Kraina Kanału Oberlandzkiego

    Do krajowego („wojewódzkiego”) rejestru zabytków wpisane są następujące zabytkowe, żeglowne drogi wodne: Kanał Augustowski (1968/1979), Kanał Elbląski (1978/1979), Kanał Kłodnicki (1989, nieczynny), Kanał Bydgoski (2005) oraz Kanał Gliwicki (2014).

Po lewej – śluza Nr IV na „starym” Kanale Bydgoskim w 2018 r. Po prawej – śluza Nr 11 „Mikaszówka”
na Kanale Augustowskim w 2017 r. (autor: C. Wawrzyński)

    W rejestrze figuruje więc od niemal pół wieku Kanał Elbląski, ale co konkretnie jest (było) pod tym hasłem rozumiane oraz dlaczego – to już trudno stwierdzić. Paradoksalnie nie pomaga w tym nawet rozporządzenie Prezydenta RP z 2011 r. w sprawie uznania kanału za pomnik historii.

Co było i jest Kanałem Elbląskim?

    Zgodnie z oficjalną nazwą (rozporządzenie ministerialne z 1949 r.) tak nazywaną drogą wodną jest jedynie odcinek od Miłomłyna do jeziora Druzno. Ale przecież nie chodzi tu o samą (mniej lub bardziej właściwie nadaną) nazwę, ale o faktycznie wciąż istniejący, co najmniej XIX-wieczny system kanałowy.

Mapa Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego z przełomu 1860 i 1861 r. według G. Schmida. Linią kropkowaną oznaczono szlak żeglowny kanału, który wiedzie od Iławy, Zalewa i Ostródy do jeziora Druzno, gdzie znajduje swoje ujście. Oś północ-południe zorientowano poziomo (źródło: archiwum autora)

    Nie powinno podlegać dyskusji, że dawnym Kanałem Elbląsko-Oberlandzkim (współcześnie potocznie zwanym Elbląskim) był szlak wodny pomiędzy Ostródą (Starymi Jabłonkami), Iławą i Zalewem – a jeziorem Druzno (poprzez Miłomłyn i Małdyty). Do tak rozumianego systemu przynależał Kanał Dobrzycki z jeziorem Ewingi oraz Kanał Ducki z jeziorem Bartężek.

1. Tak uważali Wschodnioprusacy, w tym budowniczy szlaku Georg Jacob Steenke, który m.in. włączył do Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego średniowieczny Kanał Dobrzycki.

2. Tak m.in. było potwierdzane w polskich tzw. informatorach nawigacyjnych – z kilometrażem poszczególnych odcinków, wydawanych przez organy władające wodami (choćby z 1961 r. oraz 2017 r.).

Jeden z krańców kanałowych. Port w Zalewie nad jeziorem Ewingi w latach 20. XX wieku
(źródło: Bildarchiv Ostpreußen)

     Wydawać by się zatem mogło, że sprawa krańcowych punktów kanałowych (często wbrew nazewnictwu) jest oczywista, gdyż niezmiennie były nimi: 1) styk wód kanałowych z jeziorem Druzno; 2) kraniec jeziora Szeląg Mały w Buńkach k. Starych Jabłonek; 3) kraniec tzw. Małego Jezioraka w Iławie; 4) kraniec jeziora Ewingi, czyli port w Zalewie.

Kanał Elbląski (błędnie zwany Warmińskim) kończący swój bieg na 52 km w jeziorze Druzno w 1961 r.
oraz Kanał Elbląski kończący swój bieg na 52 km w jeziorze Druzno w 2017 r.
(źródło: archiwum autora)

    Wypływająca z Druzna rzeka Elbląg (podobnie jak samo jezioro i wpadająca do niego rzeka Dzierzgoń) stanowiła element „oberlandzkiego” systemu wodnego pomiędzy morzem i Oberlandem – ale samym kanałem nie była! Nic jednak bardziej mylnego z tą niby oczywistością – przynajmniej w przypadku konserwatorów zabytków...

Ptaki nad „zabytkowym” i „kanałowym” jeziorem Druzno
(źródło: archiwum autora)

Wpisywanie kanału do rejestru zabytków

     Wpisanie Kanału Elbląskiego do rejestru zabytków nastąpiło dwuetapowo, gdyż w latach 1975-1998 szlak kanałowy przebiegał przez ówczesne dwa sąsiednie województwa: elbląskie i olsztyńskie, kiedy obecnie (2025) jest to jedno województwo: warmińsko-mazurskie.

    W dniu 1 sierpnia 1978 r. Wojewódzki Konserwator Zabytków w Elblągu wpisał do rejestru zabytków następujący obiekt: Kanał Elbląski.

Decyzja Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Elblągu z dnia 1 sierpnia 1978 r.
(źródło: WUOZ w Olsztynie Delegatura w Elblągu)

     Spuszczając zasłonę milczenia na nieścisłości merytoryczne w uzasadnieniu tej decyzji (taki był wówczas stan wiedzy?), najważniejsze tezy kanałowe sprowadzają się do stwierdzeń:

1) jest to szlak czynny na odcinku Ostróda-Elbląg, posiadający dwa odgałęzienia:

– zachodnie z Miłomłyna do Iławy,

– wschodnie z jeziora Ruda Woda do jeziora Bartężek;

2) podlega ścisłej ochronie konserwatorskiej /dotyczy to zarówno samego szlaku wodnego, jak i wszystkich urządzeń technicznych z nim związanych/;

3) granice ochrony konserwatorskiej zaznaczone są na załączonym planie kolorem czerwonym;

4) decyzja o wpisie obejmuje odcinek znajdujący się na terenie województwa elbląskiego.

Fragment szlaku kanałowego pomiędzy jeziorami: Karnickie, Dauby, Jeziorak i Ewingi (z Kanałem Dobrzyckim) –
na mapie autorstwa Georga Jacoba Steenkego (źródło: archiwum autora)

    Podsumowanie elbląskie:

• osobie piszącej projekt decyzji elbląskiej „zaginęło” drugie odgałęzienie zachodnie do Zalewa (!), choć mogło nie być to aż tak istotne, skoro znajdowało się ono wówczas w ramach jurysdykcji konserwatora olsztyńskiego; 
• nie wymieniono konkretnych budowli hydrotechnicznych, pisząc enigmatycznie o jakiś „wszystkich urządzeniach technicznych”, a wątpliwości miał rozstrzygać czerwony kolor na dołączonej mapie.

    W dniu 17 stycznia 1979 r. Wojewódzki Konserwator Zabytków w Olsztynie wpisał do rejestru zabytków: Kanał wodny na trasie Ostróda-Elbląg /z odgałęzieniem do Iławy/ wraz z całym systemem urządzeń hydrotechnicznych – pochylniami, śluzami, jazami i wrotami.

Decyzja Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Olsztynie z dnia 17 stycznia 1979 r.
(źródło: WUOZ w Olsztynie)

     Spuszczając zasłonę milczenia na nieścisłości merytoryczne w uzasadnieniu tej z kolei decyzji (ówczesny stan wiedzy?), najważniejsze tezy kanałowe sprowadzają się do stwierdzeń:

1) jest to szlak na odcinku Ostróda-Elbląg z odgałęzieniem do Iławy

2) ochronie podlegają pochylnie, śluzy, jazy i wrota

3) decyzja o wpisie obejmuje odcinek znajdujący się na terenie województwa olsztyńskiego, a jego przebieg zaznaczono na załączonej do decyzji mapie.

Fragment szlaku kanałowego pomiędzy jeziorami: Ruda Woda, Bartężek (z Kanałem Duckim), Ilińsk i Liwski Staw –
na mapie autorstwa Georga Jacoba Steenkego (źródło: archiwum autora)

    Podsumowanie olsztyńskie:

• od wpisu „elbląskiego” minęło pół roku, tak więc wpis „olsztyński” miał stanowić jego uzupełnienie, ale też zapewne musiał się na poprzedniku wzorować,
• uzupełniono decyzję o rodzaje budowli podlegających ochronie, choć musimy się domyślać, że wrota to „wrota bezpieczeństwa”, no i konserwator olsztyński nie miał uprawnień do chronienia pochylni oraz wrót buczynieckich,
• powtórzono za elblążanami, że kanał ma odgałęzienie do Iławy, przy czym „zaginęło” nie tylko odgałęzienie do Zalewa (z Kanałem Dobrzyckim), ale też na Bartężek (z Kanałem Duckim).

Mapa – załącznik do decyzji konserwatorskiej z dnia 1 sierpnia 1978 r. Tu zamieszczona w układzie poziomym,
zgodnie z kanałową mapą Steenkego z 1862 r. (źródło: WUOZ w Olsztynie, uzupełnienia własne)

Mapa i gdzie jest Kanał Dobrzycki??!!

    W Wojewódzkim Urzędzie Ochrony Zabytków w Olsztynie znajduje się mapa, o której jest mowa w obu decyzjach konserwatorskich z 1978 i 1978 r. Jednak jest to mapa „elbląska”, gdzie granice obszaru ochrony miały być wyznaczone kolorem czerwonym.

   Co ciekawe, kolorem czerwonym oznaczono większość sztucznych odcinków kanałowych, a kolorem niebieskim (?) szlak kanałowy wiodący jeziorami.

Widok Kanału Dobrzyckiego w 2012 r.
(autor: C. Wawrzyński)

     Co najmniej trzy zaskoczenia:

1) na mapie kolorem czerwonym (jako chroniony obszar zabytkowy) oznaczono rzekę Elbląg – która kanałem nigdy nie była!

2) na mapie nie ma w ogóle Kanału Dobrzyckiego i jeziora Ewingi!

3) na mapie nie ma oznaczonego kolorem czerwonym odcinka ostródzkiego, pomiędzy Jeziorem Drwęckim i Jeziorem Pauzeńskim.

Ciekawy przypadek Kanału Duckiego

    Według omawianej mapy – Kanał Ducki jest zaznaczony kolorem czerwonym, a więc podlega ochronie konserwatorskiej. Jednak konserwator olsztyński nie stwierdził, że taka odnoga w ogóle istnieje (choć powinien), oświadczając że istnieje tylko odnoga „iławska” – natomiast uczynił to wcześniej konserwator elbląski (choć zgodnie w właściwością miejscową nie powinien).

Przedwojenne zdjęcie motorowca wycieczkowego "Herta" na Dutz-Kanal
(źródło: archiwum autora)

Uznanie za pomnik historii

     Dnia 14 stycznia 2011 r. Prezydent RP wydał rozporządzenie w sprawie uznania za pomnik historii „Kanał Elbląski”.

   Zgodnie z § 1: Uznaje się za pomnik historii „Kanał Elbląski”, położony w województwie warmińsko-mazurskim na obszarze: miasta i gminy Elbląg, gminy Markusy, gminy Rychliki, gminy Pasłęk, gminy Małdyty, gminy Morąg, miasta i gminy Miłomłyn, miasta i gminy Ostróda, gminy Zalewo oraz miasta i gminy Iława.

    Zgodnie z § 3. 1: Obszar pomnika historii „Kanał Elbląski” obejmuje układ drogi wodnej Kanału Elbląskiego łączący jeziora: Druzno, Piniewo, Sambród, Ruda Woda, Bartężek, Ilińsk, Drwęckie, Pauzeńskie, Szeląg Wielki, Szeląg Mały, Karnickie, Dauby, Jeziorak, Mały Jeziorak wraz ze związanymi z nimi: 5 pochylniami — Całuny, Jelenie, Oleśnica, Kąty, Buczyniec, 4 śluzami — Miłomłyn, Zielona, Ostróda, Mała Ruś, 4 wrotami ochronnymi — Miłomłyn, Buczyniec, Ligowo, Zagadka, 5 jazami — Miłomłyn, Zielona, Iława, Samborowo, Ostróda, a także innymi przynależnymi do kanału elementami systemu urządzeń hydrotechnicznych.

     Zgodnie z § 3. 2: Mapa „Kanału Elbląskiego” stanowi załącznik do rozporządzenia.

Mapa „Kanału Elbląskiego” jako Pomnik Historii – załącznik do rozporządzenia Prezydenta RP z 2011 r.
Tu zamieszczona w układzie poziomym, zgodnie z kanałową mapą Steenkego z 1862 r.
(źródło: https://isap.sejm.gov.pl/)

     Podsumowanie prezydenckie:

• wygląda na to, że załącznik graficzny oraz treść rozporządzenia bazowała na decyzjach konserwatorskich z lat 1978 i 1979,
• za pomnik historii „Kanał Elbląski” uznano rzekę Elbląg, która nie jest kanałem, a mało tego – jej wody są morskimi wodami wewnętrznymi!
• za pomnik historii nie uznano w ogóle Kanału Dobrzyckiego i szlaku wiodącego jeziorem Ewingi do Zalewa, natomiast uznano jedynie północną cześć Jezioraka na terenie gminy Zalewo. 

Okolice śluzy Nr 2 „Kłodnica” na wpisanym do rejestru zabytków Kanale Kłodnickim w 2017 r.
(autor: C. Wawrzyński)

Postulat „konserwatorski”

     Czy to nie dziwne, że najstarszy żeglowny kanał na terenie Polski – wybudowany jeszcze w średniowieczu (ok. 1334 r.) Kanał Dobrzycki, nie jest wpisany do rejestru zabytków?! W przeciwieństwie do rzeki Elbląg – ostatnimi czasy na odcinku od Elbląga po Zalew sztucznie poszerzonej i całkowicie wybetonowanej?!

Rzeka Elbląg – betonowy zabytek rejestrowy o nazwie „Kanał Elbląski” w 2023 r.
(autor: C. Wawrzyński)

   Może właściciel (Wody Polskie) lub gmina Zalewo złożą stosowny wniosek, albo też wojewódzki konserwator zabytków zainicjuje postępowanie z urzędu? Ta ostatnia opcja mogłaby w jakiejś mierze posłużyć „poprawieniu” decyzji z lat 70. XX wieku…

Cezary Wawrzyński

Ostróda, kwiecień 2025 r.

Galeria zdjęć