Kraina Kanału Oberlandzkiego

     Po raz kolejny dokonujemy korekty źródłowego artykułu o tytule: Zbiór nazw Kanału Elbląskiego. Jest on nie tylko jednym z pierwszych zamieszczonych i opublikowanych na tej stronie. Jest to też artykuł „na bieżąco” (stosownie do zdobywanej wiedzy) aktualizowany, tak aby wszelkie określenia kanału pomiędzy Iławą, Zalewem, Ostródą i Elblągiem były dostępne w jednym miejscu.

Linki do artykułów na stronie Kraina Kanału Oberlandzkiego
(źródło: archiwum autora)

   Jest to zatem swoiste kompendium wiedzy kanałowej, o istnieniu którego warto mieć świadomość. Tymczasem poinformujmy o zmianach od ostatniej aktualizacji, tj. od czerwca 2023 roku.

Kanał Warmiński i Kanał Mazurski

    Wiemy już, że oberlandzki szlak wodny nazywany był (nadal niestety jest!) Kanałem Warmińskim, choć żaden, najmniejszy nawet fragment kanału (ani jeziora, które kanał łączy) nie leży na Warmii, ani w mitycznym „systemacie jezior warmińskich”.

    Pierwszymi propagatorami tej kuriozalnej nazwy byli lwowianie: inżynier Adam Różański (autor książki „Żegluga śródziemna i drogi wodne” z 1920 roku) oraz profesor Maksymilian Matakiewicz (autor podręcznika „Żegluga śródziemna i budowa dróg wodnych” z 1931 roku).

Fragment mapy Dróg wodnych w Europie z Kanałem Warmińskim wg A. Różańskiego oraz strona tytułowa
podręcznika prof. dr. inż. Matakiewicza i fragment jego mapy Dróg wodnych w Polsce –
z wyrysowanym Kanałem Warmijskim i Kanałem Mazurskim
(źródło: archiwum autora)

    Wiemy również, że oberlandzki szlak wodny nazywany był Kanałem Mazurskim (Elbląsko-Mazurskim, Oberlandzko-Mazurskim). Nazwy te odnajdujemy w Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego i innych Krajów Słowiańskich, a konkretnie w tomach z lat 1881 (zatwierdzenie do druku 1880) – 1885, a prawdopodobnymi autorami próby tłumaczenia z języka niemieckiego byli księża z Pelplina.

Strona z tomu III Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego i innych Krajów Słowiańskich z 1882 roku –
z Kanałem Mazurskim oraz Oberlandzko-Mazurskim
(źródło: archiwum autora)

     Uwaga: przy tej okazji dopisujemy do listy nazw kanałowych niemiecką nazwę Oberländisch-masurischer Kanal, a więc w polskim tłumaczeniu Kanał Oberlandzko-Mazurski.

   Ponadto (zgodnie z ustaleniami ostródzianina Ryszarda Kowalskiego: Miłomłyn ’24. 180. rocznica rozpoczęcia Kanału Elbląskiego, s. 11) pojawienie się niemieckiej nazwy Kanał Oberlandzki (Oberländischen Kanal) przesuwamy z lutego 1846 roku na listopad 1844 roku.

Kanał Warmińsko-Mazurski

    Skoro kanał był (jest) nazywany Warmińskim, a także próbowano nazywać go Mazurskim, raczej nie powinien dziwić fakt, że swego czasu zaczęto używać nazwy Kanał Warmińsko-Mazurski. Wiemy to obecnie m.in. dzięki dociekliwości innego ostródzianina – Andrzeja Witusa, który w zasobach Archiwum Państwowego w Olsztynie „wyszperał" osobliwą notatkę milicyjną z dnia 5 maja 1969 roku.

Pierwsza strona informacji KPMO w Ostródzie z dnia 05.05.1969 r.
(źródło: archiwum autora)

     Była to informacja o stanie bezpieczeństwa i porządku w 1968 roku na wodach i terenach przywodnych obsługiwanych przez Referat Dzielnicowych Komendy Powiatowej Milicji w Ostródzie – zapewne sporządzona na potrzeby Miejskiej Rady Narodowej w Ostródzie.

    Konkretnie 2-osobowe „ogniwo służby wodnej” obsługiwało: jeziora Drwęckie, Pauzeńskie, Szeląg Duży, Szeląg Mały (wraz z kanałem żeglownym łączącym te dwa jeziora) oraz Kanał Warmińsko-Mazurski (do Miłomłyna). Pozostałe okoliczne jeziora nieżeglowne (z nazwami niekoniecznie urzędowymi) oraz rzekę Drwęcę obsługiwali dzielnicowi KPMO.

Ostatnia strona informacji KPMO w Ostródzie z dnia 05.05.1969 r.
(źródło: archiwum autora)

   Trudno jest obecnie stwierdzić od kiedy, a także do kiedy i przez kogo było używane to „warmińsko-mazurskie” nazewnictwo. Skoro w notatce jest mowa o stanie bezpieczeństwa w 1968 roku – to co najmniej działo się tak od tego roku.

  Uwaga: podkreślmy, że sporządzający ten tekst milicjant jak najbardziej przestrzegał (zapewne bezwiednie) obowiązującego prawa! Przecież od 1949 roku oficjalna nazwa szlaku wodnego brzmiała (wciąż brzmi) Kanał Elbląski – ale jedynie od jeziora Druzno do Miłomłyna. Tymczasem Kanał Warmińsko-Mazurski (teren działania Ogniwa) znajdował się po drugiej stronie Miłomłyna…

Motorówka milicyjna w 1976 roku
(źródło: strona FB Fiat - Milicja)

     Czy użycie tej nazwy było jednorazowym „wypadkiem przy pracy”? Raczej nie, a nadto należy też sądzić, że nazwy tej nie wymyślili milicjanci, a jedynie już gdzieś się wcześniej pojawiającej − użyli. Jednak ta milicyjna notatka skłoniła do dalszych poszukiwań tej właśnie nazwy.

Na Kanale Łuczańskim w Giżycku – fotografia Stanisława Moroza z 1971 roku
(źródło: fotopolska.eu)

   Kolejnym odnalezionym przykładem wystąpienia omawianego nazewnictwa są opisy zdjęć Stanisława Moroza (1925-2007), fotoreportera olsztyńskiego oddziału Centralnej Agencji Fotograficznej oraz „Głosu Olsztyńskiego” i „Naszej Wsi”.

     W maju i czerwcu 1971 roku wykonał on m.in. gazetowe zdjęcia zatytułowane: Kanał Warmińsko-Mazurski – trasa Ostróda-Elbląg oraz Kanał Warmińsko-Mazurski. Możemy jednak mówić o jedynie częściowej konsekwencji nazewniczej, skoro już rok później szlak na wysokości Małdyt miał według autora nazywać się Kanałem Warmińskim…

Tytuły fotografii Stanisława Moroza z 1971 roku
(źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe)

     W 1976 roku ukazała się drukiem monografia: „Ostróda. Z dziejów miasta i okolic”, nakładem olsztyńskiego wydawnictwa „Pojezierze”. Na stronie 396 odnajdziemy plan Miłomłyna, a na nim: Kanał Warmińsko-Mazurski.

Obwoluta książki i początkowe strony monografii okolic Ostródy z 1976 roku
(źródło: archiwum autora)

     Stosownie do stanu faktycznego jest to szlak żeglowny Kanału Elbląskiego idący jeziorem Liwski Staw (a więc odnoga kanałowa, przy obecnej Przystani na Wyspie), ostatecznie kończąca się w miejscu wypływu rzeki Liwa.

Książkowy plan Miłomłyna z 1976 roku
(źródło: archiwum autora)

   Niemniej jednak jesteśmy w posiadaniu dowodów na to, że co najmniej w latach 60. i 70. XX wieku funkcjonowała taka oto nazwa: Kanał Warmińsko-Mazurski.

Tabela z wybranymi nazwami Kanału Elbląsko-Oberlandzkiego,
w kolejności chronologicznej

Źródło: opracowanie własne

Cezary Wawrzyński

Ostróda, wrzesień 2025 r.

Galeria zdjęć