Kraina Kanału Oberlandzkiego

   W części 1. opowieści była m.in. mowa o hipotetycznej śluzie „zalewskiej” (jazie?, pochylni?) na Kanale Dobrzyckim (z lat 30. XIV wieku - pomiędzy jeziorami Ewingi i Jeziorak) oraz o śluzie „ostródzkiej” (być może z XIV wieku, z pewnością sprzed 1783 r. - pomiędzy jeziorami Pauzeńskim i Drwęckim).

    W części 2. artykułu opisana została projektowana przez Steenke śluza na pochylni Buczyniec oraz historia 5 podwójnych, drewnianych śluz komorowych w miejscu współczesnej pochylni Całuny, rozebranych około 1883 r.

   W części 3. publikacji przedstawiono dawne, jeszcze drewniane śluzy o nazwach Sonnenhof/Miłomłyn i Grünort/Zielona (ukończone w 1849 r. - pomiędzy jeziorami Liwskim Stawem i Drwęckim), zastąpione przez późniejsze budowle betonowe.

    Pora na przedstawienie ostatnich (kto wie?), tajemniczych śluz na szlaku Kanału Oberlandzkiego. Były to dwie drewniane konstrukcje usytuowane w pobliżu Czulpy, pomiędzy jeziorami Sambród i Ruda Woda oraz jedna w pobliżu Krasina, pomiędzy dzisiejszymi pochylniami Oleśnica i Jelenie.

Po północnej stronie śródleśnego wododziału

    Ciekawych informacji na temat stosunków wodnych i uwarunkowań związanych z ewentualną budową przyszłego kanału dostarczył nam Johann Gottlieb Bujack (1787-1840), profesor gimnazjalny w Królewcu i niemiecki przyrodnik-botanik. Sądzić wypada, że był on nauczycielem G.J. Steenke w elitarnym królewieckim gimnazjum Collegium Fridericianum, dzięki czemu mógł i korzystał ze źródła wiedzy niejako „z pierwszej ręki”, bezpośrednio od Steenke.

    W 1838 r. Bujack opublikował obszerny artykuł zatytułowany „Grupa jezior Oberlandu, w kontekście ich kanałowego połączenia z jeziorem Druzno”, w królewieckim periodyku „Waterlandisches Archiv für Wissenschaft, Kunst, Industrie und Agrikultur oder Preuß. Provinzial-Blätter”.

Okolice oberlandzkiego wododziału na wysokości Drulit, opodal podejścia do pochylni Buczyniec

(autor: C. Wawrzyński)

Tam też czytamy (s. 361-363):

     „Jeśli chodzi o żeglowne połączenie jezior Druzno i Drwęckiego, bierze się pod uwagę połączenie Druzna z Piniewem, które jest oddalone od niego o około 1 i 3/4 mili (13 km – przypis C.W.) w linii prostej, i wydaje się, że natura zapoczątkowała je przez potok lub rzekę zwaną Klepina (Kleppe).

     Mianowicie po północnej stronie jeziora Piniewo, niedaleko chat rybaków należących do Drulit, znajduje się najniższy punkt grzbietu, który tworzy dział wodny między dopływami jezior Piniewo i Druzno. Właściwy dział wodny znajduje się w lesie, a na bagnistej łące na północ od niego znajduje się nagromadzenie wody, które można uznać za pierwotne źródło Klepiny lub młyńskiej strugi Klepińskiego Młyna (...)

Widok na rzekę Klepinę z miejsca po dawnym młynie. Po lewej – w górę, w kierunku południowym, w stronę dawnego stawu młyńskiego i zapewne zapory (jazu) spiętrzającej. Po prawej – w dół, w kierunku północnym

(autor: C. Wawrzyński)

Krzyżaccy prekursorzy, młyn i „śluza” na Klepinie

    Równocześnie, o dziwo, ciągnie się całkowicie zarośnięty rów, który ma 5 stóp (1,6 m – przypis C.W.) szerokości u dołu i 9 stóp (2,8 m) głębokości w poszczególnych miejscach. Ponieważ jest bardzo wysoki i ma bardzo strome nachylenie po obu stronach, jest całkiem suchy.

     Chociaż tamtejsi mieszkańcy nie wiedzą nic konkretnego na temat przeznaczenia tego obiektu i nic nie można na jego temat historycznie ustalić, jest jednak wielce prawdopodobne, że nawiązuje on do podjętej w czasach zakonu krzyżackiego (Zeiten der Ritter) próby połączenia Druzna z grupą jezior oberlandzkich, a tym samym stanowi nowy dowód na plan z czasów krzyżackich wpływania na rzecz dobrobytu państwa (...)

Okolice po północnej stronie wododziału na mapie Prus Wschodnich i Zachodnich z lat 1796-1802, autorstwa F.L. Schroettera. U dołu jeziora Piniewo (2) i Sambród (3), u góry jezioro Druzno (1). Wzdłuż współczesnego odcinka pochylniowego idąca na północ struga Klepina (Kleppe). Pomiędzy Krasinem (Schönfeldt) i Jelonkami (Hirschfeldt) Klepiński Młyn – Kleppinsche Mühle, tu zaznaczony czerwoną kropką (źródło: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Polskiej Akademii Nauk)

     Wspomniany wcześniej mały potok Klepina szybko wije się wieloma zakrętami przez wąską dolinę i zgodnie z niwelacją, którą obecnie sporządził tam tajny nadradca Hagen w 1826 r., ma ogromne nachylenie 40 stóp (12,5 m) na 80 prętach (346 m).

   Jeśli podążasz za strumieniem do równiny poniżej młyna, zauważysz, że woda ma podobny spadek do wspomnianego, z wieloma przerwami aż do Kątów. Przerwy te pojawiają się, gdy występują łąki, a tu koryto potoku jest prawie całkowicie wypełnione; zauważa się również częste przerwy z powodu wielu użytkowych skrótów (...)

Po lewej - widok na dawny staw młyński przy Klepińskim Młynie. Po prawej – widok miejsca po dawnym młynie

(autor: C. Wawrzyński)

     Te właśnie wskazane uwarunkowania pozostają, z kilkoma przerwami, od Kątów, za Śliwicą, aż po ścieżkę prowadzącą do Krasina. Następnie dolina ponownie się zwęża, a brzegi wznoszą się na wysokość 60 stóp (19 m) i są w wielu miejscach bardzo strome i poprzerywane. Nachylenie rośnie teraz ogromnie, tak że jeden wodospad łączy się z drugim, i to ciągnie się do okolic młyna (...)

Usytuowanie stawu młyńskiego i Klepińskiego Młyna (Kleppien Mühle) na niemieckiej mapie Messtischblatt „Pr. Holland”

z 1930 r. (źródło: Pracownia Zbiorów Kartograficznych i Reprografii Cyfrowej Wydziału Nauk o Ziemi UMK w Toruniu)

    Tutaj dolina znacznie się poszerzyła, a przed nią utworzył się szeroki staw młyński dzięki spiętrzającej zaporze (Damm). Poniżej młyna nachylenie znacznie się zmniejszyło i po około ćwierć mili (1,9 km) potok wpada do doliny i płynie w kierunku Druzna.”.

Widok na dawny staw młyński przy Klepińskim Młynie (tuż za stawem biegnie szlak żeglowny Kanału Elbląskiego)

oraz miejsce po moście (autor: C. Wawrzyński)

    Klepiński Młyn znajdował się około 700 m na północ od współczesnego dolnego stanowiska pochylni Oleśnica oraz około 950 m na południe od górnego stanowiska pochylni Jelenie. Od toru wodnego kanałowego odcinka pochylniowego miejsce to jest oddalone o jakieś 80 m. Z powodu braku w tym miejscu mostu ponad kanałem, okolica ta jest najbliżej dostępna od strony Krasina w gminie Pasłęk, choć administracyjnie są to Jelonki w gminie Rychliki.

      Dodajmy, że rzeka Klepina miała w planach posłużyć do napełniania komór licznych śluz kanałowych.

    Według Johanna Christiana Wutzke, radcy rządowego w Królewcu ("Uwagi o wodach, wybrzeżu Morza Bałtyckiego i właściwościach gleby w Królestwie Prus", Królewiec 1829, s. 70) Klepiński Młyn (Kleppensche Mühle) był w 1824 r. młynem zbożowym (Mahl Mühle), posiadał koło wodne nasiębierne, a spadek wody wynosił 10 stóp (3,1 m). 

Po południowej stronie śródleśnego wododziału

     Jak kontynuował G.J. Bujack: „Z tych okoliczności można wywnioskować, że nawet jeśli wyprowadzenie jeziora Piniewo po tej stronie (północnej – przypis C.W.) nie nastręcza wielu trudności, to jednak według oceny rzeczoznawców należy przedsięwziąć wiele środków ostrożności, a zwłaszcza przy pogłębianiu i stopniowaniu terenu, jeśli zrzut dwóch najwyższych jezior: Piniewa i Sambród, byłby od północy.

    Ponieważ jednak zrzut od północy anuluje istnienie młyna małdyckiego w Czulpie i może być łatwo niebezpieczny dla nizin przy długotrwałych wiatrach, bardziej wskazane byłoby przeprowadzenie zrzutu do jeziora Ruda Woda, gdzie płynie dolna woda od wspomnianego młyna, co wydaje się być mniej kosztowne w realizacji.

Jeden z hipotetycznych widoków młyna w Czulpie – współczesny widok Cordinger Mühle z 1810 r.

w Dolnej Saksonii (autor: Olaf Oliviero Riemer)

      Rezygnując z północnego przekierowania wspomnianych jezior, należy mimo to wnieść znaczący wysiłek w wielkość przedsięwzięcia, tym bardziej, że istniejące trudności z wysokim stopniem doskonalenia hydrauliki można w naszych czasach łatwo wyeliminować.

     Nawiasem mówiąc, jezioro Ruda Woda jest o około 16 cali (0,4 m) wyższe niż Ilińsk tj. spadek potoku od Rudej Wody do Bartężka wynosi 12 cali (0,3 m), a stamtąd do Ilińska 4 cale (0,1 m) oraz 11 cali (0,3 m) niższe niż jezioro Rakówka i jest skomunikowane z jeziorem Naświty (Nasewittsee, współcześnie wyschnięte resztki z przepływającą rzeką Drelą – przypis C.W.) na wschodzie.”.

Podsumowując tę część wywodu:

     Przed rozpoczęciem budowy kanału, w latach 20. i 30. XIX wieku dział wodny znajdował się pomiędzy północnym krańcem ówczesnego jeziora Piniewo oraz podejściem do górnego stanowiska współczesnej pochylni Buczyniec.

     Cieki wodne płynęły z tych okolic w kierunku północnym (rzeczka Klepina) oraz południowym. Najwyżej położonym zbiornikiem wodnym było jezioro Piniewo. Planowano połączyć sąsiednie jeziora (Piniewo, Sambród, Ruda Woda), odpowiednio obniżając i zrównując wysokość luster ich wód.

Fragment mapy Jana Władysława Suchodolca (von Suchodoletz) z 1732 r. Widoczne okolice działu wodnego, dawny północny kraniec jeziora Piniewo oraz przebieg rzeki Klepina od samych źródeł i Klepiński Młyn – Klempinsche Grundmühle (źródło: Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz, Berlin).

Mapa publikowana dzięki uprzejmości K. Skrodzkiego

    Wedle tegoż Bujacka próby tworzenia szlaku transportowo-żeglugowego i pierwsze roboty inżynieryjne w okolicach wododziału przeprowadzili Krzyżacy.

   Po stronie północnej znajduje się młyn z zaporą spiętrzającą (jazem) na rzeczce Klepina (młyn ten wykazywano wciąż na mapach m.in. w latach 30. XX wieku). Wyrównanie poziomu wód jeziorowych miało z kolei spowodować likwidację młyna i jazu młyńskiego po stronie południowej, w Czulpie. Po przebiciu się kanału przez stok wododziału, obawiano się naporu wód jeziorowych w kierunku zboczy północnych.

Młyn w Czulpie

    Przez kilka setek lat, w miejscu wykorzystującym jeziorowe różnice poziomu wód, funkcjonował młyn - zapewne zbożowy, w czasach późniejszych dodatkowo młyn tartaczny. Odpowiednią różnicę poziomu wód utrzymywały dodatkowo drewniane jazy (jednobramne śluzy). Pocztówki z przełomu XIX i XX wieku ukazują również wiatraki zbożowe na zboczu brzegów Rudej Wody w Wilamowie.

Jeden z hipotetycznych widoków młyna w Czulpie – archiwalne zdjęcie Stadtlohn Wassermühle

w Nadrenii-Północnej Westfalii (źródło: www.natuerlich-berkel.de.)

     Przypomnijmy (za Ryszardem Kowalskim): „28 kwietnia 1345 r. wielki szatny Zakonu i komtur dzierzgoński Conrad von Brunyngesheym nadał knechtowi Clausowi von dem Kante około 6 włók ziemi w Czulpie wraz z młynem i prawem połowu ryb w stawie młyńskim. W 1720 r. młynarzem był Christoph Kirschner, natomiast karczmę, istniejącą już w 1389 r., prowadziła Catharina Schultzin. Rok później (1721) wzmiankuje się o miejscowym rybaku, znanym jako Andreas Dudda. W 1752 r. szlachecki młyn i tartak podlegał zarządcy domeny królewskiej w Przezmarku, natomiast opiekę (patronat) nad nimi sprawował właściciel majątku w Małdytach.

     Kilkadziesiąt lat potem (1785) oprócz młyna z tartakiem były w Czulpie dwa domy. W 1820 r. liczba domów zwiększyła się o dwa; mieszkańców było 35. Na początku XIX wieku folwarki: Czulpa, Sople, Zajezierze, Górka i Fiugajki należały do majątku rycerskiego w Małdytach. W 1849 r. szlachecki folwark w Czulpie liczył 50 mieszkańców (wszyscy wyznania ewangelickiego), zamieszkałych w czterech domach. Od 1850 r. przy miejscowej gospodzie zatrzymywał się dyliżans, który kursował między Morągiem a Zalewem.”.

Małdyty (Maldeuten) i Czulpa (Zülpe) oraz sąsiadujące jeziora: Sambród (1), Staw Młyński (2) i Ruda Woda (3) na mapie Prus Wschodnich i Zachodnich z lat 1796-1802, autorstwa F.L. Schroettera - wraz z dołączoną legendą mapy 

(źródło: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Polskiej Akademii Nauk)

      Analiza mapy Schroettera pozwala na następujące wnioski, dotyczące Małdyt i Czulpy na przełomie XVIII i XIX wieku:

1. Właściwe Małdyty (majątek ziemski) były zlokalizowane w okolicach dzisiejszego zameczku „Pod Kłobukiem”, a tereny niedalekie od dzisiejszego Urzędu Gminy i dworca kolejowego powinny być raczej kojarzone z ówczesną wsią Leśnica (Freywalde).

2. Od strony jeziora Sambród pobudowano śluzę/jaz (Schleuse).

3. Tuż przy moście ówczesnej drogi Zalewo-Pasłęk stał browar (Brauhaus).

4. Na zachód od małdyckiego majątku funkcjonowała cegielnia.

5. Na północ od Rudej Wody, w pobliżu siedziby późniejszej Inspekcji Budownictwa Wodnego i służbowej willi Steenke umiejscowiono młyn.

     Młyn ten oznaczono na mapie stosownym symbolem graficznym. Ponadto dodano opis słowny, używając skrótu „S. u. M.M.”, co można byłoby przetłumaczyć jako młyn tartaczny/trak (Schneide Mühle) i (und) młyn zbożowy/spożywczy (Mahl Mühle).

Łączenie jezior

     Jak powinno być wiadomym, Georg Jacob Steenke stworzył system kanałowy, którego pochylnie stały się słynnym, ale nie jedynym elementem. Wcześniej, bo około lat 1848/1849 scalił za pomocą kanałowych łączników główne jeziora oberlandzkie.

    Wiązało się to ze sztucznym obniżeniem luster wody części jezior wcześniej wyżej położonych (m.in. Piniewo, Sambród, Ruda Woda, Ilińsk), które zostały opuszczone do wspólnego poziomu największego zbiornika wodnego – jeziora Jeziorak.

Po lewej – pozostałości jeziora Piniewo na wysokości wsi Awajki. Po prawej – północny kraniec jeziora Sambród (autor: C. Wawrzyński)

     Oto jak pisał Steenke o tej skomplikowanej inżynieryjnej operacji w broszurze dla turystów z 1863 r.:

    „Długość całego szlaku żeglownego wynosi 26 mil (195,8 km – przypis C.W.), z czego w samym Oberlandzie 16,5 mili (124 km – przypis C.W.), a najwyższe stanowisko w linii horyzontu leży 317 stóp (99,5 m – przypis C.W.) ponad poziom Morza Bałtyckiego.

  Tak długą linię kanałową udało się uzyskać dzięki zaprojektowaniu znacznego obniżenia poziomów poszczególnych jezior, co pozwoliło ustalić ich wspólną wysokość dla jednego miejsca. Dwa najwyższe jeziora: Pinnau (Piniewo – przypis C.W.) i Samrott (Sambród) leżały 334 stopy (104,8 m – przypis C.W.); jeziora Röthloff (Ruda Woda), Bärting (Bartężek), gr. Eilingsee (Ilińsk) circa 322 stopy (101,1 m) a Geserichsee (Jeziorak) 317 stóp (99,5 m) nad poziomem morza. Zgodnie z tym najwyższy poziom wód zrównano do poziomu 317 stóp, to jest wód Jezioraka, wyliczonego jeszcze w 1722 r.”.

     Ponadto w tej samej broszurze tak opisał okolicę pomiędzy pochylnią Buczyniec i jeziorem Ruda Woda:

   „Dalsza podróż, na południe od pochylni Nr 1 Buczyniec, prowadzi przez piękny bukowy las, pokrywający brzegi kanału, przekopanego na 50 stóp (15,5 m) głębokości wzgórza, następnie wkraczając w rozległe pola łąk pod Drulitami, uzyskanych przez obniżenie o 17 stóp (5,3 m) jeziora Piniewo, które są po lewej - a więc na wschód, przynależące do piniewskich dóbr szlacheckich; na prawo odnoga kanału odchodzi do pięknych dóbr budwidzkich naczelnego zarządcy dóbr państwowych Ebena. Wkrótce za Piniewem leży wieś Awajki i po przepłynięciu 1 mili (od pochylni Buczyniec; 7,5 km - przypis C.W.) docieramy do fabryki desek, gdzie znajduje się młyn parowy i tartak na południowo-zachodnim brzegu jeziora (...)

Wrzynanie się szlaku żeglownego kanału w zbocza oberlandzkie na wysokości Małdyt (autor: C. Wawrzyński)

     Po ćwierci mili (1.850 m) dalszego płynięcia, przechodząc pod masywnym [kamiennym] mostem (szosa z Elbląga do Ostródy), docieramy do obszaru jeziora Sambród, a po 1/4 mili połaci łąk ukazuje się lustro wody jeziora opodal Małdyt. Tutaj szlak żeglowny kanału wrzyna się na 53 stopy (16,5 m) głębokości terenu, po prawej leżą wspaniałe małdyckie dobra Pana Reichela, wreszcie koniec [odcinka] kanału, tuż przy jeziorze Ruda Woda i leżąca w dolinie urocza Czulpa, gdzie po lewej i prawej znajdują się niewielkie doki portowe.

     Teraz widzimy przed nami długie na 1,5 mili (11,5 km - przyp. C.W.) jezioro Ruda Woda. W odległości 1/4 mili (1.850 m - przyp. C.W.) od Czulpy leży po lewej stronie wieś kościelna Wilamowo, w kierunku wielkich dóbr dobrocińskich (rodzina von Domhardt), następnie mijamy Steenkenwalde (osada nadbrzeżna z karczmą dla flisaków, nazwana na cześć G.J. Steenke w 1851 r. – przypis C.W.), szlacheckie dobra weneckie barona Louisa von Lücken, a po prawej dobra szymonowskie grafa von Finkenstein.”.

Podsumowując tę część wywodu:

     Inżynier Steenke nie wspomina już o jazach (śluzach) oraz młynach wodnych w okolicach Czulpy. Wyrównał poziomy jezior, przez co dawne budowle straciły rację bytu. Wówczas (w 1863 r.) nie istniały zapewne już od około 15 lat. Aby to osiągnąć, Steenke musiał m.in. przecinać dzielące jeziora wzgórza wykopami i przekopami, głębokimi nawet na 15-17 m.

     Najbardziej obniżono jeziora położone najwyżej: Piniewo i Sambród, a stosunkowo mniej Rudą Wodę i Ilińsk, co każe sądzić, że cieki wodne płynęły pierwotnie od strony Piniewa i Sambrodu na południe, a więc w kierunku Miłomłyna i Ostródy, do Drwęcy i Jeziora Drwęckiego i ostatecznie do Wisły.

Okolice Małdyt i Czulpy na niemieckiej mapie „Christburg” Karte des Deutschen Reiches z 1893 r. - z południowym krańcem jeziora Sambród i północnym krańcem jeziora Ruda Woda. Tuż ponad Czulpą widoczny osuszony

Staw młyński. Symbol graficzny to stacja pomp (źródło: David Rumsey Map Collection)

     Po wyrównaniu oberlandzkich jezior do wspólnego poziomu, w przypadku choćby Piniewa i Sambrodu można by było okresowo mówić (przy południowych wiatrach) nawet o odwróceniu ich głównego nurtu.

     Jak zatem informował w 1838 r. (czerpiąc informacje od G.J. Steenke) profesor gimnazjalny J.G. Bujack, dział wodny znajdował się w lesie na północ od ówczesnego jeziora Piniewo, niedaleko chat rybackich należących do Drulit. Jedne cieki wodne z tych okolic płynęły więc na południe, natomiast na północ, w kierunku jeziora Druzno, płynęła rzeczka Klepina (Kleppe).

Pierwsza „śluza” małdycka

   Bardziej szczegółowe informacje G.J. Steenke zamieścił w „Tabelarycznym zestawieniu niwelacji…”, opublikowanym w Królewcu w 1848 r. Tam też stwierdza się między innymi, że:

- Jezioro Piniewo (Pinnau-See) przed obniżeniem znajdowało się na poziomie 334 stóp i 5,04 cala (105,0 m), czyli że lustro wody opadło o blisko 5,4 m. Ponadto jego pierwotna powierzchnia 1426 mórg (364 ha) zmniejszyła się do 393 mórg (100 ha), czyli stała się mniejsza o ponad 72%;

- Jezioro Sambród (Sammrottsee) leżało pierwotnie niemal na tej samej wysokości (1 cm niżej) co Piniewo, tj. 334 stopy i 5,00 cala. Zostało więc obniżone również o prawie 5,4 m. Jego pierwotna powierzchnia 1140 mórg (291 ha) zmniejszyła się do 553 mórg (141 ha), czyli zmalała o ponad 51%;

- Drewniany jaz (zapewne iglicowy – przypis C.W,) piętrzył wodę na Sambrodzie, pod potrzeby młyna w Czulpie. Pierwotnie znajdował się na wysokości 332 stóp oraz 8,25 cala (104,4 m) – i ostatecznie został całkowicie rozebrany.

Współczesny widok miejsca po śluzie (jazie) wymienionej przez Steenke, zgodnie z oznaczeniem na mapie Schroettera, tj. w Małdytach przy styku z jeziorem Sambród (autor: C. Wawrzyński)

     Oznacza to, że „śluza” była prawdopodobnie usytuowana na tworzonym szlaku kanałowym, w miejscu gdzie trzeba było wrzynać się w zbocze na głębokość 16,5 m oraz którą to budowlę Schroetter oznaczył na swojej mapie jako śluza (Schleuse).

Dawna stanica wodna w Małdytach, przy styku kanałowym z jeziorem Sambród, ok. 1955 r. - w pobliżu

miejsca niegdysiejszej śluzy (źródło: fotopolska.eu) 

    Poprzez proste odejmowanie można postawić tezę, że „trzymała” około 0,5-0,6 m różnicy poziomu wód, ale biorąc pod uwagę poziom Stawu młyńskiego - jakąś stopę, a więc 0,3 m.

Fotografie ukazujące zasadę działania jazu iglicowego (ruchome elementy w postaci pionowych zastawek) – jaz śluzy

w brandenburskim Alt-Schadow na Szprewie (źródło: www.faltboot.org)

     Z uwagi na wysokie i strome zbocza, pomimo obniżenia wód i cofnięcia się brzegów jeziora w innych miejscach, w tym konkretnym przypadku śluza ta musiał się raczej znajdować niedaleko od współczesnego styku łącznika kanałowego z południowym krańcem jeziora Sambród w Małdytach.

Jaz iglicowy w Bad Oeynhausen w Nadrenii-Północnej Westfalii, na pocztówce z początków XX w.

(źródło: www.zvab.com)

Druga „śluza” małdycka

     W dalszej kolejności w „Tabelarycznym zestawieniu niwelacji…” stwierdzono między innymi, że :

- Staw młyński w Czulpie (Teich der Zölpmühle) znajdował się pierwotnie na wysokości 333 stóp oraz 6,3 cala (104,7 m). Jego powierzchnia wynosiła 173 morgi (44 ha). Został obniżony i niemal całkowicie osuszony, zaprzestając pełnić funkcje młyńskie;

- Drewniany jaz (zapewne iglicowy) piętrzył wodę pod potrzeby młyna w Czulpie. Pierwotnie na wysokości 331 stóp oraz 6,45 cala (104,1 m) – i ostatecznie został całkowicie rozebrany.

- Jezioro Ruda Woda (Röthloffsee) przed obniżeniem znajdowało się na poziomie 322 stóp oraz 8,25 cala (101,3 m), czyli że lustro wody opadło o ponad 1,7 m. Ponadto jego pierwotna powierzchnia 2649 mórg (676 ha) zmniejszyła się do 2423 mórg (618,5 ha), czyli stała się mniejsza prawie o 8,5%.

Usytuowanie dawnego Stawu młyńskiego (Ehem Mühlenteich) w Czulpie na niemieckiej mapie Messtischblatt „Hagenau” z 1930 r. (źródło: Pracownia Zbiorów Kartograficznych i Reprografii Cyfrowej Wydziału Nauk o Ziemi UMK w Toruniu)

     Opisany Staw młyński został obniżony do poziomu całego systemu kanałowego i niemal całkiem osuszony. Potwierdzają to między innymi niemieckie mapy z końca XIX wieku oraz początków XX wieku. Jednak współcześnie zbiornik ten jest ponownie napełniony wodą, stanowiąc odrębny staw hodowlany. Łącznik kanałowy istnieje hipotetycznie, jest zarośnięty i sporadycznie napełniony wodą.

Współczesny widok Stawu młyńskiego w Czulpie oraz obejścia cieku wodnego od jeziora Kocioł,

wraz z miejscem stacji pomp (autor: C. Wawrzyński)

    Rozebranie jazu prawdopodobnie oznacza, że był usytuowany na tworzonym szlaku kanałowym albo ówczesnym przekopie pomiędzy Stawem młyńskim i Rudą Wodą. Teoretycznie sądzić można, że mógł utrzymywać nawet do 2,5-3,0 m różnicy poziomu wód.

Współczesny widok napełnionego wodą Stawu młyńskiego w Czulpie (autor: C. Wawrzyński)

Problematyczne usytuowanie jazu i młyna

      Z analizy mapy Schroettera wynika, że Staw Młyński był zbiornikiem przepływowym. Ciek wodny idący od Sambrodu wpadał do niego od północy, a od południa wypływał w kierunku Rudej Wody.

    Współcześnie łącznik kanałowy, wykonany zapewne przez Steenke, liczy sobie około 180 m długości i prowadzi prostopadle do szlaku kanału, choć faktycznie jest to fragment (liczącego ponad 1,8 km długości) obejścia cieku wodnego, idącego wzdłuż północnych brzegów Stawu Młyńskiego. Tenże ciek wodny wypływa z jeziorka Kocioł (Kessel, nie mylić z jeziorem o takiej samej nazwie przy zamku w Karnitach – przypis C.W.), leżącego na wschodnich krańcach współczesnych Małdyt.

Współczesny widok hipotetycznego miejsca wpłynięcia do doliny dawnego cieku wodnego od strony Stawu młyńskiego oraz posadowienia budynku młyna w Czulpie (autor: C. Wawrzyński)

     Dyskusyjna może być dokładność (a więc rzetelność) mapy Schroettera. Jeśli jednak przyjąć, że ten akurat fragment rzeczywistości kartograf odwzorował z należytą starannością, dojść można do wniosku, że pierwotne ujście cieku wodnego od Stawu młyńskiego do Rudej Wody, a więc również młyn i jaz młyński, mogło znajdować się przy wschodnim skraju tutejszej małej doliny, a więc pomiędzy willą służbową Steenke i budynkiem Inspekcji Wodnej a zboczem od strony Wilamowa - nie zaś od strony zachodniej i nie pokrywając się dokładnie ze szlakiem współczesnego kanału żeglownego.

Współczesny widok hipotetycznego miejsca ujścia dawnego cieku wodnego ze Stawu młyńskiego do jeziora

Ruda Woda w Czulpie (autor: C. Wawrzyński)

    W trakcie prac inżynieryjnych radca budowlany Steenke poprowadził szlak kanałowy zachodnim skrajem doliny, przy karczmie. Dodatkowo mapa Schroettera sugeruje, że pierwotny ciek wodny szedł od Sambrodu do Stawu młyńskiego (za mostem) bardziej na wschód, prawdopodobnie wzdłuż części współczesnej ulicy Słonecznej, tworząc po drodze małe jeziorko.

Po lewej - hipotetyczne miejsce ujścia dawnego cieku wodnego od strony północnej do Stawu młyńskiego.

Po prawej - hipotetyczne miejsce po dawnym jeziorku (autor: C. Wawrzyński)

     Hipotezę o „wschodnim” ujściu może potwierdzać wspomniana mapa J.W. Suchodolca z 1732 r., gdzie młyn i karczma w Czulpie występują wobec siebie w istotnym oddaleniu, a sam młyn wyrysowano wyraźnie po stronie wschodniej.

Fragment mapy Jana Władysława Suchodolca (von Suchodoletz) z 1732 r., ukazujący młyn w Czulpie. Widoczne m.in. jeziora: Piniewo, Sambród, Staw Młyński i Ruda Woda (źródło: Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz, Berlin). Mapa publikowana dzięki uprzejmości K. Skrodzkiego

     Wielce intrygującą sprawą jest umieszczony przez Suchodolca na tejże mapie dopisek o treści „Pap.mühl”, co zapewne na mapie Schroettera byłoby równoznaczne skrótowi „P.M.” (Pappier Mühle), czyli młyn papierniczy!

Modele młynów papierniczych, z kołem wodnym i suszącymi się arkuszami papieru

(źródło: http://online.annowiki.de)

     Oznaczałoby to, że na przełomie XVII i XVIII wieku w małdyckiej Czulpie funkcjonowała papiernia częściowo napędzana energią wodną, służąca ręcznemu czerpaniu papieru. Tu jednak ponownie rodzi się dylemat, na ile z kolei mapa Suchodolca była w tym konkretnym miejscu dokładna…

     Ps. Wbrew pozorom, w próbie lokalizacji młyna nie pomaga znajdowanie kamieni młyńskich, jak chociażby przy dawnej karczmie. Trzeba sobie uświadomić, że w połowie XIX wieku dolinka w Czulpie była jednym dużym placem budowy, z liczną rzeszą robotników i zapewne wozów. Przetransportowanie takiego kamienia z jednego miejsca w nieodległe inne nie mogło stanowić żadnego problemu... 

Fragment oryginalnej mapy Jana Władysława Suchodolca (von Suchodoletz) z 1732 r., ukazujący Czulpę. Widoczna karczma (krug) i młyn. Choć niezbyt daleko od siebie - młyn po stronie wschodniej. Wyraźnie widoczny też ciek

wodny pomiędzy Sambrodem i Stawem młyńskim (źródło: Biblioteka Narodowa w Berlinie).

Mapa publikowana dzięki uprzejmości K. Skrodzkiego

     Żeby było ciekawiej i jeszcze bardziej tajemniczo - sprawę komplikuje fakt, że zaprezentowany wcześniej fragment mapy J.W. Suchodolca to tzw. egzemplarz "C", będący kopią. Na oryginalnym egzemplarzu, tzw. "A" użyte oznaczenie młyna to "Zup mühle", a więc zapewne "Młyn Czulpa". Nie wiadomo więc, czy faktycznie papierniczy...

    Według Johanna Christiana Wutzke, radcy rządowego w Królewcu ("Uwagi o wodach, wybrzeżu Morza Bałtyckiego i właściwościach gleby w Królestwie Prus", Królewiec 1829, s. 71) w Czulpie (Zilp) w 1824 r. były dwa młyny: jeden zbożowy (Mahl Mühle), oraz jeden tartaczny (Schneide Mühle); jeden z nich posiadał koło wodne nasiębierne, a drugi podsiębierne; natomiast spadek wody wynosił 10 stóp (3,1 m). 

- koniec części 4, (póki co) ostatniej -

Cezary Wawrzyński

Ostróda, wrzesień/październik 2020 r.

Galeria zdjęć