Kraina Kanału Oberlandzkiego

     Na szlaku łączącym oberlandzkie jeziora – pomiędzy Jeziorakiem i odcinkiem pochylniowym – Steenke zainstalował (w liczbie 4) tzw. wrota bezpieczeństwa.

Po lewej – wrota bezpieczeństwa BUCZYNIEC. Po prawej – wrota bezpieczeństwa MIŁOMŁYN
(autor: C. Wawrzyński) 

    Zamknięcie wrót posadowionych tuż przed pochylnią Buczyniec – potencjalnie chroni pochylnię od nadmiernego naporu wód od strony południowej (jezior Sambród i Ruda Woda), umożliwiając też przeprowadzanie na pochylni choćby prac remontowych po spuszczeniu części wód na stanowisku górnym.

Wrota bezpieczeństwa LIGOWO. Widok od strony Miłomłyna w kierunku akweduktu w lutym 2025 roku 

(autor: C. Wawrzyński)

     Zamknięcie wrót w Miłomłynie potencjalnie chroni kanał przed naporem wód od strony północnej (jeziora Ilińsk i Ruda Woda), co byłoby potrzebne zwłaszcza przy uszkodzeniu jazu lub śluzy w Miłomłynie.

     Dodatkowe wrota bezpieczeństwa pobudowano po obu stronach akweduktu karnickiego – wrota od strony wsi Ligi (Miłomłyna) oraz wrota od strony wsi Mozgowo (Jezioraka). Mają one chronić (po zamknięciu) przed zalaniem niżej położone tereny doliny Jeziora Karnickiego w przypadku ewentualnego pęknięcia lub uszkodzenia wałów kanałowych lub akweduktu.

Wrota bezpieczeństwa ZAGADKA. Widok od strony Mozgowa w kierunku akweduktu w lutym 2025 roku

(autor: C. Wawrzyński)

     W nomenklaturze służb wodnych (w tym RZGW) od dawien dawna owe wrota noszą odpowiednio nazwę LIGOWO oraz ZAGADKA.

     Według prof. S. Januszewskiego (Kanał Elbląski, Wrocław 2021): W każdym przypadku wrota wykonane są w konstrukcji drewnianej, żebrowej. Materiałem konstrukcyjnym jest drewno sosnowe. Wrota składają się z czterech lub pięciu dźwigarów wzdłużnych (bali o wymiarach 26 x 30 cm), dwóch słupów pionowych (bali 26 x 30 cm), które razem tworzą konstrukcję nośną wrót, która z kolei pokryta jest poszyciem drewnianym. Wrota opatrzone są okuciami stalowymi, które wzmacniają ich konstrukcję (…)

Tabela z wykazem wrót ochronnych Kanału Elbląskiego wg prof. S. Januszewskiego 

(źródło: archiwum autora)

     Napęd wrót wspornych realizowany jest ręcznie za pomocą liny zakładanej na słup stały wrót. Czerpano przy tym również z siły pociągowej zwierząt, bądź też używano ciągnika rolniczego. W dolnej części wrota posiadają otwór zamykany zastawką drewnianą. Podnoszona i opuszczana jest za pomocą ręcznego mechanizmu dźwigniowego, analogicznego na wszystkich wrotach ochronnych.

Śluzy zabezpieczenia na kanale w Oberlandzie wg taryfy opłat z 1853 roku 

(źródło: archiwum autora)

    Według taryfy opłat z lipca 1853 roku wrota nosiły niemiecką nazwę Sicherheitsschleuse, czyli śluza zabezpieczenia (bezpieczeństwa).

    Na niemieckiej mapie Schnellwalde z 1938 roku (na podkładzie z 1911 roku) budowle nosiły miano Sicherheitstor, czyli brama bezpieczeństwa. Na tejże mapie najbliższa miejscowość wrót wschodnich to Liegen – a więc obecnie Ligi, natomiast najbliższa miejscowość wrót zachodnich to Nosewitz – a więc współcześnie Mozgowo.

Umiejscowienie bram bezpieczeństwa po obu stronach akweduktu karnickiego – niemiecka mapa z 1938 roku 

(źródło: igrek.amzp.pl)

      W 1961 roku został opublikowany „Informator dróg wodnych śródlądowych żeglownych” przez Centralny Urząd Gospodarki Wodnej. W tym dokumencie można było odnaleźć wrota bezpieczeństwa (km 6,50) przy miejscowości Ligowo (??) oraz wrota bezpieczeństwa (km 8,91) przy miejscowości Zagadka (??!!).

Fragment informatora żeglugowego z 1961 r. 

(źródło: archiwum autora)

    To rzeczywiście było (wciąż jest) zagadkowe... Tym bardziej, że tuż obok odnajdziemy choćby taką nazwę miejscowości jak Karniewo (Karnity?) oraz jeziora: Dobskie (Dauby?) i Abiskarskie (Karnickie?).

Po lewej – widok z mostu nad wrotami bezpieczeństwa ZAGADKA w kierunku wsi Mozgowo. Po prawej – widok ze wsi Ligi w kierunku wrót bezpieczeństwa LIGOWO, akweduktu i Jeziora Karnickiego. Luty 2025 roku 

(autor: C. Wawrzyński)

    Należy zauważyć, że autorzy informatora żeglugowego z 1961 roku ewidentnie złamali obowiązujące już wówczas od dłuższego czasu prawo. Otóż nigdy oficjalnie nie istniała miejscowość o nazwie Ligowo! Zgodnie z zarządzeniem Ministra Administracji Publicznej z 15 grudnia 1949 r. nosi ona nazwę Ligi (niem. Liegen). Nie istniała też miejscowość o nazwie Zagadka! Zgodnie z zarządzeniem tego samego ministra z 4 kwietnia 1950 r. mamy miejscowość Mozgowo (niem. Nosewitz).

   Nawiasem mówiąc, miejscowości Ligi oraz Mozgowo występowały już w "Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich" – odpowiednio w tomie V z 1884 roku (s. 223) oraz w tomie VI z 1885 roku (s. 753).   

Fragmenty ministerialnych zarządzeń ustalających nazwy miejscowości z 1949 r. oraz 1950 r. 

(źródło: isap.sejm.gov.pl)

    Taka sytuacja, a więc odwoływanie się do nigdy nieistniejących miejscowości, trwa całe dziesięciolecia i raczej nie wydaje się by miało to ulec zmianie...

Rozporządzenie Prezydenta RP m.in. z wrotami Ligowo i Zagadka
(źródło: https://isap.sejm.gov.pl/)

    Dowodem niech będzie „Informator nawigacyjny Dróg Wodnych Śródlądowych Regionu Dolnej Wisły (z wyłączeniem Wisły)” z 2017 roku. Odnajdziemy w nim wrota bezpieczeństwa LIGOWO (km 6,501) oraz wrota bezpieczeństwa ZAGADKA (km 8,856).

Fragmenty „Informatora nawigacyjnego” RZGW w Gdańsku z 2017 r. 

(źródło: archiwum autora)

     Zagadkowe jest dodatkowo to, że w porównaniu z informatorem sprzed 56 lat, wrota ZAGADKA przesunęły się na wschód (w stronę Miłomłyna) o około 54 m, czyli że „wędrowały” ze średnią prędkością 1 m na rok…

Sfatygowany most nad wrotami ZAGADKA (w ciągu drogi Karnity–Mozgowo–Wielowieś). Stan techniczny budowli w lutym 2025 roku rzeczywiście mógł dowodzić „częstej” zmiany jej miejsca pobytu

(autor: C. Wawrzyński)

    Skąd zatem mogło się wziąć to nazewnicze przekłamanie, co było źródłem tej „zagadkowej” sytuacji? Zapewne tak jak w przypadku nowych, powojennych nazw części pochylni – zaakceptowano nazwy nieformalne, używane potocznie przez napływową ludności tuż po wojnie.

Fragmenty „Zapisków Zalewskich” z końca 2024 roku 

(źródło: archiwum autora)

     Według artykułu z „Zapisków Zalewskich” (Nr 60 z 2024 r.) współczesna wieś (położona w gminie Zalewo) o nazwie Mozgowo tuż po wojnie była nazywana właśnie jako Zagadka. A przecież co do zasady budowle hydrotechniczne (śluzy, pochylnie, jazy, wrota bezpieczeństwa) nazywano w odniesieniu do najbliższej miejscowości.

   Wiemy więc dlaczego wrota nazwano „Zagadką”, ale wciąż nie wiemy dlaczego tak właśnie owa miejscowość (Mozgowo) została wówczas tak potocznie nazwana. Należy również domniemywać, że wieś Ligi (położona w gminie Miłomłyn) była po wojnie nazywana potocznie Ligowo, najprawdopodobniej jako próba zaadaptowania niemieckiej nazwy Liegen.

Inwentaryzacja mostu Mozgowo i wrót ochronnych Zagadka wykonana w 1901 roku przez Inspekcję 

Budownictwa Wodnego w Czulpie. Podano jeszcze inny kilometraż, tj. km 8,868 

(źródło: Kanał Elbląski, Wrocław 2021)

    Ps. Szlak Kanału Elbląskiego ma wciąż wiele miejsc tajemniczych, nierzadko czekających na swego odkrywcę. Tymczasem można pokusić się o stwierdzenie, że jedna z tajemnic, tytułowa „ligowa zagadka” zostaje (przynajmniej w części) rozwiązana...

Cezary Wawrzyński

Ostróda, luty 2025 r.

Galeria zdjęć