Kraina Kanału Oberlandzkiego

     Na początku października 2019 r. polska delegacja złożona z przedstawicieli Stowarzyszenia Miłośników Kanału Elbląskiego NAVICULA, Związku Gmin Kanału Elbląskiego i Pojezierza Iławskiego oraz Gościńców Kanału Elbląskiego i Jezioraka przebywała we wschodnioniemieckim Eberswalde, na zaproszenie tamtejszego stowarzyszania „Nasz Kanał Finow” (niem. Unser Finowkanal). W czasie tej krótkiej wizyty nasza delegacja, dzięki uprzejmości gospodarzy, jednego odbyła rejs spacerowy szlakiem kanałowym, pokonując kilka śluz, kolejnego zaś dnia zwiedziła inne śluzy i ważne punkty na kanale, docierając tam lądem.

Polska delegacja (3/4) przed rejsem po Kanale Finow. Pośrodku prezes niemieckiego stowarzyszenia kanałowego Hartmut Ginnow-Merkert, po jego prawej kapitan łodzi (autor: C. Wawrzyński). Po prawej stronie fotografii plakat reklamujący obchody 400-lecia Finowkanal

    W czasie głównego wieczoru w Marina Park Eberswalde (Miejski Zakład Kąpielowy), stowarzyszenie Navicula nawiązało oficjalne kontakty ze swoim niemieckim odpowiednikiem, zgłaszając wstępnie akces uczestniczenia w przyszłorocznych (maj 2020 r.) obchodach 400-lecia Kanału Finow, ponadto przedstawiona została prezentacja multimedialna o działalności „Gościńców”, mnie zaś przypadł zaszczytny obowiązek zaprezentowania historii Kanału Elbląskiego, m.in. w kontekście podobieństw do północnoamerykańskiego Morris Canal.

     Zabytkowy Kanał Finow (niem. Finowkanal) jest jednym z najstarszych w Europie oraz prawdopodobnie najstarszym w Niemczech, wciąż funkcjonującym śródlądowym kanałem żeglownym. Znajduje się w kraju związkowym Brandenburgia, w powiecie Barnim; będąc poprzednikiem współczesnego Kanału Odra-Hawela.

Kanał Finow jako element systemu kanałów żeglownych na Mapie Europejskich Dróg Wodnych (European Waterways Map). Kolorem ciemnozielonym oznaczono Kanał Finow, kolorem jasnozielonym przecinający go Kanał Odra-Hawela (źródło: archiwum autora)

     Długość podstawowego odcinka wynosi ok. 32 km, którego śluzy pokonują blisko 36 m różnicy wysokości wód, znajdując swoje wschodnie ujście w miejscowości Liepe, na tzw. Starej Odrze. W czasach pruskich był elementem systemu dróg wodnych, m.in. łączącego dzielnice państwa z Berlinem. Przykładowo śródlądowe połączenia wodne miały ze sobą porty jak najbardziej (w naszym postrzeganiu) morskie: Hamburg, Szczecin, Gdańsk, Królewiec i Kłajpeda…

     Można twierdzić, że współcześnie kanał jest elementem międzynarodowej drogi wodnej MDW E70, m.in. łączącej te same miejsca i krainy geograficzne, ale co ważne (jak sama nazwa wskazuje) również odrębne państwa. MDW E70 prowadzi od holenderskiego Rotterdamu i belgijskiej Antwerpii, przez północne i środkowe Niemcy, Odrę, Wartę, Noteć, Wisłę, Nogat do Zalewu Wiślanego i rosyjskiego Kaliningradu, dalej Pregołą i ostatecznie do Zalewu Kurońskiego, na ujście Niemna i do litewskiej Kłajpedy.

      Z formalnego punktu widzenia częścią MDW E70 jest co prawda pobliski Kanał Odra-Hawela, jednak de facto Finowkanal jest z tą międzynarodową trasą połączony i jej niejako naturalnym dopełnieniem. Można tu doszukać się bezpośredniej analogii do Kanału Elbląskiego, który w sposób naturalny łączy się i jest dopełnieniem Pętli Żuławskiej, a tym samym również MDW E70.

Mapa z przebiegiem trasy Międzynarodowej Drogi Wodnej MDW E70

(źródło: Urząd Marszałkowski Województwa Pomorskiego)

Kilka okresów tworzenia i funkcjonowania Finowkanal

     Tzw. „pierwszy” Kanał Finow został wybudowany w latach 1605-1620. Po uprzednich, jeszcze XVI-wiecznych zamysłach, decyzję o jego budowie podjął w 1603 r. książę pruski i elektor brandenburski Joachim Friedrich Hohenzollern (1546-1608), chcący połączyć rzekę Hawelę (mijająca w kierunku północnym Berlin od strony zachodniej), a więc prawy dopływ Łaby z rzeką Odrą, m.in. dzięki częściowemu skanalizowaniu jej dopływu, czyli rzeki Finow. Pierwsze 5 drewnianych śluz wybudowano do 1609 r., ale wciąż brakowało pieniędzy i ludzi. Budowę kontynuowali więc mozolnie elektorowi następcy: Johann Sigismund (1572-1619) oraz Georg Wilhelm (1595-1640). Ostatecznie przedsięwzięcie, choć ponoć niedoskonałe technicznie, powiodło się – pierwsza barka przepłynęła nową trasą w 1620 r. Oznacza to, że tenże kanał obchodzi w bieżącym, tj. 2020 roku, swoje 400-lecie!

     Niestety, w czasie wkrótce wybuchłej tzw. wojny trzydziestoletniej (1618-1648) kanał został zaniedbany i popadł w całkowitą ruinę, stał się wręcz zapomniany…

Żegluga po Finowkanal na archiwalnych zdjęciach z końca XIX w. (źródło: zbiory Ralfa Roletschek) 

     Tzw. „drugi” Kanał Finow został wykonany w latach 1743-1746, a do 1753 r, trwała jego dalsza rozbudowa. Kanał poprowadzono w większości starym korytem, m.in. 10 komorowych śluz o ekliptycznym kształcie (dla łodzi o wymiarach 27,7 m na 3,1 m) ponownie wybudowano w miejscach pierwszego Finowkanal.

     Działo się to za rządów króla pruskiego Fryderyka II, zwanego Wielkim (1712-1786), który ponoć nakazał ścinać w celach budowlanych okoliczne stare dęby. Ponieważ za panowania tego samego władcy, tuż po pierwszym rozbiorze Polski, wybudowano w latach 1773-1774 Kanał Bydgoski, zwykło się uważać te dwa kanały, zresztą pośrednio łączące się, za „siostrzane” drogi wodne, a nawet (choć moim zdaniem na wyrost) za kanały „bliźniacze”… Ponoć na budowę nowego-starego kanału zużyto łącznie 1.405 dębów oraz 9.555 sosen. Nie świadczy to jednak o rozrzutności króla Fryderyka, gdyż wyjątkowo sroga zima z 1739 na 1740 rok miała spowodować obumarcie wielu dębów, co dopiero w następstwie skłoniło władcę do nakazania tak licznego wyrębu.

   Zauważmy, że podstawowym elementem Kanału Bydgoskiego jest jego najwyżej położony odcinek żeglugowy – prosty i długi na ponad 16 km, pomiędzy śluzami Osowa Góra i Józefinki. Odcinek ten był i jest nazywany Tredel (niem. Trödel), w znaczeniu „gnuśny”, „leniwy”, „powolny”, zapewne ze względu na nikły, niemal niedostrzegalny prąd wody. Podobny odcinek, o takiej właśnie nazwie, odnajdziemy również przy zachodnim krańcu Kanału Finow.

Ruch towarowy na dwóch "równoległych" śluzach miejskich w Eberswalde, na pocztówce z 1910 r.

(źródło: bydgoszcz.wyborcza.pl)

    Kanał Finow bez wątpienia przyczynił się do rozwoju społeczno-gospodarczego zarówno bezpośredniej okolicy Eberswalde (wokół licznie powstawały kuźnie, cegielnie, odlewnie, fabryki i manufaktury), jak i całego państwa pruskiego. Ruch towarowy systematycznie rósł, żegluga odbywała się nawet w porze nocnej, a od 1874 r. rozpoczęto wznosić drugie, „równoległe” śluzy na każdym stopniu wodnym.

     Zauważmy, że w tym samym czasie kanalizowano Brdę i budowano śluzy na Kapuściskach i w Brdyujściu oraz rozbudowywano Kanał Oberlandzki

Część wschodnia Finow-Canal i rozlewiska Starej Odry na niemieckiej mapie Karte des Deutschen Reiches z 1893 r. (źródło: www.davidrumsey.com)

     Pierwszy kanał posiadał 11 śluz (wówczas ok. 32 m różnicy poziomu wód w pionie na długości blisko 39 km), drugi kanał aż 17 śluz, a ostatecznie, po licznych przebudowach, takich budowli jest obecnie 12, licząc od góry szlaku (od zachodu): [1] Ruhlsdorf, [2] Leesenbrück, [3] Grafenbrück, [4] Schӧpfurth, [5] Heegermühle, [6] Wolfswinkel, [7] Drahthammer, [8] Kupferhammer, [9] Eberswalde, [10] Ragöse, [11] Stecher, [12] Liepe. Dodatkowo dochodzi odcinek zachodni, ze śluzą Zerpenschleuse, a więc łącznie śluz kanałowych jest obecnie 13, pokonujących blisko 39 m różnicy poziomu wód.

Plan sytuacyjny współczesnego Kanału Odra-Hawela, ze śluzami na Kanale Finow

(źródło: www.tw-eberswalde.de)

     Ostatecznie w połowie XIX w. śluzy Kanału Finow (mieszczące statki o długości 40,2 m i szerokości 4,6 m, przy głębokości 1,4 m) stały się obiektami znormalizowanymi, stanowiącymi punkt odniesienia dla niemieckiego śródlądowego budownictwa wodnego – a więc i dla „naszych” budowli wschodniopruskich. Przede wszystkim zaś takimi stały się jednostki pływające po Finowkanal, charakterystyczne dla wymiarów odnowionych około 1845 r. śluz – tzw. Finow-Mass-Kahn, o nośności ok. 170 t.

Widok barki typu Finow-Mass-Kahn w basenie przed głową dolną i wrotami śluzy miejskiej w Eberswalde,

na pocztówce z końca XIX w. (źródło: zbiory Ralfa Roletschek)

     Dodatkowo śluzy zaprojektowano o podwójnej wielkości (z przesunięciem głowy śluzy i wrót na jedną ze stron), aby mogły się w nich jednocześnie pomieścić dwie znormalizowane barki. Śluza nr 9 w Eberswalde jest obecnie najstarszą funkcjonującą śluzą w systemie brandenburskich dróg wodnych, w swoim obecnym kształcie została wzniesiona w 1831 r. i odnowiona w 2001 r.

Współczesny widok głowy dolnej, wrót i komory śluzy nr 9 w Eberswalde

(autor: C. Wawrzyński)

Zmierzch świetności i czasy współczesne

     Ciekawostką jest, że w latach 1895-1898 pomiędzy śluzami nr 9 i 10 testowano nowe, w tym elektryczne sposoby holowania barek, a mianowicie system Carla Kӧttgena – barki ciągnięte za pomocą małej lokomotywy z siłownikiem, jeżdżącej po szynach; oraz system Lamb – gdzie siłownik był podwieszony i poruszał się wzdłuż stalowej liny. Ostatecznie system Kӧttgena został wykorzystany w początkach XX w. na berlińskim Tetlowkanal oraz na położonej w pobliżu wschodniego krańca Finowkanal podnośni w Niederfinow, na Kanale Odra-Hawela.

Eksperymenty z napędem kanałowym: po lewej system Carla Köttgena, po prawej system Lamb

(źródło: Traction mécanique depuis la bergesur les voies navigables; https://papidema.fr)

    Kanał Finow zaczął gwałtownie tracić na znaczeniu po otwarciu w 1914 r. Kanału Odra-Hawela, nowoczesnego wówczas i bardziej zaawansowanego technicznie (zaledwie 4 śluzy, 9-metrowe), służącemu większym jednostkom pływającym, a z którym to nowym kanałem bezpośrednio się przecina. Tu z kolei można doszukać się analogii do historii Kanału Kłodnickiego i Kanału Gliwickiego na Górnym Śląsku.

Współczesny widok skrzyżowania dwóch żeglownych dróg wodnych: Kanału Finow - na wprost, pod mostem kolejowym, z Kanałem Odra-Hawela - lewy oraz prawy górny róg (autor: C. Wawrzyński)

    Zauważmy, że w tym samym czasie, bo w latach 1910-1913/15 wybudowano większe śluzy na nowym Kanale Bydgoskim, odcinając od głównego szlaku żeglugowego część starego kanału, z 5 śluzami.

   Wtedy to na Finowkanal albo zasypano, albo zamieniono na jazy, wybudowane przecież stosunkowo niedawno, bo w latach 70. XIX w. dodatkowe śluzy „równoległe”. Przewozy systematycznie malały, a ostateczne zamknięcie żeglugi towarowej miało miejsce za czasów NRD, w 1972 r. Do tego czasu (a i jeszcze wiele lat później) jednym z problemów szlaku wodnego i jego okolic były chemiczne zanieczyszczenia przemysłowe i poprzemysłowe.

     Współcześnie na Finowkanal został zrewitalizowany i ponownie otwarty (2016 r.) dla ruchu łodzi i jachtów odcinek długości ok. 10 km pomiędzy miejscowościami Liebenwalde i Zerpenschleuse – tzw. „Langer Trӧdel”, tak więc kanał jest żeglowny na swojej całej, blisko 43-kilometrowej długości. Wcześniej, w latach 20. XX w. odcinek ten odcięto od macierzystego szlaku, w wyniku zasypania śluzy Zerpenschleuse (która ostatecznie na nowo została zrekonstruowana).

Diabelski Most (niem. Teufelsbrücke) nad zatoczką kanałową w miejscowości Finow, wzdłuż toru wodnego Kanału Finow. Jeden z pierwszych żeliwnych mostów w Europie Środkowej. Most może nosić również miano "Wędrującego". Podobno został zaprojektowany i wyprodukowany w Anglii w 1820 r. Pojawił się w 1826 r. w Berlinie, ponad Szprewą. W 1895 r. został rozebrany, skrócony i zmontowany w Liepe, ponad Finowkanal. W 1913 r. ponownie został rozebrany, kolejny raz skrócony i zamontowany przy fabryczce mosiądzu w Finow. Istnieje wersja, że został wykonany w Gliwicach. Gdyby tak było, musiał do Berlina dopłynąć m.in. Kanałem Kłodnickim i Kanałem Finow (autor: C. Wawrzyński)

     Obecnie przywracane są i rozwijane jego funkcje turystyczne i rekreacyjne, do czego niewątpliwie powinien przyczynić się w znaczący sposób jubileusz 400-lecia…

     Ps. Będzie to już drugi jubileusz 400-lecia, pierwszy był obchodzony w 2003 r., z okazji „okrągłej” rocznicy wbicia „pierwszej” łopaty…

Cezary Wawrzyński

Ostróda, luty/marzec 2020 r.

Galeria zdjęć