z cmentarzem i kościołem pw. św. Anny (niem. St. Annen-Kirche). Do 1899 r. stał tam na wzgórzu mniejszy, stary kościół z początków XVII wieku, a od 1901 r. nowy, znacznie większy. Budowla została uszkodzona i częściowo zniszczona w 1945 r., a ostatecznie rozebrana w latach 50. XX wieku, podobnie zresztą, jak wspomniany kościół pw. Trzech Króli.

Po lewej - stary kościół pw. św. Anny na rysunku Johanna Heinricha Amelunga z 1775 r. Po prawej – nowy kościół pw. św. Anny na pocztówce z 1906 r. (źródło: www.forum.eksploracja.pl oraz fotopolska.eu)

   Co prawda cmentarz protestancki (również przynależący do kościoła pw. św. Anny), z wydzieloną częścią mennonicką znajdował się przy obecnej ulicy Agrykola (niem. Jahnstrasse) - jednak był to cmentarz późniejszy, a nadto G.J. Steenke nie był mennonitą…

    Z kolei wiemy, że ojciec Georga – pilot portowy w Piławie Johann Friedrich Steenke był członkiem wspólnoty Kościoła ewangelicko-reformowanego (kalwińskiego). Jeśli tego samego wyznania był również i syn (co przecież byłoby naturalne), to ci wyznawcy posiadali w Elblągu cmentarz przy obecnej ulicy Sadowej (niem. Baumschulen-Weg), przy skrzyżowaniu z ulicą Generała Józefa Bema (niem. Weingarter Str.), sąsiadujący m.in. z cmentarzem baptystów (z lat 80. XIX wieku).

Współczesny widok (październik 2021 r.) ze wzgórza dawnego kościoła pw. św. Anny na dawny cmentarz parafii kościoła pw. św. Marii w Elblągu (autor: C. Wawrzyński)

   Jednak Steenke nie był baptystą, a cmentarz ewangelików reformowanych został założony dopiero na początku XX wieku. Pozostaje więc nam teren Parku Traugutta, przy nieistniejącym kościele pw. św. Anny, a raczej sąsiedni obszar, leżący od tego miejsca na północny wschód.

Tzw. „Krzyż Papieski” stojący na miejscu byłego kościoła pw. św. Anny oraz fragment Parku Traugutta w Elblągu na cieniowanej mapie z ukształtowaniem terenu. Cmentarz parafii „Maryjnej” znajdował się pomiędzy wzgórzem oraz napisem „Park Traugutta” (źródło: C. Wawrzyński oraz System Informacji Przestrzennej Województwa Warmińsko-Mazurskiego)

    Po drugie, należałoby rozstrzygnąć, czy był to grób, czy też rodzinny grobowiec.

  O ile wcześniej (do przełomu XVIII i XIX wieku) teren przy tym kościele miał służyć mniej zamożnym mieszkańcom Elbląga, o tyle w następnych latach stał się miejscem pochówków znamienitszej części miejscowej społeczności.

  Przykładowo został tu pobudowany rodzinny grobowiec, wręcz o charakterze mauzoleum, znanego elbląskiego przemysłowca, zmarłego w 1896 r. Ferdinanda Schichau'a. Równie monumentalny był grobowiec, swego czasu niezwykle bogatego kupca elbląskiego, tajnego radcy handlowego i masona - Jacquesa Duboisa, zmarłego w 1807 r.

Po lewej – grobowiec rodziny Dubois na zdjęciu z ok. 1920 r. Po prawej – grobowiec rodziny Schichau na zdjęciu z tego samego okresu (źródło: www.gdanskstrefa.com oraz www.bildarchiv-ostpreussen.de)

   Z kilku powodów należy sądzić, że Steenke posiadał w Elblągu grób rodzinny, ale z pewnością nie tak monumentalny. Steenke z rodziną przez długi okres mieszkał poza Elblągiem. „Kanałowy” radca budowlany był raczej człowiekiem średnio zamożnym, jednak trudno byłoby mówić w tym przypadku o bogactwie - było nie było pruskiego urzędnika średniego szczebla.

     Poza tym jego dziad i pradziad zostali zapewne pochowani w Królewcu, a ojciec i matka oraz jeden z synów na cmentarzu w Piławie.

Grobowiec rodziny Dubois oraz klasycystyczne nagrobki z pierwszej ćwierci XIX w. na cmentarzu przy kościele pw. św. Anny w Elblągu na zdjęciach z ok. 1920 r. (źródło: fotopolska.eu)

     Grobowiec musiał być jednak rodzinnym, ponieważ gdy pierwszy raz mieszkał w Elblągu z ówczesną żoną, to rodziły im się, ale też i umierały dzieci. Przykładowo w dniu 16.06.1837 r. umiera w wieku 4 lat druga córka Steenke, Maria, urodzona w Elblągu 31.05.1833 r. W następnym, 1838 r. Georga Jacoba dotyka kolejna tragedia, kiedy to 5 maja umiera jego syn (urodzony 02.02.1836 r. w Elblągu) George Friedrich Alexander.

    Kolejny syn Georg Steenke (urodzony w Elblągu w dniu 27.09.1840 r.) utonął dnia 06.11.1869 r. podczas prób przeprawy morskiej jako porucznik saperów, niemal w tym samym miejscu, przy północnym krańcu Mierzei Wiślanej, co w sierpniu 1818 r. jego dziadek, a ojciec budowniczego kanałów. Został on jednak, jak wspomniano, pochowany na cmentarzu w Piławie (ros. Bałtijsk), zapewne we wspólnym grobie dziadka i babki.

Po lewej - dawny kościół ewangelicki w Starej Piławie. Widok fragmentu cmentarza – miejsca pochówku J.F. Steenke. Po prawej - widok dawnego cmentarza w Bałtijsku w 2010 r. W prawą stronę prowadzi droga na szczyt wzgórza z cerkwią pod wezwaniem św. Aleksandra Newskiego, stojącą w miejscu dawnego kościoła ewangelickiego (źródło: Das westliche Samland…, Drezno 1922 oraz yandex.ru)

    Wiemy również, że Georg Jacob Steenke ożenił się powtórnie, co raczej oznacza, że pierwsza małżonka wcześniej zmarła. Podsumowując powyższe informacje, należy zakładać, że w elbląskim grobowcu rodziny Steenke spoczął w kwietniu 1884 r. radca budowlany Georg Jacob, wcześniej jego pierwsza żona, a jeszcze wcześniej co najmniej dwójka ich małych dzieci: córka i syn.

     Dzięki badaniom starych ksiąg kościelnych, dokonanym przez ostródzianina Ryszarda Kowalskiego (skany pozyskano od Jürgena Ehmanna) wiemy, że G.J. Steenke ożenił się powtórnie w dniu 29 października 1861 r. z Marie Auguste Elise, z domu Krotel (ojciec był królewieckim kupcem). Ślub odbył się w Królewcu. Pan „młody” liczył wówczas sobie 60 lat, a panna młoda lat 33.

Prawdopodobnie Georg J. Steenke siedzący z drugą żoną - Marie Auguste, podczas sesji zdjęciowej L. Dietza do albumu krajoznawczego na pochylni Buczyniec w 1862 r. (źródło: „Eine geneigte Ebene des oberländischen Kanals”, Elbing 1865)

     Po przeżyciu wspólnie niemal 23 lat, Marie Auguste pochowała w Elblągu męża, a następnie - jak twierdzi R. Kowalski („Pochylnia Buczyniec. Album Steenkego z 1865 roku”. Małdyty 2019, s. 45) – już jako wdowa przeniosła się do Królewca, gdzie zmarła w wieku 86 lat, a dokładnie dnia 26 lutego 1915 r. To zaś powinno tłumaczyć brak osobistych pamiątek w Elblągu i okolicy po genialnym budowniczym.

    Dawny kościół pw. św. Anny został całkowicie po II wojnie światowej zburzony i rozebrany. Grób rodzinny i nagrobek Georga Jacoba Steenke w Elblągu współcześnie nie istnieją. Tak jak inne groby, został całkowicie zrównany i zasypany ziemią w związku z budową „miejsca zieleni i odpoczynku” - Parku Traugutta, który otwarto w 1960 r. – dla upamiętnienia jubileuszu Tysiąclecia Państwa Polskiego.

Po lewej - pozostałości grobów i jeszcze stojący grobowiec Schichaua w połowie lat 50. XX w. Po prawej - początkowy fragment ulicy Piechoty w październiku 2017 r. (źródło: zbiory Muzeum Archeologiczno-Historycznego w Elblągu oraz GoogleMaps/StreetView)

    Wedle słów i wiedzy śp. Wiesławy Rynkiewicz-Domino, kustosza Muzeum Archeologiczno-Historycznego w Elblągu (w rozmowie z Lechem Słodownikiem) płyty nagrobne lub ich potłuczone elementy zostały swego czasu (w połowie lat 50. XX w.) użyte m.in. do podbudowy i poprawienia nawierzchni oraz chodników niedalekiej ulicy Piechoty. Być może zatem współcześnie chodzimy lub jeździmy po płytach nagrobnych z grobowca Steenkego...

Współczeny widok (październik 2021 r.) dawnego cmentarza „Maryjnego” od strony ulicy R. Traugutta w Elblągu (autor: C. Wawrzyński)

   Nagrobki cmentarne niszczały od 1945 r., choć w latach 50. istniała jeszcze piękna budowla grobowa Schichaua. Jednak i ten obiekt ostatecznie wówczas zniszczono.

    Sądzić jednak wypada, że grobowiec rodziny Steenke zaczął niszczeć i odchodzić w zapomnienie jeszcze wcześniej. Wszak druga żona zamieszkała w Królewcu, nie żyło dwóch synów, jedna z żyjących córek osiadła z mężem w dalekim Berlinie, a druga w Insterburgu (ros. Czerniachowsk). Tym miejscem nie było się komu opiekować…

     Niemniej jednak co innego brak opieki, a co innego całkowite zburzenie…

Współczesny widok (październik 2021 r.) dawnego cmentarza „Maryjnego” w pobliżu wzgórza dawnego kościoła pw. św. Anny i "Krzyża Papieskiego" w Elblągu (autor: C. Wawrzyński)

Podsumowanie

   Niewymowna szkoda, że nie ma dawnego mieszkania rodziny Steenke (ani w Czulpie, ani w Elblągu), że został zniszczony i fizycznie nie istnieje grób i nagrobek (grobowiec) Georga Jacoba Steenke.

  Nie jest zatem możliwe, aby przechodzący obok współcześni elblążanie mogli (na widok grobowca) urzeczywistniać przesłanie ostatniego zdania nekrologu berlińskiego: „I jak długo będzie istniał Kanał Oberlandzki, imię jego budowniczego z wdzięcznością będzie wspominane”...

Współczesny widok (październik 2021 r.) wnętrza dawnego cmentarza „Maryjnego” w Elblągu (autor: C. Wawrzyński)

    Możliwe jest jednak realizowanie przez współczesnych zalecenia i przesłania z ostatniego zdania nekrologu gdańskiego: „Pamięć o nim będzie podtrzymywana nie tylko przez wszystkich, którzy znali go lepiej, ale także będzie honorowana w szerokich kręgach tych, którzy w odległej przyszłości nadal będą korzystać i kochać dzieło jego geniuszu.”.

    Podtrzymujmy zatem pamięć, a czynić to można na wiele sposobów…

Cezary Wawrzyński

Ostróda, październik 2021 r.

Galeria zdjęć