Kraina Kanału Oberlandzkiego

    W znacznej mierze niniejszy tekst jest kontynuacją tematu zasygnalizowanego na tej stronie przy okazji opisu tzw. "czwartej linii kanałowej". Artykuł zatytułowany "Emilianów i Kanał Piławeckie Błoto - inna, "czwarta" linia kanałowa" opisuje drogę wodną, która mogła łączyć Miłomłyn z Ostródą, prowadząc od jeziora Ilińsk do Jeziora Drwęckiego poprzez Faltyjanki i Piławki. 

   Dodatkowo temat nadkanałowego Emilianowa został zasygnalizowany w artykule "Rzeczywista długość Kanału Elbląskiego". Jednak kwestia dawnych i współczesnych losów Emilianowa oraz tej właśnie zatoki jeziora Ilińsk wymaga odrębnego potraktowania i osobnego artykułu. 

Emilienthal - czyli Emilianów albo Emilianowo, albo Zatoka...

    Do 1945 r. miejscowa, a więc niemiecka nazwa okolicy nad jeziorową zatoką brzmiała Emilienthal - ponoć nadana swego czasu na cześć żony właściciela tego terenu - Emilie Stienss. Co najmniej przez kilka lat po wojnie funkcjonowała potoczna nazwa polska, ale w dwojakiej wersji: Emilianów albo Emilianowo.

  Oficjalna, urzędowa nazwa współczesnego miejsca po Emilienthal to Zatoka, zgodnie z zarządzeniem Ministra Administracji Publicznej z dnia 15 grudnia 1949 r. o przywróceniu i ustaleniu nazw miejscowości (M. P. z 1950 r. nr 8, poz. 76). Stosownie do tego pobliska zatoka jeziora to Zatoka Zatocka... Jednak co ciekawe, według Gustawa Leydinga-Mieleckiego (Słownik nazw miejscowych Okręgu Mazurskiego, część I. Olsztyn 1947) wcześniej miał być tam dwór o nazwie Wesoły Róg.

Fragment ministerialnego zarządzenia z dnia 15 grudnia 1949 r. z nazwą Zatoka oraz fragment „Słownika nazw miejscowych…” z nazwą Wesoły Róg (źródło: isap.sejm.gov.pl oraz archiwum R. Kowalskiego)

Port fabryczny Emilianów

   W artykule dotyczącym długości Kanału Elbląskiego zawarto informację, że przed II wojną światową od głównego szlaku żeglownego, idącego "południkowo" wzdłuż zachodniego brzegu jeziora Ilińsk, odchodził "równoleżnikowo" szlak boczny w kierunku wschodnim, prowadzący m.in. do pobliskiej fabryczki kafli piecowych i cegielni w Emilianowie (niem. Emilienthal).

Piławki, Miłomłyn i zabudowania fabryczne w Emilienthal na fragmencie niemieckiej mapy „Osterode” (Messtischblatt) z 1913 r. (źródło: kpbc.ukw.edu.pl)

   Właściwy szlak żeglowny prowadzi zatem jeziorem Ilińsk na północ, w kierunku Rudej Wody. Boczny szlak żeglowny formalnie istniał jeszcze co najmniej w latach 60. XX wieku, czego dowodzi „Informator dróg wodnych śródlądowych żeglownych” Centralnego Urzędu Gospodarki Wodnej z 1961 r.

Fragment informatora żeglugowego z 1961 r. (źródło: archiwum autora)

   Od głównego szlaku żeglownego Miłomłyn - jezioro Druzno (w odległości 3,1 km od głowy górnej śluzy Miłomłyn) odchodził szlak boczny o długości 3,5 km. Prowadził on pod mostem kolejowym (żelbetowym, 1-przęsłowym) trasy Miłomłyn-Morąg (0,7 km od głównego szlaku) do cegielni Emilianów, umiejscowionej na południowo-wschodnim końcu jeziora Ilińsk.

Przebieg szlaku kanałowego idącego jeziorem Ilińsk. Czerwoną linią oznaczono szlak tradycyjny – wiodący na północ w kierunku jezior Sopla i Ruda Woda. Białą linią oznaczono szlaki dodatkowe, skorygowane o wiadukt w nasypie kolejowym: do dawnej cegielni i fabryczki kafli w nieistniejącym Emilianowie (niem. Emilienthal) oraz do zatoki Jelonek (źródło: Atlas Warmii i Mazur. System Informacji Przestrzennej; opracowanie częściowo własne) 

    Skoro funkcjonowała fabryczka i prowadzący do niej szlak żeglowny, to musiało być nabrzeże portowe lub choćby jego namiastka.

Panorama cegielni i jeziora Ilińsk w Emilianowie na przełomie XIX i XX w. Przy nabrzeżu widoczne dwie barki oberlandzkie (źródło: www.bildarchiv-ostpreussen.de)

Zapiski kronikarskie

    Zgodnie z „Kroniką miasta Miłomłyna 1800-1922” (Reedycja. Moja Biblioteka Mazurska. Dąbrówno 2005) pierwotnym właścicielem cegielni i posiadaczem ziemskim był kupiec E.G. Stienss. Była to osoba swego czasu niezwykle zasłużona dla Miłomłyna.

    Działalność produkcyjną prowadził w tym mieście co najmniej od 1866 r. Co prawda niejaki Stienss pojawia się w Kronice już w 1851 r., kiedy to informuje się, że 10 lipca tegoż roku władze miejskie zakupiły kram (budynek przy rynku?) Stienssa, aby wybudować w tym miejscu ratusz. Nie podano jednak imienia sprzedawcy. Następnie w tym samym celu zakupiono jeszcze kilka innych sąsiednich budynków, m.in. od skarbnika miejskiego Kauffmanna. Pod rokiem 1866 zapisano, że 9 września na terenie cegielni kupca Stienssa (ponownie bezimiennego) spłonęły szopy na cegły. Można się zatem domyślać, że ten właśnie Stienss zaczynał karierę od kupczenia, rozwijając działalność w kierunku produkcji i handlu na coraz większą skalę.

Fragment rynku w Miłomłynie z ratuszem (budynek z wieżyczką) na zdjęciu pocztówkowym z ok. 1902 r. Ratusz wybudowano ponownie w 1863 r., po pożarze w czerwcu 1861 r. W gałce wieżyczki, którą pozłocono w Elblągu, miano złożyć informacje o bieżącej sytuacji miasta, egzemplarz konstytucji pruskiej i numery różnych gazet (źródło: fotopolska.eu)

    Pod datą 20 czerwca 1863 r. zapisano, że urzędnikiem miejskim był radca Gustav Stienss - albo późniejszy fabrykant, ale możliwe też, że syn opisywanego E.G. Stienssa. Zapiski kronikarskie dowodzą, że przedsiębiorca był wieloletnim rajcą miłomłyńskiej rady miejskiej. Przykładowo pod rokiem 1872 zapisano, że członkiem rady miejskiej jest kupiec pan Stienss - jako jej przewodniczący, a magistrat reprezentuje burmistrz - pan Sakolowski. Z kolei w 1874 r. nadal Stienss był radnym i przewodniczącym rady, ale wymieniany jako właściciel cegielni i posiadacz ziemski.  W 1880 r. kupiec Stienss był radnym i zastępcą przewodniczącego rady miejskiej, a tę samą funkcję pełnił w 1884 r. właściciel fabryki Stienss.

   Z kolei dzięki księgom Urzędu Stanu Cywilnego w Miłomłynie wiadomo, że w Emilienthal mieszkał m.in. mistrz ceglarski (Zieglermeister) Wilhelm Scherwitzki, któremu 26 maja 1885 r. urodziła się córka Antonie Wilhelmine. 

   W listopadzie 1885 r. odbywają się wybory deputowanych do rady miejskiej, w wyniku których fabrykant Stienss jest w 1886 r., a także w 1887 r. nadal w składzie miejskich rajców. Po kolejnych listopadowych wyborach właściciel fabryki Stienss jest radnym w 1890 r. oraz w 1892 r. Po tej dacie nie jest już więcej jako radny wymieniany, co jednak pozwala twierdzić, że był miłomłyńskim radnym co najmniej 20 lat, do 1893 lub 1894 r.

   Przed śmiercią przeprowadził się z małżonką do Halle, gdzie zmarł w dniu 5 stycznia 1905 r. Jego żona Emilie tamże i dokładnie rok później, ale ostatecznie oboje spoczęli na cmentarzu w Miłomłynie.

Współczesny widok (kwiecień 2021 r.) bramy głównej cmentarza w Miłomłynie oraz grób małżeństwa Stienssów (autor: C. Wawrzyński)

  Pomimo dalekiej przeprowadzki, nie zerwał do śmierci kontaktów ze swoim ukochanym miastem. W "burmistrzowskiej kronice" zapisano, że w 1903 r. rentier Stienss z Halle, dawniejszy przewodniczący miłomłyńskiej rady miejskiej, funduje dla sali posiedzeń w ratuszu (gdzie wcześniej mieścił się jego kupiecki kram?) 12 dębowych foteli.

Ratusz i zabytkowa sala obrad rady miejskiej w Selm, w Nadrenii Północnej Westfali
(źródło: lieben-leben-reisen.de)  

   Mało tego, w 1904 r. miał wyłożyć 358,99 marek na budowę wieży do ćwiczeń dla ochotniczej straży pożarnej. Stanowiło to niemal połowę całości kosztów, tj. 800 marek (miasto dołożyło 441,01 marek). Wykonawcą konstrukcji był mistrz ciesielski Glitza z Ostródy. 

Dawna straż pożarna w Miłomłynie. Siedzący pan w cylindrze to burmistrz Niekien, pełniący funkcję w latach 1902-1924 (źródło: www.bildarchiv-ostpreussen.de)

  Wracając do ufundowanego przez rentiera Stienssa wyposażenia ratuszowej sali posiedzeń, to fotel przewodniczącego rady miejskiej zdobiły muszle. Dębowe fotele wykonał mistrz stolarski H. Gribbke z Miłomłyna, a całość (łącznie z ławą dla audytorium) kosztowała 532 marki. 

Współczesny widok (kwiecień 2021 r.) grobu E.G. Stienssa i jego żony Emilie na cmentarzu w Miłomłynie. Wiele wskazuje na to, że miejsce pochówku z informacją o zmarłym może nie przetrwać. Druga żeliwna tablica nagrobkowa ma się znajdować w posiadaniu obecnych władz miejskich (autor: C. Wawrzyński) 

Dalsze losy zatokowej fabryki

   Następnym właścicielem fabryki w Emilianowie był niejaki Otto Krüger. Możliwe, że już od 1894 r., gdyż „Kronika miasta…” wymienia Stienssa jako radnego miejskiego od 1872 r., a przestaje umieszczać go w wykazie radnych właśnie w 1894 r. Zapewne Stienss około tej daty z Miłomłyna wyjechał, a przedsiębiorstwo sprzedał, choć sam akt sprzedaży mógł nastąpić nawet kilka lat później... Nie jest też wykluczone, że przedsiębiorstwo pozostawił synowi, a sprzedał ostatecznie syn.

Widok na zatokę jeziora Ilińsk w Emilianowie w kierunku południowo-zachodnim, około 1902 r. Na wprost zabudowania cegielni, po lewej budynek wytwórni kafli piecowych (źródło: www.bildarchiv-ostpreussen.de)

     Książka adresowa przedsiębiorstw przemysłu ceramicznego z 1906 r. podawała, że O. Krüger z Emilianowa pod Miłomłynem zatrudnia 82 pracowników, a jego firma "piecowa" istnieje od 1897 r.

Wybrane strony książki adresowej przedsiębiorstw ceramicznych z 1906 r. (źródło: archiwum autora)

     Były pracownik Adolf Wenzel wspomina Krügera jako właściciela w latach 1900-1908. Jednak wspomnienia te spisano po blisko 60 latach (Kreisbuch Osterode Ostpreussen. Osterode am Harz, 1977, s. 790), a pamięć ludzka bywa zawodna…

Pocztówka z 1902 r. (miłomłyńskie wydawnictwo K. Werstata), przedstawiająca dworzec kolejowy w Miłomłynie oraz dom właścicieli, fabrykę kafli i cegielnię w Emilianowie. Według ostródzianina Ryszarda Kowalskiego kartka został wysłana do Płośnicy. Nadawca pochodził z Urowa (niem. Auer), dawniej powiat morąski, obecnie gmina Zalewo w powiecie iławskim. Stosownie do tego została przerobiona nazwa Liebemühl na LiebemAuer (źródło: www.ebay.de)

    Czy to ceramiczne interesy szły nazbyt kiepsko, czy też wpływ miała inna przyczyna, ale faktem jest (jak już wspomniano), że w 1904 r. rentier Stienss przekazał Miłomłynowi darowizny na łączną wartość blisko 891 ówczesnych marek, podczas gdy fabrykant Krüger dywan z włókna kokosowego (150x450 cm) o wartości 31 marek…

Budynek oraz wnętrze fabryki kafli piecowych w Emilianowie około lat 20. XX w. (źródło: www.bildarchiv-ostpreussen.de)

Morska katastrofa

    Jak odnotował Ryszard Kowalski w książce „Ostróda-Iława-Elbląg. Z dziejów żeglugi śródlądowej” (Edytor Wers. Olsztyn 2016, s. 88) fabryka w Emilianowie wysyłała swoje produkty, dzięki kanałowi Elbląsko-Oberlandzkiemu, transportem wodnym m.in. do Ostródy, Elbląga, Gdańska i Królewca. Około 9 września 1897 r. wydarzyła się tragedia (data dzienna pechowa dla Emilianowa, jak wspomniano – w tym dniu, ale w 1866 r. spłonęły szopy cegielni - przypis C.W.), a mianowicie na Zalewie Wiślanym zatonęła barka kanałowa o konstrukcji stalowej, załadowana rurami z miłomłyńskiej (emilianowskiej) cegielni.

Stalowe barki oberlandzkie przy nabrzeżu cegielni w Emilianowie

(źródło: Miłomłyn i okolice – Historia i zabytki)

     Nie wiadomo, czy barka była załadowana ponad miarę, czy też rury były niewłaściwie rozmieszczone lub zabezpieczone. Dowodzona przez szypra Papera załoga zdołała się uratować, w przeciwieństwie do statku i jego ładunku.

      Może to było przyczyną mniejszej szczodrości Krügera?

Notatka prasowa z dnia 9 września w Altpreussische Zeitung (Nr 213 z 11 września 1897 r.) o katastrofie na Zalewie Wiślanym i zatonięciu barki z Emilianowa (źródło: Elbląska Biblioteka Cyfrowa)

     Według Waldemara Danielewicza (Statki Kanału Elbląskiego 1860-2012 [w:] R. Kowalski, C. Wawrzyński: 100 lat żeglugi pasażerskiej Ostróda-Iława-Elbląg. Edytor Wers, Olsztyn 2012, s. 188) Otto Krüger z Emilienthal/Liebemühl był w 1907 r. właścicielem żelaznej barki towarowej, kanałowej o nazwie HAGEN i nośności 45 t, wybudowanej w 1907 r. w królewieckiej stoczni Gustava Fechtera.

Przedwojenne barki oberlandzkie na kanale w Miłomłynie (źródło: www.bildarchiv-ostpreussen.de)

    Tymczasem według wspomnianego Adolfa Wenzela (s. 793) firma z Emilianowa posiadała kilka stalowych bądź drewnianych barek do przewozu swoich wyrobów. Stalowym barkom Otto Krüger nadał imiona swoich dzieci: jedna nazywała się GEORG i miała od 80 do 85 BRT (pojemności rejestrowej brutto). Łodzie, co oczywiste, miały być załadowywane przez uczniów zawodu i niewykwalifikowanych pracowników.

Reklama gazetowa wyrobów kaflowych i cegielnianych spółki akcyjnej w Emilianowie z 1934 r. (źródło: archiwum R. Kowalskiego)

    Pełna nazwa firmy brzmiała zatem "Ofen- und Tonindustrie A.G. Emilienthal", czyli w wolnym tłumaczeniu "Przedsiębiorstwo Piecy Wypalania Gliny Spółka Akcyjna w Emilianowie". W skrócie graficznym ATG - boczne litery miały oznaczać spółkę akcyjną "AG" (niem. AktienGessellschaft), natomiast środkowa litera zapewne nawiązywała do gliny (niem. Ton).  

Dalsza historia

     Krüger miał w 1908 r. sprzedać interes spółce akcyjnej z tej samej branży, z siedzibą w Węgorzewie (choć zakładowa kasa chorych z Krügerem w nazwie funkcjonowała do 1911 r.). Ta z kolei w maju 1931 r. zlikwidowała swój oddział węgorzewski i siedziba przeniosła się na powrót do Emilianowa.

Dom właścicieli majątku w Emilienthal, a następnie mieszkanie dyrektora emilianowskiej fabryki. Po prawej - piec kaflowy w dyrektorskim mieszkaniu, z myśliwskimi scenami rodzajowymi - niewątpliwie produkt miejscowej wytwórni (źródło: www.bildarchiv-ostpreussen.de)

   Co ciekawe, fabryka w miłomłyńskim Emilianowie rozwijała się w podobnym czasie i kierunku, co firma Ernsta Hildebrandta w nadkanałowych Małdytach. Podobnie też jak tam (choć w mniejszej skali) starano się dbać o siłę roboczą. 

Widok domów robotników w Emilienthal w latach 30 XX w. (źródło: Miłomłyn i okolice - Historia i zabytki 
[za:] Der Krei Osterode Ostpreussen in Billdern, 1984)

    Emilianowska firma pod Miłomłynem przynależała do tzw. Grupy Gospodarczej Przemysłu Ceramicznego (niem. Wirtschaftsgruppe Keramische Industrie), z siedzibą w Berlinie, przy Luitpoldstrasse 25. Przykładowo w 1941 r. przewodniczącym jej okręgu na Prusy Wschodnie był dyrektor Ofen- und Tonindustrie AG (Emilienthal bei Liebemühl) Ludwig Proschka. 

   Po wojnie przedsiębiorstwo zostało znacjonalizowane i przeszło na własność Państwa. Co prawda w orzeczeniu Ministra Przemysłu i Handlu z dnia 11 lutego 1949 r. napisano, że przejmuje się cegielnię jakiegoś "Porscha" (chyba miało chodzić o Proschka?) oraz kaflarnię jakiegoś "Tenin Lustrie" (chyba miało chodzić o Tonindustrie?) w Emilianowie - ale jak przezornie zaznaczono: "nie mają znaczenia prawnego niedokładności w określeniu nazwy lub przedmiotu przedsiębiorstwa, jeżeli z orzeczenia wynika, o jakie przedsiębiorstwo chodzi"...  

Skompilowane fragmenty orzeczenia Ministra Przemysłu i Handlu z 11 lutego 1949 r. (źródło: isap.sejm.gov.pl)

     Po wojnie, w już państwowej kaflarni mieściła się m.in. mieszalnia pasz. Z kolei po transformacji ustrojowej, w latach 90. XX wieku budynek całkowicie rozebrano, a dosadniej mówiąc - rozszabrowano.

   Współcześnie nie istnieją ani zabudowania ówczesnej cegielni, ani „kaflowo-piecowej” fabryki. Czasem odkrywane są materialne pamiątki po miejscu, które odeszło w całkowite zapomnienie.

Ponownie widok fabryki kafli piecowych przed II wojną światową oraz ta sama fabryka kafli w trakcie "rozbiórki", w latach 90. XX w. (źródło: www.bildarchiv-ostpreussen.de oraz Miłomłyn i okolice - Historia i zabytki)

   Wymieniony Ryszard Kowalski, w czasie jednej ze swoich pieszych wycieczek w początkach XXI wieku znalazł kafel z Emilianowa na Dylewskiej Górze. Z kolei podobny kafel został wydobyty z ziemi w lipcu 2013 r. w czasie porządkowania zabudowań gospodarstwa Schulzów na wyspie Lipowy Ostrów (naprzeciwko Siemian), w ramach akcji zorganizowanej przez Stowarzyszenie Miłośników Kanału Elbląskiego NAVICULA i jego prezesa Sławka nomen omen Dylewskiego.  Może zatem zamiast bursztynowej komnaty warto prowadzić poszukiwania kafli lub akcji z miłomłyńskiego Emilianowa?!

Od lewej: kafel z Emilianowa znaleziony na Dylewskiej Górze, kafel emilianowski znaleziony na wyspie Jezioraka oraz akcja spółki o wartości 400 marek z marca 1935 r. (źródło: archiwum R. Kowalskiego, S.M.K.E. NAVICULA oraz www.ebay.de)

Drugie życie?

    Wiadomym jest, że port towarowy w Emilianowie oraz fabryka kafli i cegielnia nad zatoką miłomłyńskiego jeziora Ilińsk to już zamierzchła przeszłość. Ale Miłomłyn szuka swojej szansy i pomysłu na XXI wiek. Tą dźwignią rozwoju może być nadkanałowa turystyka, a nade wszystko turystyka uzdrowiskowa.

Współczesny widok (październik 2021 r.) na zatokę jeziora Ilińsk od strony dawnego domu dyrektora fabryki, z wnętrza nowej budowli - tężni solankowej (autor: C. Wawrzyński) 

   Zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 17 maja 2016 r. miastu Miłomłyn oraz sołectwom Bagieńsko i Tarda położonym na obszarze gminy Miłomłyn, w powiecie ostródzkim, w województwie warmińsko-mazurskim, nadano status obszaru ochrony uzdrowiskowej.

Współczesny widok (październik 2021 r.) na tężnię solankową od strony dawnej fabryki i zatoki jeziora Ilińsk. W głębi po prawej stronie - dawny dom i mieszkanie dyrektora fabryki (autor: C. Wawrzyński) 

   Być może już wkrótce będzie można mówić o nadkanałowej miejscowości "Miłomłyn-Zdrój". Znaczącym krokiem w tym kierunku powinno być uruchomienie tężni solankowych, planowane na wiosnę 2022 r. Miejsce jest jak najbardziej odpowiednie - dawny Emilienthal/Emilianów, a formalnie Zatoka, nad zatoką jeziora Ilińsk i na dawnym terenie fabrycznym. Współcześnie to brzegi jeziorowe, woda i lasy...  

Współczesny widok (październik 2021 r.) brzegu i jeziorowej zatoki w Emilienthal (autor: C. Wawrzyński)

Cezary Wawrzyński

Ostróda, listopad 2021 r.

Galeria zdjęć